اين مسجد بي نظير هم كه شاهكار ديگري از معماري و كاشيكاري قرن يازدهم هجري است به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده است. سر در معرق آن تا پايان سال1011 ساخته و پرداخته شده و اتمام ساختمان و تزيينات آن در سال 1028 هجري بوده است . كتيبهُ سر در آن به خط ثلث عليرضا عباسي و مورخ به سال 1012 هجري است، معمار و بناي مسجد ، "استاد محمد رضا اصفهاني " بوده است كه نام او در داخل محراب زيباي مسجد در دو لوحهُ كوچك به اين شرح ذكر شده است : " عمل فقير حقير محتاج برحمت خدا محمد رضا بن استاد حسين بناء اصفهاني 1028. " خطوط و كتيبه هاي داخل مسجد شيخ لطف الله كار عليرضا عباسي خطاط بسيار مشهور زمان شاه عباس و " باقر بنا " خوشنويس گمنام آن عصر است كه نمونهُ خط زيباي ثلث او كه با خط عليرضا عباسي برابري مي كند فقط در اين مسجد بي نظير اصفهان وجود دارد .
شيخ لطف الله از علماي بزرگ شيعه از مردم "ميس" و از قراء "جبل عامل " يعني لبنان امروزي بوده است كه به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داده است و به منظور تجليل ازاو اين مسجد براي تد ريس و نمازگزاري وي اختصاص داده شده و وجه تسميهُ مسجد مزبور به شيخ لطف الله از همين جهت است . شيخ لطف الله شش سال قبل از در گذشت شاه عباس اول وفات نموده است .
مسجد شيخ لطف الله يكى از زيباترين آثار تاريخى اصفهان كه چشم هر تماشا كنندهاى را خيره مىكند و نسبت به هنرمندانى كه در انجام آن دخيل بودهاند به اظهار تحسين و اعجاب وا مىدارد مسجد شيخ لطف الله است كه در ضلع شرقى ميدان نقش جهان و مقابل عمارت عالى قاپو واقع شده و به واسطه كاشيكاريهاى معرق داخل و خارج گنبد و كتيبههاى بسيار زيباى خط ثلث كه مقدارى از آنها به خط عليرضاى تبريزى عباسى است از زيبايى و ظرافت كمتر نظير دارد. اين مسجد كه شاهكارى از معمارى و كاشيكارى ايران در نيمه اول قرن يازدهم هجرى است به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده و سر در زيباى آن در سال 1012 هجرى به پايان رسيده است. سال اتمام بناى مسجد و تزيينات كاشيكارى آن و نام استاد سازنده آن در داخل محراب معرق نفيس مسجد به خط نستعليق سفيد بر زمينه كاشى لاجوردى به اين ترتيب ذكر شده است:
عمل فقير حقير محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسين بناى اصفهانى 1028
درباره وجه تسميه مسجد شيخ لطف الله بايد گفت كه شيخ لطف الله اصلاً كه از مردم ميش از قراى جبل عامل يعنى جبل لبنان حاليه بوده است و خاندان او همه از فقهاى اماميه بوده اند چنانكه پدر وجد و جد اعلاو پسرش همه به اين عنوان اشتهار داشته اند. به مناسبت سعى بى اندازه پادشاهان صفوى در ترويج احكام مذهب تشيع و تشويق و اكرام فقهاى آن، شيخ لطف الله ميسى عاملى نيز مانند جمع كثير ديگرى از علماى بحرين و جبل عامل در اوايل عمر از موطن خود به قصد ايران عازم شد و ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزيد و در آنجا پس از استقاضه از محضر علماى ارض اقدس از حمله ملا عبدالله شوشترى از جانب شاه عباس بزرگ به خدمت آستانه رضوى برقرار گرديد و تا تاريخ فتنه ازبكان و دست يافتن ايشان بر مشهد در آن شهر مقيم بود. سپس از شرايشان به قزوين پناه جست و در آنجابه كار تدريس مشغول شد، شاه عباس او را از قزوين به اصفهان آورد و در سال 1011 هجرى در جنب ميدان نقش جهان مدرسه و مسجدى را كه