پیشینه هنر قلمزنی در ایران:
دوره پیش از تاریخبه نقل از برخی منابع، قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستانشناسی به 9500 ق.م می رسد و تا قبل از هزاره 5 ق.م(کشف ذوب مس) بصورت خالص بکار رفته و از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شده. امروزه با استناد به مدارک غیرقابل انکار که از گوشه کنار ایران یافت شده،می توان شمال و مرکز ایران را جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراوانی معادن مس در ایران ، مؤید این نکته است.
با توجه به بررسي هاي پژوهشگران سابقه تاريخي اين هنر به (سكاها) مي رسد كه در حدود پنج هزار يا هفت هزار سال پيش در قفقاز زندگي مي كرده اند. از اين قوم آثار بسياري بدست آمده كه اكثر از طلا و نقره و برنز مي باشند.
از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده‌است و آثار با ارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آنها مي توان به جام‌های طلای مارلیک اشاره نمود.
- هنر قلمزنی در دوره هخامنشی
در اين دوره (۵۵۰-۳۳۰ق.م) هنر قلمزنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد ، بر ادوار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینه‌های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و...، است. با حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید بسیاری از آثار، ازجمله آثار فلزي طلا، نقره، برنز، مس و...، نابود شد و به غارت رفت.
- هنر قلمزنی در دوره سلوکی
در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه‌های هنری به این شهرها، هنر قلمزنی با تأثیرپذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت.
هنر قلمزنی در دوره اشکانی
با روی کار آمدن پارت‌ها در سال ۲۵۰ ق.م تا ۲۲۴ میلادی هنر قلمزنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد.ساخت پیکره‌ها از جنس طلا و نقره و مفرغ به شیوه ریخته گری در دوره اشکانی از رونق ویژه‌ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگ‌های قيمتی با همان شیوهٔ هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمّی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کم توجهی پارتیان به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلمزنی رو به رشد نهاد.
هنر قلمزنی در دوره ساسانی:
ولي مجموعه ظرفها و بشقابهاي نقره و طلاي عصر ساساني که بدست استادان ايراني قلم خورده است و سلاطين اين سلسله را در بزم يا رزم و شکار نشان ميدهد و در موزه ارميتاژ شهر لنينگراد نگاهداري ميشود رواج صنعت قلمزني را در آن عصر تاييد ميکند.از ويژگيهاي هنر قلمزني در دورة ساساني كه بيشتر به صورت برجسته بر روي طلا و نقره بوده، نقش حيوانات بالدار يا سرِ شير و اژدها و انواع گل و مرغهاي مختلف و صورت رقاصه‌ها در حال رقص با آلات موسيقي و نوازشگران و مجالس رزم و بزم و شكارگاههاست.
هنر قلمزنی در دوره اسلامی:
در قرون اولیه اسلامی، اعراب که مسلّماً خود هنری نداشتند، هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد ، در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از آرا و عقاید اسلامي، در خلق آثار فلزی از آن بهره بردند و کم کم نقوش بی نظیر و طرح‌های بومی و اسطوره‌ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. در دورهٔ سامانیان هنر قلمزنی در اثر تبادلات تجاری به سایر ممالک اسلامی راه یافت. اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه‌های ایران از جمله آثار معروف این دوره‌است. از سده‌های اولیه تا قرون سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می‌شد. مکتب قلمزنی خراسان در سدهٔ چهارم قمری شکل گرفت و در دورهٔ سلجوقی به اوج کمال خود رسید.
هنر قلمزنی در دورهٔ سلجوقی:
سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری (۴۲۹) از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه‌ای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلمزنی همچون سایر رشته‌های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت.
ایجاد نقوش گیس باف (بر اساس آنچه در دوران قبل از اسلام رواج داشت) در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول گرديد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس ، نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد، از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است.
هنر قلمزنی خراسان که در قرن پنجم و ششم قمری، هم‌زمان با حکومت سلجوقی در شرق به ویژه خراسان و ماوراءالنّهر رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز هنری این منطقه و مهاجرت هنرمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. هنر فلزکاری خراسان از شرق شروع شد و در غرب رشد و گسترش یافت (روح فر، ۱۳۷۸، ص۸۰).
جالب‌ترين هنر فلز کاري دوره سلجوقي ترصيع مس قرمز رنگ و دادن نقره بر روي ظروف‌‌برنزي و بعدا روي برنج بوده است. هنر طلا کوبي و نقره کوبي مفرغ در سده هشتم و نهم هجري به درجه کمال رسيد و در اين دوره آثاري مانند قدح و سيني و تنگ و هاون و قلمدان و منقل و آينه و جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است.
هنر قلمزنی در دوره مغول و تیموری
با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلمزنی به شمار آمدند. در این زمان آثار قلمزنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت، به گونه‌ای که در سوریه و مصر نشانه‌های این تحوّل بیشتر به چشم می‌خورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورهٔ سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزیین شد.
با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ‌ترین مرکز هنری آن روز شد، هنر قلمزنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه ارمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از قرن هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.
پیشینه هنر قلمزنی در زنجان:
در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خورد های محلی ، ترک وطن کرده ، در سایر شهرها از جمله زنجان ، بروجرد ، همدان ، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند . با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله قلمزنی را در سال پنجم هـ . ق در زنجان رواج دادند.
بيشتر فرآورده‌هاي فلزي که ظرف يكي دو قرن اخير در زنجان ساخته شده اند از مس هستند و بسياري از اين فرآورده‌ها كه براي مصرف روزانه ساخته شده اند، بدون تزئين مي باشند و عنصر اصلي زيبايي آنها همان شکل آنهاست، ولي اشياي مسي که ارزش نمايشي بيشتر داشته اند، معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمنداني چون قلمزن، کنده کار و گاه نيز برجسته کار قرار گرفته اند.
ابزار و مواد اوليه:
مواد اوليه مورد مصرف سازندگان فرآورده‌هاي مس و برنج شامل: مس، برنج و آلياژ هايي‌‌از اين دو است.
ابزار کار صنعتگران اين رشته از دو دسته تشکيل مي گردد يک دسته ابزاري که در مرحله ساخت محصولات مورد مصرف قرار ميگيرد مانند دستگاه خم کاري، موتور فرچه، کوره برقي، سندان، چکش، دسته ديگر ابزاري که در مرحله قلمزني مورد احتياج است مانند دستگاه قير آب کني، پرگار انواع قلم آهني، چکش و غيره.
روش كار:
ابتدا داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولا از جنس نقره، طلا و مس مي باشد، به اندود قیر و گچ اغشته می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر رسم شده بر روي كاغذ پوستي به شيء مورد نظر منتقل شده در مرحله بعد قلم مناسب را انتخاب نموده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلم‌های این هنر متنوع اند و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم دو تو، قلم يك تو، قلم نیم‌بر، قلم سایه و...، پس از ایجاد نقش‌ها، شيء تزيين شده را حرارت داده و قير را از آن جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خطهايي تیره و مشخص دیده می‌شود.
طرحهاي مورد استفاده قلمزنان بيشتر ذهني است و ندرتا طرحهايي از کتب قديمي يا مينياتورهاي ايران مورد استفاده شان قرار می گیرد.