مقدمه
ساخت و پرداخت حاشيه قاب تصوير يا متن « تشعير» در ديوان و كتب خطي ايراني داراي سابقه اي ديرينه است . از نمونه هاي اوليه كامل و قابل ذكر در اين زمينه مي توان از تشعير هاي ديوان « سلطان احمد جلاير» نام برد . درآثار برجسته اوج هنر نگارگري ايران در دوران « شاه طهماسب صفوي» مي توان از خمسه نظامي و در نزد پادشاهان گوركاني هند مرقع گلشن را بايد نام برد كه از مهمترين آثار داراي تشعير هاي فوق العاده است كه توسط نقاشان ايراني در دربار پادشاهان گوركاني هند خلق شده است . هنرمندان بسياري در اين زمينه آثاري را خلق كرده اند كه از آن ميان « عبدالحي » ،« آقا ميرك » ، « سلطان محمد » و « صادقي بيك افشار » قابل ذكر هستند. پرداختن به حاشيه تصوير يا متن طراحان در نقاشي ايراني موضوعي است كه در اين مقاله به آن پرداخته مي شود. طراحي تشعيرها در دوره هاي مختلف نقاشي ايران به همراه آثار نقاشي ، تكوين و تكامل يافته و از ويژگي هاي خاص خود برخوردار است . در تشعير ، حاشيه اطراف قاب متن يا تصوير ، توسط طراحي هاي تزئيني از طبيعت ، انسان و حيوانات انجام مي شود و برخي از اين طراحي ها شامل حيوانات خاص ، واقعي و خيالي هستند كه در حال نزاع و حركت و چرخش در ميان فضاي دو بعدي ديده مي شوند . اين نوع از كار را « گرفت و گير»نيز مي نامند . بديهي است در نگارگري ايراني ، نزد اهل فن اين هنر ، هر يك از اين گرايش ها را با اسم ويژه اي مي نامند كه در جاي خود بايد به آن پرداخته شود.
تاریخچه
برای بررسی وضعیت و شرح اثار و احوال هنرمندان نقاش سده های گذشته، به نوشته های دو تن از شخصیتهای برجسته که رساله و مطالبی را در این زمینه به تحریر در آورده اند استناد می شود. یکی از این دو،«دوست محمد» نقاش برجسته ی عهد صفوی و رییس کتابخانه سلطنتی است که در آلبوم «بهرام میرزا»، مقدمه ای شامل شرح احوال نقاشان قدیم نگاشته است و دیگری رساله ی «صادقی بیگ افشار» با عنوان «قانون الصور» می باشد.
فضا در هنر تشعیر
در تشعیر پرسپکتیو وجود ندارد، در این شیوه حجم و بعدنمایی پیکره ها به وسیله خطوط دور طرح، ایجاد می شود. حیوانات تخیلی و یا واقعی در تجسم دنیای ترکیب شده از طبیعت و تخیل اجرا شده اند. که گاهی حرکت از پایین قاب تصویر به طرف بالای صحفه دارند و گاهی از بالا به پایین در حال سرازیر شدن هستند و یا در خط افقی، حیوانات در اطراف قاب بندی به دنبال هم در حال گردش و حرکت هستند. تشعیر علاوه بر حاشیه قاب بندی در برخی نسخه ها نیز در یک تک صفحه بصورت یک تصویر مستقل اجرا شده و برای تزیین حاشیه بکار نرفته است.
اساسا اجرا و پرداخت فضای تخیلی از طبیعت با حرکت و ترکیبی از حیوانات و موجودات خاص در ترکیب بندی حاشیه قاب میانی، دنیای بسیار جالب توجه ای در هنر نقاشی ایرانی است که در هر دوره در عین داشتن قالب و شکل خاص، بنابر سلیقه هنرمندان این رشته، تغییراتی داشته است. تنوع در اجرای صحنه های گوناگون و ترکیب بندی های مختلف در حاشیه نقاشی ها و صفحات کتاب را نشان می دهد.
ترکیب بندی و حرکت در تشعیر ها، غالبا به صورتی است که موجب تننوع در دید و دنبال کردن چشم و حرکت در اطراف تصویر و هدایت آن به درون تصویر می گردد. این نگاه مانع از خسته شدن چشم و یکنواختی شده و همچنین نشاط و حرکت در دید مخاطب را به دنبال داشته است. دانش و فهم هنر تجسمی در پرداخت تشعیرها بیان گر درک عمیق و ذوق بالای هنرمندان نقاش ایرانی بوده است.
