اين مقاله ترجمه ايست از مقاله Islamic Architecture and West که در شماره اخير مجله The San Francisco Chronicleبه چاپ رسيده است. ترجمه اين مقاله توسط آقاي سعيد عبادزاده مصدق و خانم صداقتي انجام پذيرفته است. اين مقاله در شماره 16 ام خبرنامه کلمه به صورت خلاصه درج شده است.
بيشتر شهرهاي ايالات متحده داراي ساختمان هايي با تقليد از طراحي اسلامي هستند
جاناتان كوريل(1)
مينورو ياماساكي(2)، مهندس معمار آمريكايي در سال 1961، يك سال پيش از طراحي برج هاي دوقلو مركز تجارت جهاني، طرحي بسيار كوچك تر را كه تاثير فراواني بر نماي آفرينش جديد او در شهر نيويورك گذاشت به پايان رسانيد.
اين طرح 6.000 مايل آن طرف تر در عربستان سعودي قرار داشت كه او در دهه بعد بارها از آن ديدن كرد. ظاهر مركز تجارت جهاني به روشني نشان مي دهد كه ياماساكي وجوهي از طراحي اسلامي را در برج هاي دو قلو به كار برده است.
اين الگوبرداري بيش از هر كجا در پايه هاي دو برج به چشم مي خورد كه با قوس هايي نوك تيز مانند آنچه در مساجد و سجاده ها وجود دارد احاطه شده است. بنابر گفته لوري كر(3)، مهندس معماري كه آثار ياماساكي را مورد مطالعه قرار داده است محوطه مقابل برج ها نسخه اي از صحن هاي شهر مكه، مقدس ترين مكان مسلمانان به شمار مي رود.
شخص ياماساكي نيز محوطه مركز تجارت جهاني را كه مانند مكه شبيه به فواره اي گرد با نقاطي براي نشستن است اين گونه توضيف مي نمايد: "مانند بيابان، اين محل حياطي صاف است تا مردم بتوانند چند دقيقه اي را به منظور كاهش از فشارها و يكنواختي هاي يك روز عادي كاري در آن بگذرانند."به مدت 29 سال – از زماني كه نخستين برج مركز تجارت جهاني در سال 1972 به پايان رسيد تا 11 سپتامبر 2001 كه دو هواپيماي ربوده شده اين دو ساختمان را با خاك يكسان كردند – آگاهي عمومي كمي نسبت به اين نكته وجود داشت كه بلندترين و قابل رويت ترين برج هاي نيويورك نشان دهنده علاقه ياماساكي به معماري اسلامي بودند.
اين ارتباط در هيچ لوحي نگاشته نشد. هيچ ادبياتي آن را نستود. خود ياماساكي هم آن را اعلام نكرد، هرچند كه در "حياتي در معماري"(4)، زندگي نامه شخصي اش در سال 1979 كه تمجيد خود را از قوس هاي اسلامي بيان كرده و تصاويري را از طرح هاي مهمش به ثبت رسانده بود عكس هايي را قرار داد كه الگوي طراحي تحت تاثير معماري اسلامي او را نشان مي داد.
نظار السيد، استاد معماري دانشگاه بركلي كاليفرنيا كه به مدت دو سال همراه ياماساكي بر روي يك طرح ديگر كار كرد مي گويد: "ذهنيت كمان هاي نوك تيز و جناغي به زيبايي در مركز تجارت جهاني ديده مي شود. استفاده از آن در مركز تجارت جهاني كه بعدها توسط هواپيما ربايان به عنوان نمادي از سرمايه داري غربي شناسايي شد عجيب به نظر مي رسد."
هر چند ممكن است مركز تجارت جهاني برجسته ترين نمونه از معماري تحت تاثير اسلام در ايالات متحده بوده باشد، با اين وجود نمونه هاي شايان ذكر ديگري نيز در همه شهرهاي بزرگ آمريكايي وجود دارند.
تاتر آلكازار(5) در سانفرانسيسكو تقريبا يك بناي پر زرق و برق با معماري اسلامي به شمار مي رود. هتل سيتي كلاب بركلي در شهر بركلي به طراحي جوليا مورگان به روشني از معماري مغرب تاثير گرفته است. و اساتيد مي گويند كه مارين كاونتي سيويك سنتر(6) سان رافائل(7) با گنبد آبي رنگ مسجد مانند و آنتن برجي آن كه يادآور گلدسته ها است قريحه ايراني و اسلامي را به نمايش مي گذارد.
