ظهور ناگهانی اسلام به عنوان یك مذهب و تمدن بزرگ درجهان،از حیرت انگیزترین رویدادهای تاریخ بشر است.در سال610میلادی،حضرت محمد(ص)كه بازرگانی اهل مكه بود،شروع به افشای رسالت خود ودعوت مردم به اسلام واطاعت از خداوند كرد.پس از ادیان یهود ومسیحیت،اسلام مردم را دعوت به توحید وخداپرستی می‌نمود ودر زمان رحلت رسول اكرم(ص) در سال632 میلادی تمامی قبایل عرب در شبه جزیره عربستان، به دین اسلام گرویده بودند.لشگرهایی از مسلمانان نیز به سرزمینهایی در شمال ،غرب وشرق حمله كردند تا دین خود را گسترش دهند ودرطی تنها ده سال، كشورهای ثروتمند سوریه،مصر وایران را به تصرف خود درآوردند.برای نظارت براین سرزمین‌های جدید وپهناور، درسال660 میلادی پایتخت از مكه به دمشق در سوریه تغییر یافت وسپس در سال750 به بغداد منتقل شد. در این زمان سپاهیان اسلام به عمق آسیای مركزی نفوذ كرده و از شمال آفریقا به اسپانیا و فرانسه حمله كردند ونهایتاً در سال732 توسط شارل مارتل در جنوب فرانسه متوقف شدند. تغییر سرعت فتوحات مسلمانان و تبدیل آن به یك امپراطوری متحد نیز پدیده‌ای شگفت آور است. مدت كوتاهی پس از فروپاشی سیاسی، امپراطوری بزرگ اسلام، به چندقسمت تقسیم شد،ولی وحدت فكری، فرهنگی و اقتصادی مسلمانان تحت حمایت وحدت عقیدتی ایشان ادامه یافت وجنبه‌های مشخصی از تمدن اسلامی ،در تولیدات هنری وصنعتی آنان تأثیر گذاشت.
تجارت وشهرها
رشد شهرهای بزرگ تا حدود زیادی نشانگر رشد دنیای جدید اسلام بود.شهرهای جدید وبزرگی چون بغداد وقاهره در اوایل دوران اسلامی بنا نهاده شدند وشهرهای قدیمی مانند دمشق دراین هنگام،توسعه بیشتری یافتند.جمعیت ده‌ها وصدها هزار نفری این شهرها،درآن زمان درشهرهای اروپایی دیده نمی شد وبرای اروپاییان وجود چنین جمعیتی در شهرها غیرقابل تصور بود.جمعیت زیاد موجب افزایش ثروت وسرمایه گذاری در تولید وتجارت شد. رفت وآمد آسان درمیان جهان یكپارچه اسلام نیز سبب تسهیل تجارت و افزایش قدرت اقتصادی مسلمانان گردید.خواربار وموادخوراكی درشهرهای بزرگ به وفور تولید می‌شد.ولی بازارها مملو از موادی بودند كه از سراسر كشورهای اسلامی به آن وارد می‌شد،از جمله ادویه جات،عطرها ،منسوجات،مواد فلزی ،سرامیكی وشیشه‌ای كه در صدها كیلومتر دورتر ساخته شده وبه بازارها راه می‌یافتند تا بازارهای تجملاتی شهرهارا پر كنند.ثروتی كه از راه این تجارت‌های پرسود حاصل می‌شد،تنها دردست طبقۀ حاكم متمركز نمی گردید،بلكه به دست بازرگانان وطبقات برتر نیز می‌رسید.آسان بودن سفر به شهرهای دیگر موجب شد تا صنعتگران وهنرمندان نیز با خانواده‌های خود،مسافت‌های طولانی را به امید یافتن بازارهای پرسود وزندگی مرفه تر بپیمایند.