اجرای تشعیر در کنار نقاشی قاب وسط صحفه کتاب نوعی «کنتراست» از فضای پر و خالی از رنگ ایجاد کرده که این امر موجب بهتر و زیباتر دیده شدن هر یک از قسمتهای مختلف اثر می گردد.
در این روش، تمام سطح کار، در قاب تصویر میانی توسط رنگ با نقاشی پوشیده شده می شد، و در حاشیه،برای تشعیر،زمینه کاغذ بدون رنگ باقی می ماند که با استفاده از رنگ طلایی یا نقره ای یا سایه پردازی طراحی تشعیر برروی آن اجرا می شده است. از این جهت کاغذها به نوعی انتخاب می شدند که خود دارای رنگ زیبایی بودند و به این علت، استفاده از رنگ متن کاغذ دارای اهمیت ویژه ای بوده است. نوع برخورد در اجرای مثبت یا منفی کردن زمینه کار و اجرای تیره و روشن از شیوه های اجرای تشعیر محسوب می گردد که در برخی نمونه ها ذکر شده است.
به نظر می رسد که طراحی در تشعیرها به گونه ای است که زیر طرح وجود نداشته و طراح یکباره بصورت ذهنی با توجه به مهارت و قدرت و توانایی طراحی بالای خود مستقیم روی صحفه کار اجرا می کرده و در واقع نوعی قلم گیری دقیق از دورگیری نمادها و پیکره ها صورت می یافته است. از آنجا که غالب آثار با رنگ طلا یا نقره اجرا می شده و حرکت قلم مو در طلا، کار دشواری است، بر چیره دستی این هنرمندان تأکید بیشتری دارد. در واقع تشعیر، نوعی طراحی (دیزاین) برای نقاشی ایزانی و حواشی صفحات محسوب می گردد که جهت تزیین صفحات در دیوان ها و مرقعات بکار گرفته می شده است.
دیوان سلطان احمد جلایر منصوب به (عبدالحی)
در مورد اینکه از چه زمانی این نوع حاشیه پردازی در نقاشی ایرانی آغاز شده و چه هنرمندانی به ان پرداخته اند تاریخ دقیقی مشخص نیست، اما در متون به دست آمده از عهد جلایران نمونه هایی از تشعیرهای قابل توجه وجدو دارد که مربوط به «دیوان سلطان احمد جلایر» است.
هشت صفحه از سیصد صفحه دیوان اشعار «سلطان احمد جلایر» ، دارای تشعیر است که شامل مناظر روستایی و فرشتگان در حال پرواز است. با توجه به گرایش های عرفانی اشعار « سلطان احمد»، گفته شده است که این طراحی های تک رنگ پیوندی با هفت مرحله تکاملی عرفانی «شیخ فریدالدین عطار نیشابوری» در «منطق الطیر» دارد. شیوه اجرای این آثار حد فاصلی میان شیوه طراحی تک رنگ چینی و قلم گیری آزاد نقاشی عصر جلایری است.
استفاده از چنین قلم آزادی با موضوعات دشتستانی، برای تشعیر، در این دوره بسیار قابل توجه است. برخی از محققین این آثار را به «عبدالحی» نسبتداده اند ولی احتمال اینکه توسط هنرمند دیگری طراحی شده باشد نیز، وجود دارد. «دوست محمد»، به هنگام توصیف احوال هنرمندان دربار «سلطان احمد»، از طراحی به نام «عبدالحی» اسم آورده که به سلطان، طراحی می آموخته است. سلطان احمد نیز به نوبه خود در کتاب ابوسعیدنامه آثاری به شیوه سیاه قلم طراحی کرده است.
با توجه به این گفته، ایا می توان احتمال داد که تشعیرهای دیوان سلطان احمد جلایر، طراحی های خود سلطان احمد باشند؟ به هر تقدیر طراحی هر که باشد، در بالا بردن شناخت ما از سبک نقاشی دوره جلایران سهم عمده ای دارد. با حمایت سلطان احمد، هنرمندان مکتب جلایری به شیوه های گوناگونی اثر آفریده و ترکیبات بکری به وجود آوردند. که پنج نسل از هنرمندان ایرانی از آن منتقع شدند و به چنان سطح والایی از تکامل و هماهنگی رسیدند که نگاره های ایرانی را از هر سبک و شیوه دیگری متمایز ساختند.»(تصویر1)
رساله قانون الصور صادقی بیگ افشار
«صادقی بیگ افشار»*از هنرمندانی است که خود در زمینه هنر تشعیر آثاری خلق کرده است. وی که سرپرستی کتابخانه شاه عباس در قزوین را عهده دار بوده در رساله خود در مورد شرح چگونگی طراحی تشعیر آورده است.