فرانك لويد رايت(8)، صاحب نام ترين مهندس معمار آمريكا بناي نامبرده را در اواخر دهه 1950 پس از سفري به بغداد جهت انجام ماموريتي به دستور فرمانرواي عراق شاه فيصل دوم طراحي نمود.
رايت كه ازايران نيز ديدن كرد به معماري اسلامي علاقه اي ديرينه داشت و زيبايي شناسي ايراني را عميقا تحسين مي كرد. علاقه او پنهان نبود، اما 40 سال پس از مرگ رايت اين تمايل در خاطرات جمع آوري شده از وي توسط ايالات متحده به چشم نمي خورد.
در حقيقت تاريخ معماري تاثير گرفته از معماري اسلامي در ايالات متحده سال ها است كه به اندازه كافي مورد توجه قرار نگرفته است. آغاز آن اگر از معماري مغرب (ثلفيقي از معاري اسلامي و اسپانيايي) چشم پوشي كنيم دست كم به اواخر قرن 19 ميلادي باز مي گردد.
بناهاي مغربي پيش از قرن 18 در ايالات متحده وجود داشتند و در آغاز توسط شهروندان اسپانيايي كه به دليل سال ها حكومت اسلام بر آنها معماريشان از اين مذهب تاثير پذيرفته بود وارد جنوب غرب اين كشور شدند.ساختمان هاي جنوب غرب كشور اغلب با خشت، آجري كه در نور خورشيد خشك شده بود ساخته مي شدند. ادوبي(9)، معادل خشت در ايالات متحده از نام عربي آن الطوبه برگرفته شده است.
مينا معرفت، مهندس نخبه معماري در كتابخانه كنگره كه مديريت برنامه شهرهاي اسلامي آن را بر عهده دارد و تا كنون در دانشگاه هاي ام آي تي، جان هاپكينز و وسليان(10) تدريس كرده است مي گويد: "معماري آمريكايي تاثير گرفته از معماري اسلامي، پيشينه اي بسيار قديمي تر از ساخت مركز تجارت جهاني دارد."
پيشينه آن به زماني باز مي گردد كه در نيو مكزيكو، تگزاس و كاليفرنيا شاهد معماري اصيل خشتي بوديم. اين معماري به طور مستقيم متعلق به مسلمانان اسپانيايي مقيم اسپانيا است. خانه هاي بومي جنوب غرب تقريبا با خانه هاي خاور ميانه و دنياي اسلام يكسان بودند."
معماري اسلامي به روشني ريشه در آداب اسلامي دارد، اما خود واژه آن گونه كه در غرب استفاده مي شود به سبكي از بنا و طراحي اشاره دارد كه از بار مذهبي برخوردار نيست.ياماساكي، رايت و مهندسان معمار ديگر به سادگي به رسم داد و ستدي بين فرهنگي مشغول شدند كه طبق آن معماران براي الهام گرفتن به رسوم شكل گرفته در كشورهاي ديگر رجوع مي كنند.
معماران دنياي اسلام نيز به اين كار مبادرت مي ورزند و نمونه آن را در قديمي ترين نمونه بازمانده از معماري اسلامي، گنبد سنگي در اورشليم مي بينيم.اين بنا كه در سال 692 ميلادي ساخته شد با موزاييك هاي ديواري و شكل هشت ضلعي از معماري دوران بيزانس تاثير گرفته است. با اين وجود الگوهاي هندسي گلدار، نوشته هاي قرآني و نبود هر گونه تمثال انساني هويت ديداري جديدي به مسلمانان بخشيد.
هر چند طرح هاي گلدار بسيار پيش از پيدايش اسلام توسط يوناني ها و رومي ها استفاده مي شد، مسلمانان براي ايجاد سبك معماي مخصوص به خود اين هنر را به سطح جديدي ارتقا دادند و همين كار را با قوس ها و گنبدهاي دوران بيزانس انجام دادند.قوس هاي نوك تيز به يكي از شاخص هاي معماري اسلامي تبديل شد و به عنوان نماد در محراب، جايگاه نماز مساجد كه به سمت قبله ساخته مي شود، مورد استفاده قرار گرفت.
