هنر اسلامی تقریباً با روی كارآمدن سلسله "امویان" در سال 41 هـ.ق و انتقال مركز خلافت امویان از مدینه به دمشق، پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی تركیبی از هنر سرزمین های همسایه بویژه ایران گردید. در ایران، اولین نمونه های هنر و معماری در منطقه "خرا سان" شكل گرفت. در این منطقه شاهد شكل گیری اولین شیوه معماری ایران پس از اسلام هست یم. این شیوه كه به "خراسانی(شبستانی)" معروف گردید، در قرن اول هـ.ق (ابتدای پذیرش د ین مبین اسلام از سوی ایرانیان) آغاز گردید و تا دوره "آل بویه" و "دیلمیان"(قرن چها رم هـ.ق) ادامه پیدا كرد. در این شیوه، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد ب ه صورت شبستانی (چهل ستونی) بنا گشتند. به طور كلی، معماری در این شیوه بسیار ساده و خالی از هرگونه تكلف است و مصالحی كه در این بناها به كار رفته ساده و ارزان قیمت می باشد. از مساجد این شیوه می توان به "مسجد جامع فهرج یزد"، "مسجد تاریخانه دامغان"،
"مسجد جامع نائین"، "مسجد جامع نیریز" و "بنای اولیه مسجد جامع اصفهان" اشاره كرد.
در نیمه اول قرن پنجم هـ.ق، با تأسیس سلسله سلجوقیان، درخشان ترین دوره هنر اسلامی د ر ایران آغاز گردید. در این دوره، شاهد اوج شیوه ای از معماری به نام "رازی" هستیم كه از زمان سلسله "آل زیار" در شهر ری آغاز و تا حمله "مغولان" ادامه پیدا كرد. در ای ن شیوه بود كه معماران از انواع "نقوش شكسته" و "گره سازی" با آجر و كاشی استفاده ك ردند و همچنین در طرح هایشان از طرح چهار ایوانی و قراردادن گنبد بر مقاطع مربع، بهره بسیار بردند. آثار معماری در این دوره، از بنیاد با "مصالح مرغوب" بنا شدند. مساجد م عروفی چون "مسجد برسیان" در نزدیكی اصفهان، "مسجد جامع اردستان"، "مسجد جامع كبیر قز وین" و "مسجد جامع اصفهان" كه بر روی شالوده های دوران "آل بویه" بنا گردید، از نمون ه های این شیوه به شمار می روند. در اوایل قرن هفتم هـ.ق، با هجوم مغولان، بسیاری از كشورهای اسلامی از جمله ایران به ویرانی كشیده شدند، اما چندی نگذشت كه با تأسیس سلسله ایلخانیان، مغولان فرهنگ و سنتهای كشورهای شكست خورده را پذیرفتند و یكی از حامیان هنر و هنرمندان اسلامی شدند. در این دوره، شیوه ای به نام "آذری" رواج یافت كه تا دو ره "صفویه" ادامه پیدا كرد و شهرهایی چون "تبریز"، "بغداد"، "سلطانیه" و "اصفهان" مر اكز هنر و هنرمندان گشتند و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در این شهرها ایجاد شدند.
در اواسط قرن هشتم هـ.ق، با حمله تیمور، بار دیگر شهرهای ایران به ویرانی كشیده شد؛ ا ما این بار نیز هنر ایران تیموریان را نیز مغلوب كرد به طوری كه شهرهای "سمرقند" و " بخارا" مراكز هنری ایران شدند و شیوه آذری كه از دوره مغول رواج یافته بود، به كار خ ود ادامه داد. در این دوره، ابداعی در زمینه تزئینات معماری یعنی "كاشی معرق" به وقو ع پیوست. از بناهای معروف دوران ایلخانی و تیموری، می توان به "مسجد گوهرشاد"، "مسجد جامع ورامین"، "قسمت اعظم بناهای حرم مطهر حضرت رضا(ع)"، "مسجد كبود تبریز"، "مسجد جامع یزد"، و... اشاره كرد.