کنی گر جانور سازی اراده
زگلگون تصرف شو پیاده
به یک سو از طریق بیش و کم باش
به راه پیروی ثابت قدم باش
ز راه و رسم استادان مکش پای
به آیین تتبع راه پیمای
مدان صاحب روش از صد یکی را
بجو آیین آقا میرکی را
مبادا ای دُرِ دریای حیرت
ندانی جانور سازی ز صورت
بگویم جانور سازی کدام است
چه سان و چند و هر یک را چه نام است
یکی سیمرغ، دیگر هست اژدر
هژبر و گاو گنج است ای برادر
ولی معلوم این فن بر سه قسم است
گرفت و گیر و چشمش نام و اسم است
شوی چون برگرفت و گیر راغب
درین وادی سه چیز هست واجب
ز سستی جانور ها دور باید
ستون دست و پا پر زور باید
شوی گر از دو جنگی نقش پرواز
نباید بر تن هم پنجه انداز
مبادا پنجه ای بیکار باشد
در آن صورت مگر ناچار باشد
مکرر ساختن هم نیست مرغوب
ولی غیر مکرر هست مطلوب
مکرر گرچه سحر آمیز باشد
طبیعت را ملال انگیز باشد
*«صادقی بیگ افشار» که بسیاری از اشعار و برخی نقاشی های خود را با نام صادقی امضا کرده چنان که گفته شد یکی از شخصیتهای طراز اول برای بررسی تاریخ هنر نقاشی ایران است. در واقع او مولف رساله ای در مورد نقاشی به فارسی با عنوان قانون الصور و رساله دیگری به ترکی به نام مجمع الخواص است. او در 940 ه.ق به دنیا آمد، نقاشی را حدود سال 973ق ، آغاز و در 977 ق، سرپرستی کتابخانه شاه عباس در قزوین را بر عهده گرفت و تا 1005 ق. در این سمت ماند. او در 1019 ق. در گذشت. افزون بر تصاویر چند فصل ، طرح های قلمی و پرده های نقاشی منفرد از او بر جا مانده است.
خمسه نظامی شاه طهماسب
همچنانکه در متن قانون الصور آمد نام «آقا میرک» که «صادقی بیگ افشار» استادی و مهارت او را ذکر کرده است بیان گر شناخت و چیره دستی این هنرمند در فن تشعیر است. در توصیف آثار میرک در مجموعه «دیکسون و ولش» از صاحبنظران نقاشی ایرانی چنین آمده است:
«همه طرح ها همان ویژگیهایی را که صادقی بیگ به عنوان ضرورت نقش انواع پرندگان یا حیوانات ذکر کرده بود دارد. سیمرغ، اژدر و هژبر که همگی در یک مجموعه و در منظره ای منحصر به فرد، به یکدیگر در پیچیده اند با مقایسه ی جزییات و ریزه کاریهای خاص نقاشی های مذکور با نقاشی های میرک، انتصاب انها به استاد طراحی حیوانات، تأکید می شود. معمولا در حاشیه ی نقاشی ها، اشکال صخره ها تیزتر و دارای طراح های هندسی بیش تر و منظم تری نسبت به آثار سایر نقاشان است و با شفافیت بلورین، گویی که آن ها را شسته و پاک کرده اند همچون تخته سنگ های عجیب و غریب و در هم پیچیده که از موضوعات مورد علاقه هنرمند بود. صخره های تک روی زمین که بین علف ها و برگ ها احاطه شده و در سایر آثارش نیز به چشم می خورد».(تصاویر 3 تا 6)
گلستان سعدی
از دیگر هنرمندان این شیوه از نقاشی ایرانی باید از «سلطان محمد» - از هنرمندان برجسته ی دوره ی صفوی – نام برد که دو نمونه از تشعیرهای مربوط به گلستا سعدی اثر اوست. سلطان محمد این آثار را در سالهای 915-919 ه.ق اجرا کرده که از نمونه های بسیار با ارزش این سبک به شمار می رود. این نمونه ها که از نسخه ی اصلی جدا شده بود توسط هنرشناس آلمانی به نام «فیلیپ والتر شولز» در ایران (اوایل قرن بیستم) جمع آوری شده است. در حقیقت این صفحات تشعیر سحر آمیز و جذاب، جزو برترین نسخه های تولید شده در دوران صفویه هستند و تشعیر های آن حتی زنده تر از نمونه هایی است که در خمسه ها دیده می شوند.(تصویر شماره 7و8)
روضة الانوار
از نمونه های زیبای تشعیر می توان از «روضة الانوار» خواجوی کرمانی نام برد که مشخصات [که] متن این دیوان شامل قصائد و غزلیات است. این نسخه در اندازه 17×27 سانتیمتر، شامل 178 صفحه، با خط نستعلیق و رقم علی الکاتب السلطانی است که به سال 927 ه.ق. کتابت شده است.