هنوز هم به نام او شهرت دارد براى محل تدريس و اقامت و امامت وى پى نهاد و انجام اين كار تا 1028 هجرى طول كشيد و در حين اتمام همين ساختمان بود كه شاه عباس در قسمت جنوبى ميدان نقش جهان كه اكنون به نام ميدان شاه شهره است طرح انشا جامع اعظم پادشاهى يعنى مسجد شاه را ريخت. بعد از آنكه مدرسه و مسجد شيخ لطف الله براى تدريس و نمازگزارى او مهيا گرديد. اين مرد جليل محترم در آن مدرسه كه امروز وجود ندارد مقيم شد و در مسجدى كه براى معرفى آثار هنرى ايران خوشبختانه صحيح و سالم مانده و آرزمنديم قرنهاى ديگر نيز با مراقبت فرزندان ايران جاويدان بماند، به امامت و تدريس مشغول گرديد و شاه عباس براى وجه معاش او وظيفهاى معين و مقرر داشت. تاريخ وفات شيخ لطف الله را مولف كتاب مجمل التواريخ در سال 1032 يعنى در همان سالى كه بغداد به تصرف شاه عباس درآمده است مىنويسد. همچنين در عالم آراى عباسى تاريخ فوت او را مولف اين كتاب در ذيل واقع سال 1032 آورده است و صريحاً مىگويد كه شيخ لطف الله ميسى جبل عاملى در اوايل اين سال و قبل از سفر دارالسلام بغداد كه هنوز ايات جلال در ييلاقات فيروزكوه بود در اصفهان مريض گشته به عالم بقا پيوست. يكى از شخصيتهاى بزرگ هنرى ايران كه نام او در مسجد شيخ لطف الله مخلد شده است عليرضاى تبريزى از خوشنويسان بزرگ زمان شاه عباس كبير است كه كتيبه سردر مسجد و دو كتيبه بزرگ كمربندى داخل گنبد به خط زيباى اوست عليرضا چون به خدمت شاه عباس در آمد خود را عليرضاى عباسى خواند. اين خوشنويس استاد نخست در تبريز شاگرد ملامحمد حسين تبريزى و علاء الدين محمد بن محمد تبريزى معروف به علاء بيك بود و خط ثلث و نسخ را نيكو مىنوشت. پس از آنكه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس تركان عثمانى آن شهر را به تصرف آوردند، عليرضا از آنجا بيرون آمده و به قزوين پايتخت دولت صفوى رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به كار كتابت مشغول شد و قسمتى از كتيبههاى آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام كرد. عليرضا روز پنجشنبه اول شوال سال 1001 هجرى به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره نديمان مخصوص وى داخل شد و شاه جمعى از خوشنويسان مانند محمد رضا امامى و محمد صالح اصفهانى و عبدالباقى تبريزى را بدو سپرد تا زيردست او خط ثلث را بياموزند. عليرضاى عباسى تا پايان عمر در زمره مقربان و نديمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلك مقربان شرف اختصاص داشت و به تفقدات و انعامات و نوازشهاى بى پايان شاهانه سرافراز و مفتخر و به لقب شاهنواز ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به اين مردهنرمند بدان پايه بود كه گاه پهلوى او مىنشست و شمعى به دست مىگرفت تا عليرضا در روشنايى آن كتابت كند
پروفسور ارتور اپهام پوپ ايرانشناس معاصر و مشهور امريكايى كه كتاب مشهود او تحت عنوان بررسى هنر ايران در شش جلد قطور تدوين شده و شهرت جهانى دارد راجع به عظمت صنعت معمارى و كاشيكارى مسجد شيخ لطف الله چنين نوشته است: مسجدى كه در سمت مشرق ميدان شاه و مقابل ساختمان عالى قاپو قرار دارد يكى از شاهكارهاى بينظير معمارى است كه در سراسر آسيا خود نمايى مىكند. اين مسجد زيبا كه همچون جواهرى درخشان در تاريخ معمارى ايرانيان مىدرخشد مسجد شيخ لطف الله نام دارد. شاه عباس بزرگ اين مسجد را به افتخار پدر