استفاده از شیشه درجهان اسلام:
تاریخچه شیشه در جهان اسلام به سه دوره تقسیم می‌شود:اولین دوره تا قرن یازدهم میلادی ادامه می‌یابد.در دوره دوم از قرن دوازدهم تا پانزدهم میلادی و دوره سوم تا به امروز ادامه دارد.در دوره اول شیشه تاحدود زیادی كالای مصرفی به شمار می‌رفت كه در رقابت با اجناس دیگری خصوصاً نقره،برنز وسرامیك بود،كه غالباً برای تأمین وسایل تجملی یك زندگی مرفه مورد استفاده قرار می‌گرفت.بیشتر شیشه‌های كاربردی كه برای نگه داری و حمل ونقل مواد دیگر به كار می‌رفتند،ازبین رفته اند.زیرا هم صاحبانشان به خوبی آنها را حفظ نكردندوهم جویندگان آثار باستانی در حفاری‌های خود متوجه آنان نشده اند وآن تعدادی را كه یافته اندبه موزه‌های غرب منتقل نمودند. نمونه‌های معمولی شیشه كه در دوره‌های اولیه ساخته شده اند،شامل شیشه هایی است كه برای مصارف علمی وپزشكی به كار می‌رفتند،مانند ظروف تقطیر،فنجان‌های شیشه‌ای برای خون گیری از بیماران وظروف مخصوص اندازه گیری دقیق و وزن كردن مایعات واجسام دیگر،شیشه‌های مخصوص عطریات ولوازم آرایشی جزئ گروه دیگری هستند كه شامل گلاب پاش، قمقمه، ظروف مخصوص روغن، خمیر و مرهم هستند.ظروف پذیرایی، بزرگترین ظروف شیشه‌ای هستند كه عبارتند از بشقاب،كاسه،بطری جام و پیاله برای صرف غذا وآشامیدنی‌ها. صنعت ساخت شیشه برای پنجره‌ها به صورتی كوچك و پراكنده وجود داشت.در خانه‌های قدیمی آسیای شرقی،شیشه وجود نداشت و تنها ندرتاً در مساجد ومكان‌های عمومی دیده می‌شد.صنعت شیشه سازی پیش از آن در كشورهایی كه بعدها قسمت مركزی امپراطوری اسلام را تشكیل دادند وجود داشت.مصر وسوریه قرن‌ها تولیدكنندگان اصلی شیشه به شمار می‌رفتند ودرایران پیش از اسلام نیز،شیشه‌های بریده شده وظریف به نحو استادانه ساخته می‌شد. صنعت شیشه سازی ادامه یافته وگسترش پیدا كرد و روش‌های جدید شیشه سازی نیز به تدریج رواج یافتند.به عنوان مثال،استفاده ازpontil(میله مخصوص شیشه گری) برای نگه داشتن یك شیء شیشه‌ای كم كم تغییر یافت. باوجود این انقلابی در صنعت شیشه گری به وقوع نپیوست.
گسترش شیوه ها: دراین میام،موضوع حیرت انگیز،ظهورشكلها وطرح‌های تزئینی مشابه درمكان هایی مانند شمال آفریقا تا شرق ایران است كه صدها كیلومتر دورتر از این مراكز قرار داشتند.علت این امر،حلقه‌های ارتباطی تجاری است كه توسط بازرگانان كشورهای اسلامی اداره می‌شد واین افراد،دورافتاده ترین نقاط امپراطوری اسلامی را به یكدیگر مرتبط می‌ساختند.در شهرهای بزرگ خاورمیانه،محصولات تمامی امپراطوری اسلامی در معرض فروش قرار می‌گرفت واین یكی از راههای انتقال وگسترش شیوه‌های تولید محصولات به شمار می‌رفت.یكی از راههای دیگر،حركت خود صنعتگران بود كه گاهی به علت بی‌نظمی‌های اجتماعی یا جنگ به مناطق توسعه یافته تر مهاجرت می‌نمودند.به همین دلایل،گاهی نمی توان با اطمینان خاطر اظهار نمود كه یك شیوه خاص برای اولین بار در كدام مناطق رونق یافته ویا یك شیء خاص دركجا ساخته شده است. بازرگانان با مناطق بسیار دوردست نیز تبادل كالا انجام می‌دادند و شیشه به اروپا،چین و ژاپن نیز راه یافت.شیشه گران اسلامی با محصولات فریبنده وخیال انگیز خود،توجه تمامی دنیا را به سوی خود جلب نمودند تا آن كه درقرن پانزدهم،كارگاه‌های شیشه گری ونیز،این صنعت ظریف را گسترش دادند.
روش‌ها:
ما شاهد رشد وتوسعه شیوه‌های تزئینی در اولین قرن دوران اسلامی هستیم.ساده ترین ظروف با دمیدن در شیشه داغ شكل گرفته وسپس لبه‌های ظرف پیچانیده شده و شیارهایی به دور آن زده می‌شد.از قالب برای شكل‌های پیچیده‌تر و یا تكرار یك طرح به صورت نقش برجسته استفاده می‌شد كه دراین موارد،هنراصلی ازآن فردی بود كه قالب را می‌ساخت ونه شیشه گر.تزئین ظروف با قالب فشاری و انبر(گیره) راهی بود كه شكل دادن سطح شیشه با دست را كمی آسان تر سازد و تراشیدن شیشه با نوك الماس و سائیدن آن با چرخ، جلوه‌های خطی رل بر روی شیشه بوجود می‌آورد،ولی برش با چرخ، زیباترین روشی است كه با آن می‌توان جلوه‌های بسیاری را،از طرح‌های خطی ساده گرفته تا طرح‌های نقش برجسته عمیق واز برش‌های مورب با نقوش برجسته متصل وبه هم پیوسته را باآن به وجود آورد. شیوه‌های ساخت یا تزئین ظروف هرچه كه باشد،كپی كردن شكل‌ها وطرح‌ها از مواد دیگر،بسیار به چشم می‌خورد.به كاربردن طرح‌ها و الگوهای برگرفته از ظروف نقره وبرنز ،در ظروف اولیه شیشه‌ای بسیار متداول بوده اند.درحالی كه حكاكی بر روی سنگ هایی مانند عقیق و كریستال باعث الهام بخشی در برش با چرخ بوده است. نقاشی با رنگ‌های لوستر(كه نوعی رنگ درخشان نقره‌ای است)یكی از نوآوری‌های دوران اسلامی است كه ممكن است شكل پیشرفته‌ای از نقاشی با لعاب و مینا بر روی شیشه باشد كه در میان رومی‌ها رواج داشته است. رنگ‌های درخشان و متالیك لوستر باعث تغییر شكل ظروف معمولی به اشیایی تجملاتی گردید.