« کاغذ متن، خانبالیغ نخودی زرافشان و حاشه آن، دولت ابادی و دارای تشحیر [تشعیر] است. صفحات مصور آن دارا پنج نگاره بدون امضا است. جلد آن مقوای روغنی، بوم مشکی، بنفش و مذهب به دسته گل الوان با پیچک های زرین، حاشیه آلبالویی رنگ بنفش و مذهب به سه دسته گل الوان، با گلهای مینایی، الوان است».
در تصویر (آیینه اش برد و برابر نهاد) حاشیه نقاشی دارای تشعیر و طراحی های حیوانات با طلا برروی زمینه به رنگ آبی تیره اجرا شده است. در بالای قاب تصویر حواصیلی در حال پرواز دیده می شود. در حاشیه سمت راست نیز خرگوشی در حال دویدن و پایین تر از آهویی ترسیم شده که نهری در میان ها نقش بسته و در کنار لبه کاغذ نیز غزالی شاخدار با سر رو به بالا در حال حرکت است. دو شغال هم در پایین تصویر و در برابر هم دیده می شوند. در این تشعیر همه حیوانات با جهت حرکت خود چشم را در اطراف نقاشی به حرکت در می آورند و زیبایی مضاعفی به نقاشی وسط قاب می بخشند. فضای میان تمامی این حیوانات هم با طراحی از بوته ها و شاخه های تزیینی پر شده است. نحوه طراحی حیوانات با چیره دستی تمام و به طور حیرت انگیز اجرا شده است. گرچه طراحی ها تصویر طبیعت است ولی کاملا ذهنی و از توان و شعور هنرمندانه طراح شکل گرفته است. این نوع اجرا نوعی تشعیر با فضای مثبت است. در دو صفحه دیگر از همین نسخه تشعیر به طور منفی اجرا شده به صورتی که زمینه با طلا روشن شده و پیکره ها بر زمینه تیره کاغذ باقی مانده است.
روی لت سمت راست تشعیر در شکل افقی و به صورت قرینه اجرا شده که در حالت عمودی در صفحه قرار می گیرد. حرکت های حیوانات به طور یک در میان به طرف داخل و درون و بیرون قاب اصلی طراحی شده اند که نوعی حرکت و تعادل را ایجاد می کند و این بیانگر عمق درک از عناصر تجسمی در اجرای تشعیر است.
در تصویر تشعیر سمت چپ چوپانی در حالت نی زدن در انتهای نقطه سمت چپ است و حرکت سر پیکره در حال نواختن نی به طرف درون صفحه می باشد و بز و گوسفندان حرکت به طرف درون فضای تصویر دارند که همه اینها با ایجاد وزن تصویری لازم، نگاه بیننده را به سمت درون و بالای تصویر هدایت می کنند. در بالای سر گوسفندان، طبیعت از درختان سرو و شاخه درختان پر شکوفه که پرندگان بر شاخه آن نشسته اند، چشم را تابالای صفحه می کشاند، جهت نگاه پرندگان به طرف بیرون صفحه است، در مقابل دو گراز در دنبال هم به طرف درون صفحه در حال حرکت هستند و بدین صورت حرکت چرخشی کاملی از اجزاء تصویر شکل گرفته که شاخصه های تشعیر را در آذین صفحات خطی را شکل می دهد.
سلامان و آبسال
سلامان و آبسال یکی از داستان های زیبای هفت اورنگ جامی است. این نسخه را محمد امین کاتب در سال 1001ه.ق، به قطع وزیری 5/18×5/25 سانتیمتر بر کاغذ سمرقندی شکری زرافشان و به قلم نستعلیق کتابت کرده است. این نسخه 97 صفحه 13 سطری با حاشیه تزیین شده دارد. افزون بر این نگاره یک شکارگاه بدون امضاء به شیوه صفوی در نسخه موجود است. جلد نسخه مقوایی روغنی با نقش مجلس بزمی در صحرا از بیرون و اندرون آن ضربی طلاکوب است.