قوس هاي نوك تيز و گنبدهاي رنگارنگ را مي توان در بناهاي بزرگ اسلامي سراسر جهان از جمله تاج محل در اگراي هند؛ مسجد سلطان احمد(كه مسجد آبي نيز ناميده مي شود) در استانبول تركيه؛ واسليمي هاي فيروزه اي مسجد شاه مشهور در اصفهان ايران مشاهده نمود.
معماري اسلامي، فرهنگ اروپايي را همانگونه كه در ساحل درياي آدرياتيك ايتاليا در ونيز ديده مي شود حتي بيش از فرهنگ آمريكايي تحت تاثير قرار داده است.دبورا هاوارد(11)، استاد معماري دانشگاه كمبريج در كتابش "ونيز و شرق" مي نويسد كه سازندگان قرن هاي 12 تا 15 ونيز تاثير فراواني از معماري اسلامي گرفته اند.
سبك قوس ها، گنبدهاي بلند، نقش برجسته هاي روي ديوار و حتي الگوي راه پله ها به طور مستقيم از جهان اسلام كه ارتباط تجاري شكوفايي با ونيز داشت وام گرفته شده بود.بناهاي عظيم موجود در ونيز از جمله پالاتزو دوكاله(12) يا قصر فرار كه در سال 1460 ميلادي بنا شد بر اين تاثير شهادت مي دهند.نمونه هاي جديد تر را مي توان در آثار آنتونيو گاودي(13)، معمار بزرگ اسپانيايي مشاهده نمود كه به تحصيل در رشته هاي هنر اسلامي و معماري پرداخت و تا جايي پيش رفت كه مايه هاي آن را در ساختمان هاي كليساهاي اسپانيايي از جمله صومعه اي در اخيكا(14) اسپانيا به كار گرفت.
برخي از اقتباس هاي معماري اسلامي در آمريكا تا حدودي عجيب و غريب يا مسخره مي شوند. تي پترسن راس(15)، مهندس معمار اهل سان فرانسيسكو كه سال 1917 در خيابان 650 گيري(16) معبد شراينرز(17) را بنا كرد (بنايي كه هم اكنون تاتر آلكازار است) از بيانات اسلامي نيز بر ديوارهاي بيروني آن استفاده نمود و يكي را نيز به زبان عربي نوشت كه طبق گفته ها مفهوم آن اين بود: "خدا بزرگ است و راس معمار بزرگ است!"
اواسط دهه 1920، گلن كرتيس(18) ساختمان ساز در شمال ميامي مقداري زمين خريد و شهر كاملي با ساختمان هاي مغربي ساخت. طبق طرح كرتيس، همه خانه هاي اپا – لوكا(19) فلوريدا داراي گنبد و گلدسته بودند. اين شهر با نام هاي "بغداد جنوب" يا "بغداد فلوريدا" شهرت يافت.
اپا – لوكا هنوز موجود است. اين شهر به داشتن بزرگ ترين مجموعه معماري مغربي در نيمكره غربي به خود مي بالد. بيست ساختمان آن به عنوان اماكن تاريخي به ثبت ملي رسيده اند.
كرتيس تحت تاثير عشق ديرينه اش به كتاب قصه هاي عربي "هزار و يك شب" (كتابي كه رايت نيز در دوران كودكي آن را عاشقانه دوست داشت) و همچنين فيلم صامت سال 1924، "دزد بغداد" واقع بود. اين فيلم با بازي داگلس فربنكس(20) در نقش دزدي كه به قصر يك خليفه وارد مي شد و به عشق يك شاهزاده گرفتار مي آمد داراي صحنه هاي شگفت انگيزي بود. در بين خيابان هاي اپا – لوكا مي توان از خيابان علي بابا و بلوار شهرزاد نام برد.معماري ايالات متحده در دهه 1920 شاهد موجي از تاثيرات معماري اسلامي بود. هرچند برخي از اين بناها نا متعارف بودند، اقدامات بسيار جدي نيز براي تكرار و درك هنر و معماري اسلامي صورت مي گرفت.