زن خود شيخ لطف الله كه يكى از پيشوايان عاليقدر آن زمان بود بر روى خرابههايى كه از بقاياى مسحد قديمى بحار مانده بود بنا كرد. در حقيقت ميدان بزرگى كه قصر باشكوه عالى قاپو در يك طرف آن قرار داشت به چنين گوهرى گرانبها در برابر خود احتياج داشت و شايد همين نكته شاه عباس را برآن داشت تا با ساختن اين بنا كه به سختى مىتوان آن را محصول دست بشر دانستا زيبايى ميدان را به كمال رساند. در ساختمان اين مسجد بارديگر استادى و مهارت هنرمندان ايرانى يك مسئله مشكل را حل كرده است بدين معنى كه چون مسجد در ضلع شرقى ميدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودى مسجد به سمت مشرق ميدان خواهد بود. اگر بنا بود مسجد را نيز به همين جهت مىساختند كارجهتيابى از لحاظ قبله مختلف مىشد. در اينجا با ايجاد يك راهرو كه از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مىچرخد بر اين مشكل فائق آمدهاند يعنى اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نماى خارجى آن چنين بر مىآيد كه ديوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لكن در همين محراب ديوار بنا شده كه به سوى قبله است و وقتى به عظمت اين فكر پى مىبريم كه در بيرون مسجد اثرى از كژى و زاويه به چشم نمىخورد، اما به مجرد ورود ناچاريم قبول كنيم كه صحن نسبت به نماى خارجى پيچشى دارد در صورتى كه گنبد كوتاه اين مسجد به علت مدور بودن جهت يا زاويه مخالفى نشان نمىدهد. اين گنبد يكى از زيباترين گنبدهاى اصفهان است كه از طرفى به خاطر عظمت و از طرف ديگر بر اثر تزييناتى كه از زمينه كرمى (Cafe ou lait) با نقش و نگارهايى به رنگ آبى سير تشكيل مىشود نظر هر بينندهاى را به خود جلب مى كند.
گنبد مسجد شيخ لطف الله يكى از چند گنبد يك پوششى زمان صفويه است كه با ارتفاع كم پوششى مناسبى براى صحن كوچك آن به شمار مىرود. از طرفى بلندى آن تا آن اندازه است كه بتواند در كنار ميدان بزرگ خود نمايى كرده و بر آن فضا مسلط باشد. خميدگى گنبد از نقطه برآمدگى بزرگ ناگهان به سمت داخل گراييده و راس گنبد را تشكيل داده است و اين فشار زياد را ديوارهاى قطور مسجد تحمل مىكند. )قطر ديوارها كه از پنجرههاى ديوار اندازهگيرى شده در حدود 70و1 سانتيمتر است ديوارهاى داخلى از يك هشت ضلعى شروع مىشود. اين هشت ضلعيها هر يك به وسيله كاشيهاى طناب مانند فيروزهاى محصور شده و خطوط بسيار زيبا كه از آثار عليرضا است مانند قابى هر يك از اضلاع هشتگانه را در ميان مىگيرد اين خطوط از كاشيهايى به رنگ سفيد خيره كننده در ميان كاشيهاى آبى تيره به كار رفته است و زاويه هايى كه از اين هشت ضلع به وجود آيند پايه خميدگى بزرگ را تشكيل مىدهند لكن انحناى تدريجى گنبد نقطه شروع انحنا و دايره بزرگ گنبد را از نظر پنهان مىكنند. خميدگى گنبد را ديوارهاى بادبادك شكل زاويه دارى به اضلاع هشت گانه وصل مىكند. قسمت بعدى به سمت خميدگى به اندازهاى عادى و يكنواخت بزرگ گرايش دارد سرتا سر اين خميدگى به اندازهاى عادى و يكنواخت است كه به ندرت احساس شده يا به چشم مىآيد. كاشيكارى پوشش داخلى گنبد از ابتدا تا انتها تقريباً به يك اندازه بود و تزيين گنبد را تشكيل مىدهد. ديوارهاى جانبى صحن مسجد با گل و بوتههاى متصل به هم به رنگ آبى در يك متن كرميرنگ تزيين شده است. زاويههاى فوقانى ديوارهاى جانبى از گل و بوته هايى كه طرح آن با ساير قسمتها تفاوت كلى دارد پوشيدئه