با روی كارآمدن صفویان در اوایل قرن دهم هـ.ق، شهرهایی چون "تبریز"، "قزوین" و "اصفه ان" به مراكز هنری ایران تبدیل شدند. در این دوره، شاهد اوج هنر معماری ایران می با شیم كه توسط پادشاهان مقتدر و هنردوست آن دوره یعنی "شاه تهماسب" و "شاه عباس اول" به وجود آمد. در این دوران البته، اندكی قبل از دوره صفوی یعنی از زمان قراقویونلوها، شیوه ای دیگر در معماری ایران به وجود آمد كه به "شیوه اصفهانی" معروف گردید. در این شیوه، نقشه ها و طرحهای ساختمانی رو به سادگی نهاد و استفاده از كاشی های خشتی و هفت رنگ به جای كاشی معرق رواج یافت. مساجدی چون "شیخ لطف ا..." و "مسجد امام" در اصفها ن، از شگفتی های معماری این دوران به شمار می آیند. در دوران زند و افشار، بتدریج شاه د افول معماری ایرانی می باشیم، به طوری كه این ركود و افول در دوره قاجار به اوج خو د می رسد. با وجود این ركود، باز هم شاهد ایجاد بناهایی چون "مسجد امام تهران"، "مسج د و مدرسه شهید مطهری(سپهسالار)" و "مسجد و مدرسه آقابزرگ" در كاشان و... می باشیم.
معماری مذهبی از میان انواع هنر معماری در ایران، معماری مذهبی از جایگاه خاصی برخوردار است. البت ه، سابقه این نوع معماری به دوران قبل از اسلام به ویژه دوران ساسانیان می رسد. با گ سترش دین اسلام در كشورهای مختلف از جمله ایران، معماری مذهبی در اسلام از جایگاه خاصی بر خوردار گشت، البته عواملی چون "تأكید بزرگان دین"، "كاركرد گسترده" و "پدیده وقف" در گسترش و توجه ویژه معماران به "مسجد" بی تأثیر نبوده است. بدین ترتیب، مسجد در ایران عالی ترین نوع بنای اسلامی و به عقیده صاحب نظران "كلید معماری" به شمار می آید.
ایرادی كه برخی بر معماری اسلامی وارد كردند، این است كه این نوع معماری كاركردهای ا یستایی و سكون را به طرز برجسته نمایان نمی سازد؛ در حالی كه در معماری اسلامی "سكون" ه م حالت ظاهری دارد و هم حالت باطنی. به عنوان مثال، اگر در نقوش اسلیمی و كنده كاری های مقرنس و كندویی شكل و گچ بری های تزئینی این بناها دقت كنیم، می بینیم تمام این ع ناصر دست در دست هم داده اند تا حالتی از "در" و "گوهر" را نشان دهند تا به نظر سبك و شفاف برسند.همچنین، یك هنرمند مسلمان همواره سعی نموده است تا هنر خود را از ساخت و پرداخت اشیا بر وفق طبیعت شان نشان دهد، چون از نظر او هر موجود و پدیده ای حاوی زی بایی بالقوه ای است كه از زیبایی خداوند نشأت گرفته است؛ بنابراین او خود را موظف ب ه عیان ساختن این زیبایی می داند، چون او معتقد به این اصل مهم است كه خداوند اولین هنرمند و كمال زیبایی است و به همین دلیل است كه انسان مظهر زیبایی خداوند است.
در هر صورت، ویژگی هنر اسلامی سازگاربودن با روح اسلام یعنی همان توحید می باشد؛ و نمود این ویژگی را بیشتر در مكانهای مقدس می توان یافت. در این مقاله، سعی بر آن است تا با مفاهیم معماری در مساجد بیش تر آشنا شویم تا شاید قسمتی از عظمت این معماری شگفت ان گیز آشكارتر شود. از آن جا كه محور مركزیت اسلام "احدیت" و "وحدانیت" است، به همین علت هیچ تصویری قادر به بیان آن نیست. این نكته باعث شده است كه ما درهیچ یك از مساجد نشان از تصویری نیابیم.