معرفت مي گويد كه سال 1925 آرتور آپهام پوپ(21)، استاد فلسفه در پرينستن(22) كه بعدها كتاب "معماري ايراني" را نوشت از ايران بازگشت و در فيلادافيا نمايشگاهي برپا نمود و بازآفريني معماري اسلامي را به نمايش گذاشت.
معرفت مي گويد اشتياق پوپ به مايه هاي اسلامي علاقه آمريكايي هاي ثروتمند را براي به نمايش گذاشتن كارهايشان برانگيخت. در بين اين افراد مي توان از اندرو ملن(23) بانكدار، جان دي. راكفلر و دوريس ديوك(24) نام برد كه در سال 1936 يك كاخ قرن 17 اصفهان را در هانا لولو بازسازي كرد. اين بنا هم اكنون بنياد هنر اسلامي دوريس ديوك را در خود جاي داده است.
معماري ايالات متحده در دهه 1950 و اوايل دهه 1960 از بركت وجود افرادي همچون رايت، ياماساكي و ادوارد دورل استون(25) كه پس از جنگ جهاني دوم نه تنها به شرق نظر انداختند بلكه براي كار راهي سفر به آن نيز شدند شاهد موج ديگري از تاثيرات اسلامي بود.
بنا بر گفته كر، استون در سال 1953 به هند سفر كرد و با الهام از تاج محل سفارت ايالات متحده را در دهلي نو بنا كرد. استون پس از بازگشت به ايالات متحده تاثيرات معماري مغول و اسلامي را در تمام ساختمان هايش به كار گرفت. وي از دايره كلمبوس 2(26) در نيويورك با مجموعه اي از قوس هاي منحني و مركز كندي واشنگتن ياد مي كند كه ستون بندي آن قصيده اي از معماري اسلامي به شمار مي رود.
ياماساكي نيز به دهلي نو سفر كرد و و غرفه ايالات متحده را در نمايشگاه جهاني كشاورزي سال 1959 طراحي نمود. (كر هنگام پژوهش در زمينه آثار ياماساكي و استون متوجه شد كه وزارت امور خارجه ايالات متحده از سال 1953 مهندسان معمار آمريكايي را به منظور "مطالعه جدي" فرهنگ و معماري كشورهاي ميزبان به انجام فعاليت هايي با سرمايه گذاري ايالات متحده در خارج از كشور تشويق مي كرده است.)
غرفه ياماساكي كه تصوير آن در كتاب او به نام "حياتي در معماري" آمده است داراي گنبدهايي شبيه به گنبدهاي مساجد بود كه بر فراز مسيرهاي پياده افراشته شده بودند.كارهاي بعدي ياماساكي در عربستان سعودي كه شامل ساخت ترمينال فرودگاه ظهران در سال 1961 و ساختمان اصلي آژانس پول عربستان سعودي در رياض در سال 1982 بودند عشق او را به معماري اسلامي استحكام بخشيدند.
دولت سعودي آنچنان به برداشت ياماساكي از قوس هاي اسلامي علاقه مند شد كه نام آن را قوس هاي ياماساكي گذاشت و از آن در طرح هاي ديگر خود از جمله دانشگاه نفت و مواد معدني شاه فهد در ظهران استفاده كرد. دولت اين كشور همچنين تصوير ترمينال ياماساكي را در ظهران بر روي يكي از اسكناس هاي خود چاپ نمود.
مركز تجارت جهاني با چنين زمينه اي پديد آمد. طرح نيويورك نه تنها انحراف نبود، بلكه بخشي از يك الگوي 20 ساله به شمار مي رفت كه ياماساكي طي آن براي همگاني كردن معماري سرزمين هايي كه اسلام در آنها حضور محكمي داشت تلاش كرده بود.
چند تن از اساتيد از جمله كر پس از 11 سپتامبر به ارتباطات بين مركز تجارت جهاني و معماري اسلامي اشاره كردند، اما شركت معماري ياماساكي به نام مينورو ياماساكي اسوشييتس(27) تمايلي به بررسي اين ارتباطات نداشتند و تماس هايي را كه در اين مقوله صورت گرفت بي پاسخ گذاشتند (ياماساكي در سال 1986 از دنيا رفت.
كر و متخصصان ديگر مي گويند در فضاي پس از 11 سپتامبر كه واژه "اسلام" ارتباط نزديكي با تروريسم پيدا كرده است برخي از مهندسان معمار تمايلي ندارند تصديق نمايند كه ساختمان هايشان از معماري اسلامي تاثير گرفته است.