شده و تنوع خاصى به تزيين كلى صحن بخشيده و در اولين نگاه نظر بيننده را جلب مىكند. زيبايى كاشيكارى اين مسجد اعم از كاشيهاى معرق خود تنوعى است دلپذير كاشى معرق ظريفترين نوع كاشى و متعلق به قرن هفدهم است. در حقيقت كاشى معرق نوع ظريفى از كاشى هفت رنگ قرن پانزدهم و شانزدهم است. تزيينات سطح داخلى گنبد عبارت است از ستارههاى بسيار بزرگ مكرر به رنگ زرد طلايى كه با طرح درهمى از پيچكهاى به هم پيچيده پوشيده شده. طرح و ترسيم اين مسجد و نقشه قاليهاى اردبيلى منبع الهام مشتركى دارند. ضمناً شباهت بسيار نزديك با تزيينات مسجد شاه دارد، كاشيكارى بقيه گنبد از طاق روميهايى تشكيل شده كه هر يك شامل گل و بوتههاى زيبايى است. اين گل بوتهها در پارچه بافى هم به كار رفته و هم اكنون نمونه هايى از آن وجود دارد. روشنايى داخل اين مسجد نيز قابل توجه است. در اطراف گنبد به فواصل روشنايى داخل اين مسجد نيز قابل توجه است. در اطراف گنبد به فواصل منظم سوراخهايى در قطر گنبد تعبيه شده كه به وسيله پنجرههاى گچبرى از داخل و خارج مسدود مىشود. اين گچبريها عباراتند از طرحهاى منظمى كه به نسبت مساوى فضاى خالى در ميان آنها وجود دارد. مجموع نورهايى كه از اين پنجرهها به داخل مىتابد زيبايى آسمانى و خيالپرورى به تزيينات كلى صحن مىبخشد. كوچكترين نقطه ضعفى در اين بنا ديده نمىشود اندازهها بسيار مناسب نقشه طرح بسيار قوى و زيبا به طور خلاصه توافقى است بين يك دنيا شور و هيجان و يك سكوت و آرامش با شكوه كه نماينده ذوق سرشار زيباشناسى بوده و منبعى جز ايمان مذهبى و الهام آسمانى نمىتواند داشته باشد. كتيبههاى زيبايى كه عليرضا بر داخل و خارج اين مسجد نگاشته زيباترين خط زمان خود است نابغهاى كه اين همه شكوه و جلال زيبايى و هنر را به اين مسجد بخشيده كسى است كه سمت چپ و راست محراب را امضا نموده و خود رافقير حقير محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسين بناى اصفهانى معرفى كرده است و بعد از نام او تاريخ 1028 هجرى (1618 ميلادى) ديده مى شود
در ضلع شرقى ميدان نقش جهان اصفهان، روبه روى كاخ عالى قاپو، مسجدى قرار دارد كه از زيباترين و چشمگيرترين آثار تاريخى اصفهان است. اين بنا كه به مسجد شيخ لطف الله معروف است در زمان حكومت سلسله صفويه به منظور عبادت و تدريس شيخ لطف اله ساخته شد. شيخ لطف الله از علماى شيعى مذهب لبنان و فرزند شيخ عبدالكريم بوده است كه در زمان صفويه، به دليل رسميت يافتن مذهب تشيع به عنوان مذهب ايرانيان، همراه با بسيارى ديگر از جمله شيخ بهائى به ايران مهاجرت كرد. اين مرد روحانى به هنگام ورود مورد احترام واقع شد و در آغاز به مشهد مقدس رفته ضمن سكنى گزيدن در آن ديار به تبليغ مذهب تشيع پرداخت. شيخ لطف اله همزمان با تصميم شاه عباس براى پايتخت قرار دادن اصفهان به اين شهر كوچ كرد. شاه عباس صفوى براى اينكه اين عالم به تدريس و تبليغ و امامت مشغول شود دستور داد تا مسجد و مدرسهاى براى او بنا نهند. از اين رو بناى اين مسجد و مدرسه در سال 1011 هجرى قمرى آغاز شد و تا سال 1028 به دراز كشيد. شيخ لطف الله پس از اتمام بناى مسجد و مدرسه به فعاليتهاى مذهبى پرداخت. مدرسه كه ذكر آن به ميان آمد، امروزه وجود ندارد، اما مسجد آن همچنان با زيبايى تمام باقى است. شيخ لطفاله بر اساس مندرجات كتابهاى عالم آراى عباسى و مجمل التواريخ در سال 1032 هجرى قمرى بدرود حيات گفت.