در تشعیر سلامان و ابسال فضای اصلی با رنگ طلا سطوح روشن شده و طراحی های به صورت تیره در زمینه باقی می ماند. رنگ زمینه کار قرمز ، و در داخل قاب، نوشته متن اشعار در دو ستون روی زمینه نخودی رنگ، نوشته شده است. سیمرغ، هژبر، ببر، بزکوهی و اژدها از جمله حیوانات طراحی شده این تصویر هستند.در اینجا فضای پر تحرک از گرفت و گیر در حرکت و تقابل سیمرغ و اژدها طرف پایین به بالا و از بالا به پایین تجسم شده است.
مرقع گلشن
«مرقع گلشن» در کتابخانه ی موزه کاخ گستان نگهداری می شود. این مرقع به سفارش جهانگیر (1014-1037 ه.ق) فرزند ارشد اکبرشاه گورکانی که به هنر علاقه فراوانی داشته جمع اوری و تجلید شده است. اندازه این مرقع 40× 5/24 سانتیمتر است. «مرقع گلشن بین سالهای 1014 تا 1029 ه.ق پدید آمده است و برخی معتقدند این نسخه در قرن یازدهم ه.ق به ایران آمده و در زمان ولیعهدی ناصرالدین شاه به کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان منتقل شده است. این مرقع 133 ورق است و با توجه به دو رو بودن اوراق آن جمعا 262 قطعه نقاشی، خوشنویسی و تشعیر دارد. مرقع گلشن شامل زیباترین و هنرمندانه ترین اجرای تشعیرهای ایرانی است.
شاید به جرات بتوان گفت که بهترین نمونه های تشعیر را در این مرقع می توان یافت. در لت روی این مرقع نقاشی همراه با تشعیر، و در پشت آن قطعه خوشنویسی (که با تذهیب و یا تشعیر تزیین شده) نقش بسته است. در واقع روی اصلی آن طرف نقاشی شده است که غالب این اثار مربوط به هنر دربارهای گورکانیان می باشد ( قرن دهم و یازدهم ه.ق). غالبا تشعیر ها با رنگ طلا بر روی کاغذهای رنگی اجرا شده است. نحوه اجرا طراحی ها فوق العاده، استادانه و با مهارت کامل انجام شده و قدرت تخیل در فضاسازی های تشعیرها به قدری زیبا است که دنیای متفاوتی را در اطراف نقاشی های اصلی بوجود آورده است.
یکی از تشعیرهای «مرقع گلشن» تصویر(بزرگ زاده منتظر نتیجه کار استاد است) است. در این تصویر فضای منظره بسیار زیبا و پر از شاخ و برگ درختان و بوته ها و پرندگان در فضای از حرکت حیواناتی مانند هژبر، سیمرغ، اژدها، شیر و آهو دیده می شود. در پایین صفحه، انتهای سمت چپ شیری خفته که نیمه تنه او از میان تپه بیرون خزیده اجرا شده است و در کنار آن، شیری با اژدها در هم تنیده شده و پنجه در پنجه در حال نزاع دیده می شوند. در میان و بالای سمت چپ دو آهو در حال دویدن به سمت قاب تصویر هژبر با سیمرغ در حال کشمکش است و در سوی دیگر پلنگی در حال شکار غزالی طراحی شده است. پرندگان در این تصویر با رنگ های مختلف بر روی زمینه کاغذ و طراحی ها بارنگ طلا اجرا شده است.
در تصویر دیگری (نصیحت پیر) اثر «کمال الدین بهزاد»، فضایی از تشعیر بسیار زیبا از حرکت های گرفت و گیر از طبیعت و حیوانات اجرا شده است. در اینجا درختان و گیاهان ترکیبی از طبیعت و استفاده از گل و طرح های تزیینی استفاده شده و حرکتهای چرخشی و پر تحرک از سیمرغ و هژبر، بزها و آهوان وحشی در ترکیبی بدیع اجرا شده است. زمینه کار به رنگ سبز زیتونی و طراحی ها با رنگ طلا اجرا شد گردیده. تنها پرندگان و نقاشی وسط در قاب تصویر از آب و رنگ های مات پوشانده کار شده است که جذابیت خاصی به تشعیر اطراف می بخشد.
منبع : سایت هنر سرزمین نور http://yademan.com/main.aspx?page=2272
ساخت و پرداخت حاشيه قاب تصوير يا متن « تشعير» در ديوان و كتب خطي ايراني داراي سابقه اي ديرينه است . از نمونه هاي اوليه كامل و قابل ذكر در اين زمينه مي توان از تشعير هاي ديوان « سلطان احمد جلاير» نام برد.