هنگامي كه ويك رابرتس(28)، ناشر مجلات اختصاصي يكدست كه بر روي جلدهايشان تصاوير نمونه هاي حيرت انگيزي از معماري اسلامي به چشم مي خورد طرح خود را با كتاب فروشي ها و نمايندگان كتب ايالات متحده در ميان گذاشت با قيد و شرط مواجه شد.
مجموعه "كاشي كاري هاي اسلامي" داراي الگوهاي معماري بناهاي اصفهان، كازابلانكا، سمرقند و ساير شهرهاي صاحب نام اسلامي است. از ماه ژانويه هزاران جلد از آن به دليل اشكال هندسي زيبا به افراد فروخته شده است.
رابرتس كه شركت او با نام هارتلي اند ماركس پابليشرز(29) در ونكوور واقع است مي گويد: "بسياري از افراد در آمريكا از من خواستند تا نام آن را تغيير دهم. اما به عقيده من مردم بايد دريابند كه معماري اسلامي داراي تاريخي زيبا است."
خواسته ما از چاپ اين كتاب ها آن است كه بر الگوهاي ذهني ساده مردم تاثير بگذاريم. مردم زيبايي را مي بينند، سپس داستان (آن معماري) را در داخل جلد مي خوانند. اين كتاب ها درباره زيبايي و تاريخ هستند."
به گفته ناصر رباط، استاد معماري اسلامي آغا خان در ام آي تي، تاريخ معماري اسلامي هميشه در دل ايالات متحده باقي خواهد ماند. او مي گويد حتي در دوران جنگ هاي صليبي، اروپائياني كه به سرزمين مقدس سفر كردند توسط آنچه در مصر و سوريه و كشورهاي ديگر ديدند دگرگون شدند.شايد معماري گوتيك نيز توسط جنگجوياني پايه ريزي شده باشد كه از خاور ميانه بازگشتند و دانش رياضي و معماري را كه در آن محل آموخته بودند به كار گرفتند. عكس اين جريان نيز صادق است. مهندسان معمار كشورهاي اسلامي به وسيله آنچه درباره كشورهاي غير مسلمان مي خوانند يا مي بينند تحت تاثير قرار مي گيرند.
رباط مي گويد: "فرهنگ ها همواره چه هنگام صلح و چه در زمان جنگ با يك ديگر مواجه و ادغام شده اند. در گذشته مردم، جهان را متشكل از فرهنگ هاي ناب و مستقل مي دانستند كه هر كدام زبان هاي خوراكي، ديداري، ادبي و معماري خود را دارا بودند."
اما هم اكنون تعدادي از ما منش چند فرهنگي را كه در آن اعتقادي به خلوص و محدوديت توسعه فرهنگي وجود ندارد تاييد مي كنيم. ... تاثير، مداوم و دو سويه است و هيچ گاه باز نمي ايستد."
اجازه نشر مجدد اين مقاله از نگارنده آن جاناتان كوريل دريافت شد.
حق چاپ محفوظ. Copyright(c) 2005 The San Francisco Chronicle.
1. Johnathan Curiel
2. Minoru Yamasaki
3. Laurie Kerr
4. A Life in Architecture
5. Alcazar Theatre
6. Marin County Civic Center
7. San Rafael
8. Frank Lloyd Wright
9. Adobe
10. Wesleyan
11. Deborah Howard
12. Palazzo Ducale
13. Antonio Gaudi
14. Ejica
15. T. Patterson Ross
16. Geary
17. Shriner’s Temple
18. Glen Curtiss
19. Opa-locka
20. Douglas Fairbanks
21. Arthur Upham Pope
22. Princeton
23. Andrew Mellon
24. Doris Duke
25. Edward Durrell Stone
26. 2 Columbus Circle
27. Minoru Yamasaki Associates
28. Vic Roberts
29. Hartley & Marks Publishers
30. Amel Emric
31. Michael Macor
32. The Chronicle
33. Chris Hardy
34. Peter J. Eckel
35. Scott Frances
36. Esto
37. Scottsdale
منبع: گفتمان معماري و آمايش سرزمين مسلمانان
برگرفته از www.kalemeh.org