مسجد شيخ لطف اله چند تفاوت اساسى به ديگر مساجد اصفهان دارد. اين مسجد داراى صحن نيست و مناره نيز ندارد، حال آنكه مساجد باستانى ديگر معمولاً صحنى بزرگ و مناره يا مناره هايى نيز دارند. گنبد مسجد شيخ اله با گنبدهاى مساجد ديگر متفاوت است و دو پوش پيوسته است. اين مسجد به خلاف مساجد ديگر وسعت چندانى ندارد و در حقيقت نمازخانهاى كوچك است.
از عجيبترين هنرهاى به كار رفته در اين مسجد كه زاييده ذوق و استعداد هنرمندان معمار ايرانى است، حل مشكل قبله در اين مسجد است كه در شرق ميدان واقع است. پوپ در اين زمينه چنين نوشته است:
... چون مسجد در ضلع شرقى ميدان واقع است و خواه ناخواه در ورودى مسجد به سمت شرق ميدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نيز به همين جهت مى ساختند، كار جهت يابى از لحاظ قبله مختل مى شد. در اينجا با ايجاد يك راهرو كه از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مى چرخد، بر اين مشكل فائق آمده اند ؛ يعنى اگر چه ساختمان مسجد درمشرق است و از نماى خارجى آن چنين بر مىآيد كه ديوار جبهه ان در جهت شمال به جنوب است ليكن در همين ديوار محراب بنا شده كه به سوى قبله است و وقتى به عظمت اين فكر پى مى بريم كه در بيرون مسجد اثرى از كجى و زاويه به چشم نمى خورد اما به مجرد ورود ناچاريم قبول كنيم كه صحن نيست به نماى خارجى پيچش دارد در صورتى كه گنبد كوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاويه مخالفى نشان نمى دهد.
البته بايد خاطر نشان كرد كه دهليز ورودى مسجد به اين دليل كه همانند زاويه اى قائمه ساخته شده كمتر كسى به محض ورود انحراف مسجد را نسبت به ضلع ميدان در مى يابد.
بناى مسجد بر يك چهار ضلعى استوار است كه در قسمت بالاتر بنا به هشت ضلعى تبديل شده در نهايت دايره وار به ساقه گنبد مى پيوندد.
ديوارهاى مسجد شيخ لطف اله براى تحمل سنگينى و فشار گنبد قطور ساخته شده اند و به طورى كه آن را از قسمت پنجرهها اندازه گرفتهاند به يك متر و هفتاد سانتيمتر و در قسمتهاى اصلى به پيش از دو متر هم مىرسد. كف مسجد از سطح ميدان بالاتر است. در ساختمان و تزئين اژدرهاى سردر و جلوخان و همچنين سكوهاى طرفين سردر، مرمرهاى بسيار خوب به كار رفته و بفيه قسمتهاى جلوخان و سر در با كاشيهاى خشتى الوان و معرق زينت يافتهاند. در اين تزئينات نقوش هندسى، گل و بوته، طاووس و همچنين كتيبه هايى به چشم مىخورد كه به خط خوش نسخ و نستعليق نوشته شدهاند. اطراف جناغ تاق با كاشى پيچ فيروزهاى زينت يافته است. مقرنس كارى بى نظيرى از كاشيكارى معرق زير جناغ تاق وجود دارد كه زير آنها در وسط سردرپنجرهاى مشبك از كاشى ساختهاند. سردر با نقوش و رنگهاى متنوعى تزئين شدهاست كه چشم را خيره مىكند. بالاى پنجرهاى سر در مسجد دو كتيبه به خط نستعليق وجود دارد كه يكى از آنهاچنين عبارتى را در بردارد: ((مايه محتشمى خدمت اولاد على است)) كتيبه بزرگ و اصلى واقع در سر در مسجد به خط عليرضا عباسى است كه با خط ثلث بر كاشيهاى معرق نوشته شده است. دو كتيبه بزرگ كه به صورت كمربندى درون گنبد موجودند نيز به خط همين استادند. عليرضا عباسى از هنرمندان بزرگ عهد صفويه است. او تبريزى بود و خطوط ثلث و نسخ را در محضر استادانى چون ملا محمد حسين و علاء الدين محمد بن محمد تبريزى آموخت. او هنگام تصرف تبريز به دست عثمانيان به قزوين آمد و هنگامى كه پايتخت از قزوين به اصفهان منتقل گرديد او نيز همچون شيخ لطف اله به اصفهان آمد. او به آموزش بسيارى از خطاطان آن زمان پرداخت. خط عليرضا عباسى را در بسيارى از كتيبههاى موجود در بناهاى تاريخى شهرهايى چون مشهد، قزوين و اصفهان مىتوان مشاهده كرد. از تاريخ مرگ اين هنرمند اطلاع دقيقى در دست نيست.