ناگفته نماند كه تصویرسازی در اسلام هیچ گاه به طور مطلق منع نگردیده است، بلكه تصویر گیاهان و جانوران به صراحت مورد قبول قرار گرفته و تزئینات نباتی با اشكال نقش پرد ازی شده، جزو هنر مقدس محسوب گردیده است؛ و علت این امر حاكی از آن است كه هنر تنها دلیل و گواهی بر وجود خداوند است؛ بنابراین زیبایی آن نیز باید غیر شخصی باشد به طو ر كلی، تزئینات معماری اسلامی شامل سنگ، آجر، چوب، گچ و كاشی كاری، هر یك جداگانه دس ت به هنرنمایی زده و مفاهیمی را القا كرده اند؛ و این عامل وجه تمایز معماری اسلامی گر دیده است.
معانی نمادین مكان 1،درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد، یكی از مهمترین مكانهایی است كه معانی نمادین زیادی را می توان از آن استن باط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می خوانند و از آنها استقبال می نمایند. همچنین حسی از خشوع و تواضع را در برابر این مكان مقدس كه نمودی از ذات اقدس الهی است، القا می نماید.
2،محراب "محراب" محلی برای درخشش پرتو الهی و دروازه ای به سوی بهشت است كه این حس و مفهوم از ق وسی شكل بودن محراب و آیات سوره نور در دور تا دور آن به عیان آشكار است.
3،گنبد گنبد در یك بنای مقدس، نمایشگر روح كلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می باشد. پیامبر اكرم(ص) از معراج خویش بنا به روایتی گنبد عظیمی را توصیف می كند كه از صدفی سپید بنا شده بود و در چهارگوشه آن چهار كلام اولین سوره "فاتحه الكتاب" ی عنی "بسم ا... الرحمن الرحیم" نوشته شده بود همچنین چهار نهر از آب و شیر و عسل و شراب بهشتی كه رودهای سعادت ازلی و بهشتی می باشند از آنها جاری است.
از این روایت برمی آید كه صدف می تواند رمز روح ا... باشد كه از طریق گنبد صدف، مرو ارید (مخلوقات) را در برمی گیرد.
به عبارت دیگر، صدف همان عرش الهی است كه تمام مخلوقاتش را در بر گرفته است
شاید این روایت الگوی روحانی هر بنای مقدس قبه داری باشد كه معماران مسلمان از آن بهر ه گرفته اند، به طوری كه بخش مكعب شكل ساختمان در نظر آنان، نمودار كیهان و چهار كنج بنا به عنوان نمادی از عناصر روحانی و جسمانی عالم و كل بنا بیانگر تعادلی باشد كه احدیت خداوند را در نظام كیهان انعكاس می دهد.
گنبد، همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است كه در آن قاعده مستطیل شكل بنا با زمین و قبه كروی بنا با آسمان، مطابقت دارد. به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاك را با بنایی مربع شكل كه نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار كه نشانه محو شدن در فكر الهی است، مجسم ساخته اند.
4،كاشیكاری یكی از دلایل استفاده از كاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و كنشها و كششهای فیزیكی در ساختمان است رنگ آمیزی كاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می شود. فضای مثبت و منفی كه در كاشیكاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است كه هر یك لازم و م لزوم یكدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در كاشیكاری ها و كتیبه های بناهای اسلامی كه اغلب به رنگ سفید نوشته شده است، نشانه ای از غلبه نور بر ظلمت است كه از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می شود.
علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در كاشی كاریها نیز این است كه پایه و اساس این نقوش دایره است و دایره در هنر اسلامی نمادی از "كمال" را تداعی می كند. دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی "مركز" می شود كه همه جا هست و هیچ جا نیست. رنگ در كاشیكاری رنگ در كاشیكاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان م ثال، رنگ فیروزه ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است. منظور از رنگهای آبی كاشیكاری و خاكی آجركاری رنگهای زمین و آسمان است كه در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می باشد.
استفاده از كاشیهای لعابی در دیواره های بعضی مساجد كه با نقوش اسلیمی ظریف گچ بری ش ده تلفیق یافته است، یادآور رمزگری "حجاب" است؛ چون بنا به حدیثی نبوی، خداوند در پ شت هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت پنهان است كه اگر آن حجابها برافتد، نگاه پروردگار به هر كه و هر چه افتد، فروغ و درخشندگی چهره اش آن همه را می سوزاند.
علاوه بر اسلیمی، نقوش دیگری كه در كاشیكاری مساجد استفاده می شود، هر یك دارای مفهو م خاص خود می باشند. بنا به گفته دكتر محمد خزائی، در هنر اسلامی "شمسه" الهام گرفته از نقش خورشید است كه بیشتر با نقوش اسلیمی، ختایی، كتیبه، هندسی و در بعضی موارد با اس تفاده از نقوش حیوانی مثل ماهی و یا پرنده طرح شده است.
شمسه، نمادی از الوهیت، نور و وحدانیت می باشد كه نمونه های آن را می توان در سقف داخل ی گنبد مسجد شیخ لطف ا... در اصفهان و مقبره شاه نعمت ا... ولی در ماهان كرمان مشاهده كرد.
نقش طاووس، از جمله نقوشی است كه در تزئینات مساجد و اماكن مذهبی دیده می شود
نقش دو طاووس به صورت قرینه در تزئینات سردر ورودی بسیاری از مكانهای مذهبی دوره صفوی ه از جمله مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایت اصفهان، حرم عباسی امام رضا(ع)، مق بره خواجه ربیع مشهد و مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل وجود دارد. حضور این نقش به دلیل آن است كه مسلمانان طاووس را یك پرنده بهشتی می دانند و از آن د ر نقوش شان برای نشان دادن دربان و راهنمای مردم به بهشت استفاده می كردند و به عقید ه عموم، نقش این پرنده بر سر در ورودی مساجد، باعث دفع شیطان و استقبال از مسلمانان است.
5،كتیبه كتیبه ها معمولاً طوری استفاده می شوند كه سبب تزئین بنا گردند. در كتیبه ها معمولاً از اسامی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان "باب علم"،طبق حدیث "انا مدینه العلم و علی بابها"،بسیار آورده شده است. آیاتی از قرآن نیز اغلب با نوع بنایی كه در آن قر ار گرفته و آن را آراسته اند مرتبط است. در كتیبه ها همچنین اشكال پرندگانی چون طاووس كه به پرندگان بهشتی معروفند دیده می شود. بیشتر این نقوش، در پشت و بغلهای طاق ورودی مساجد جای می گیرند تا همزمان شیطان را دفع و از مؤمنان استقبال كنند.
6،حوض هر مسجدی یا بنای مذهبی، معمولاً دارای حیاطی است كه در وسط آن حوضی قرار دارد تا مؤمن ان قبل از نماز وضو بگیرند. این حوض گاهی در زیر قبه كوچكی به شكل سایبان قرار می گی رد. این حیاط با حوض وسط آن، می تواند تمثیلی از نهرها و جوی های بهشتی باشد، زیرا قرآن از باغهای بهشتی كه در آنها چشمه ها می جوشند، بارها یاد كرده است.
در مجموع می توان گفت، هنر اسلامی همواره به دنبال آرامش بوده و هست و در آن هیچ چیز ن شانگر جنبش و حركت نیست چون از نظر هنرمند مسلمان، محیطی كه مؤمنان در آن قرار می گی رند باید حسی از آرامش و آسایش را القا كند و این امر با به كار بردن عناصری كه ذكر شد، شاید تحقق یابد.