تزئین با میناكاری:
به نظر می‌رسد صنعت شیشه گری در ایران از قرن دوازدهم به بعد،روبه زوال نهاد.از سوی دیگر در سوریه ومصر،شاهد تحول ودگرگونی در این صنعت هستیم.در دوره‌های اولیه ،ساختن سطح شیشه بادست بیشتر مورد توجه شیشه گران بود،درحالی كه دراین زمان،توجه آنان بیشتر معطوف به تزئینات نقاشی می‌گردید.شیشه هایی كه برروی آن با لوستر نقاشی می‌شد،كم كم به تزئینات زراندود وسپس تزئینات میناكاری گسترش یافتند.رنگدانه‌های میناكاری از طریق سائیدن شیشه‌های رنگی درخشان یاموادمعدنی در روغن بدست می‌آمدند.سپس این مخلوط برروی ظرف شیشه‌ای نقاشی می‌شد.آنگاه ظروف شیشه‌ای نقاشی شده،مجدداً درون كوره حرارت می‌دید تا رنگ‌ها به سطح شیشه محكم بچسبند.رنگ‌های مینای قرمز،آبی،سیاه،سبز،سفیدوزرد، گاهی با طلایی مخلوط شده وشیشه گران با آنها آثار برجسته‌ای می‌ساختند.ظروف شیشه‌ای اسلیمی،معمولاً درون قاب یا حاشیه‌ای جای می‌گرفتند وبر روی آن نیز كتیبه‌ای نوشته می‌شد،كه گاهی نام سلطان یا درباریان درآن به چشم می‌خورد.جام‌ها وبطری هایی نیز یافت شده اندكه بر روی آن تمثال‌ها وتصاویری نقاشی شده اند.این اشیاء بسیار گران قیمت هستند ودركشورهای خارج از سرزمین‌های اسلامی نیز مانند چین وكشورهای اروپایی نیز بدست آمده اند.جامی افسانه‌ای به نام ماجرای ادنهال«Eden hallK»در اواسط قرن سیزدهم كه درسوریه ساخته شده بود،به اروپا راه یافت ،همچون گنجینه باارزشی كه متعلق به یك شوالیه بوده ومی بایست پس از جنگ‌های صلیبی به سرزمین اصلی خود باز گردد،در پوششی چرمین محافظت می‌شده است.این اثر سال‌ها به خانوادهMusgrave تعلق داشته است كه از اهالی ادنهال در شمال انگلستان بوده اند. چراغ هایی كه برای مساجد واماكن مقدس در سوریه ومصر ساخته شده اند ،دسته مهم دیگری از شیشه‌ها را تشكیل می‌دهند.در موزه اسلامی قاهره،مجموعه كاملی از چراغ‌های متعلق به قرن سیزدهم تا پانزدهم میلادی وجود دارد.آخرین چراغ این مجموعه،طرحی قدیمی دارد،ولی به طور مشخص در ونیز ساخته شده است.در قرن پانزدهم میلادی،صنعت شیشه گری اسلامی رو به افول نهاده و محصولات تجملی از ونیز به كشورهای اسلامی وارد می‌شد كه البته اشیاء شیشه‌ای درمیان این محصولات كمتر به چشم می‌خورند علت زوال صنعت شیشه گری اسلامی هیچگاه به طور صحیح توضیح داده نشده است.برخی علت آن را نابودی شهرهای سوریه توسط تیمور در اوایل قرن پانزدهم می‌دانند وبرخی دیگر كاهش قیمت اشیای شیشه‌ای ونیزی در بازارهای محلی و استقبال از آنها را سبب این امر می‌شمارند. آن چه مسلم است،این صنعت ظریف در قرن‌های بعدی در تمامی جهان اسلام روبه زوال نهاده و از بین رفت. تزئینات ساده درلبه فنجان سمت چپ كخ متعلق به قرن نهم میلادی در مصر است، بوسیله انبر(pincer) بوجود آمده است. شیشه میناكاری شده چنان جلوه‌ای از رنگ وزیبایی را به نمایش می‌گذارد كه مشابه آن را نمی توان در ظروف سفالی و حتی نقره‌ای وطلا یافت و شبیه به این در قرن چهاردهم میلادی در سوریه یا مصر دیده شده.
منبع :
فصلنامه تخصصی سفال و سرامیك،شماره ۲۳و ۲۴