نقوش و رنگهاى به كار رفته در كاشيكارى استادانه گنبد مسجد از زيباترين كاشيكاريهاى موجود در معمارى ايران است. نور درون مسجد از پنجرههاى مشبكى كه در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شدهاند تامين مىشود. پرتوى كه از اين پنجرهها به درون مسجد مىتابد، علاوه بر اينجاد روشنايى كافى، خود به خود نمايشگر فضاى روخانى بناست. ساقه گنبد با كاشيهايى آبى رنگ و نقوش گل و بوته و كتيبهاى از كاشيهاى معرق شامل چند سوره كوتاه از قرآن دارد، تزيين شده است. فاصله بين پنجرهها را نيز كتيبه هايى از كاشيهاى خداوند زينت بخشيده است كه به شيوه خط بنايى جلوه گرى مى كند.
محراب مسجد زيباى شيخ لطف اله از شاهكارهاى بى نظير هنر معمارى و از زيباترين محرابهايى است كه در مساجد ديگر اصفهان مىتوان مشاهده كرد. اين محراب با كاشيكارى معرق و مقرنسهاى بسيار دلپذير تزيين شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد كه عبارت »عمل فقير حقير محتاج برحمت خدا محمد رضا بن استاد حسين بناء اصفهان« را مىتوان در آنها مشاهده كرد. در اطراف محراب كتيبههاى ديگرى به خط عليرضا عباسى و خطاط ديگرى كه باقر نام داشته است، ديده مىشود. در اين كتيبهها رواياتى از پيامبر اكرم و امام ششم شيعيان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعارى نيز بر كتيبههاى ضلعهاى شرقى و غربى به چشم مىخورد كه احتمالاً سراينده آنها شيخ بهايى، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوى است.
همان طور كه گفته شد در ورودى مسجد به دهليزى به صورت زاويهاى قائمه باز مىشود كه به دو در ديگر مىانجامد كه از دو مىتوان وارد مسجد شد. يكى از اين درها به طرف محراب و ديگرى به سوى شمال غرب مسجد قرار گرفته است. از همين دهليز به شبستان زمستانى و همچنين به پشت بام نيز مىتوان وارد شد.
پوپ در مورد اين مسجد نوشته است:
... كوچكترين نقطه ضعفى در اين بنا ديده نمى شود، اندازه ها بسيار مناسب، نقشه طرح بسيار قوى و زيبا و به طور خلاصه توافقى است بين يك دنيا شور و هيجان و يك سكوت و آرامش با شكوه كه نماينده ذوق سرشار زيباشناسى بوده و منبعى جز ايمان مذهبى و الهام آسمانى نمى تواند داشته باشد.
.............................
مسجد شيخ لطف اله به فرمان شاه عباس اول صفوي ساخته شده و آن را با نام شيخ لطف الله ميسي عاملي ( متوفي به سال 1032 ) که در اين مسجد امامت داشته خوانده اند .
براساس کتيبه محراب ،معمار بنا محمد رضابن استاد حسين بنا اصفهاني بوده است . خطاطان کتيبه هاي بنا عليرضا عباسي و باقر بنا بوده اند و اشعار مختلف سروده شيخ بهائي و شيخ لطف الله در کتيبه‌ها ديده مي شوند .
اطلاعات منابع مدون
در کتب «عالم آراي عباسي» طي شرح وقايع سال 1020 به وجود مسجد شيخ لطف الله در جمله عمارات اطراف ميدان نقش جهان اشاره شده است. در «تاريخ اصفهان و ري» آمده است که پيش از بناي مسجد در همين مکان، مسجد کوچه جلو خان قرار داشته است. پس از ساخت مسجد به دستور شاه عباس ابتدا ملا عبدالله شوشتري در آن نماز مي‌گذارد و سپس جماعت به شيخ لطف الله واگذار مي‌شود.
شکوه و ظرافت کاشيکاري‌هاي اين مسجد و سبک بنا و تناسب هندسي آن مورد اعجاب باستان‌شناسان و مستشرقان خارجي واقع شده و از جمله پروفسور پوپ در کتاب «بررسي هنرهاي ايران» و همچنين در کتاب «معماري ايران» خود شرحي راجع به اين مسجد نگاشته است.
کتيبههاي تاريخي بن
قديمي‌ترين تاريخ موجود در مسجد، مربوط به يک قطعه کاشيکاري قديمي است که امروز در شبستان زير زمين نصب شده ودر آن تاريخ 1101 ذکر شده است. کتيبه سردر مورخ به سال 1012 و کتيبه حاشيه گنبد در داخل گنبد خانه داراي تاريخ 1025 مي‌باشد. در داخل محراب تاريخ 1028 خوانده مي‌شود ودر نماي خارجي گنبد، کتيبههاي مربوط به تعميرات سالهاي 1307 و 1315 هـ.ش وجود دارند.
مسير تحول بن
اين بنا در نيمه اول قرن يازدهم بر روي خرابه‌هاي يک مسجد قديمي ساخته شده است. در مورد تاريخ دقيق شروع بناي مسجد اختلاف نظر وجود دارد. مولف «گنجينه آثار تاريخي اصفهان» سال 1011 را که در کاشي‌هاي قديمي مسجد قيد شده است سال شروع بنا مي‌داند، ليکن در کتاب «آثار ملي اصفهان» با استناد به عبارت «امر بانشاء» در متن کتيبه سردر، شروع بناي مسجد سال 1012 اعلام شده است. تاريخ اتمام ساختمان و تزئين مسجد در کتيبه محراب سال 1028 ذکر شده است.
در دوره قاجار قسمت اعظم کاشيکاري‌هاي سردر و گنبد و ميله طلائين آن فرو مي‌ريزد و بقيه کاشي‌ها برداشته شده و در زير زمين بنا نصب مي‌شود. مؤلف «نصف جهان في تعريف الاصفهان» وضعيت بنا را در اين زمان چنين توصيف کرده است:
«... مسجد تا کنون بي نقص و خلل مانده الا کتيبه سردرب که خرابي زيادي به آن راه يافته و چون صنايع آن معلوم نبود تا مرمت شود از محل آن را سفيده نموده‌اند و تنها قسمتي از هلال بالاي سردرب و دو گوشه آن کاشي هستند که مي‌رساند در قديم تمامي سردرب از کاشي بوده است...».
در سال 1307 هـ. ش. با توجه به طرح‌هاي اصلي و کاشي‌هاي موجود نسبت به مرمت سردر و گنبد اقدام شده است. کتيبه نماي خارجي گنبد نيز نشان دهنده تعميراتي است که توسط اداره باستان‌شناسي در سال 1315 هـ.ش انجام شده است. همچنين در جلوي مسجد حوض هشت ضلعي زيبايي قرار داشته که در سالهاي 1316 تا 1318 هـ. ش برداشته شده است. در اين زمان پوشش کف گنبد خانه از جنس گچ بوده و پنجره‌هاي چوبي منصوب در آن روشنايي زير زمين را تامين مي‌کرده است. امروزه اين فضا سنگ فرش و پنجره‌هاي کف آن فلزي مي‌باشند.
کتيبه و خطوط نماي خارجي گنبد مسجد شيخ لطف الله
کتيبه خارجي مسجد شيخ لطف الله به خط ثلث با کاشي سفيد معرق بر زمينه لاجوردي به ترتيب شامل سوره‌هاي شمس، دهر، کوثر است در آخر با اين عبارت ختم شده است:
«قال الله و ان مساجدالله فلا تدعوا مع الله احداً»
بر گردنه گنبد به خط سه رگي (دو مشکي در طرفين و يک سفيد در وسط) بر زمينه فيروزه‌اي جملات (يا کريم) (يا الله) (يا رحمن) (يا رحيم) تکرار شده است.
در شمسه‌هاي پايين گردن به خط بنايي مشکي بر زمينه سفيد کلمات و جملات: (الله اکبر) (الملک لله) (الحکم لله) (الحمد لله) (الله و محمد و علي) تکرار شده است.
اين مسجد بي نظير هم كه شاهكار ديگري از معماري و كاشيكاري قرن يازدهم هجري است به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده است.