رنگرزي

پشم

در فلات پهناور ايران علي رغم خشكي نسبي آب و هواي آن، مراتع سرسبزي براي پرورش دام وجود دارد. در دامنه هاي كوه هاي البرز و رشته جبال زاگرس به ويژه در نواحي سنندج و كرمانشاه و نواحي شمال خراسان و بلوچستان و نقاط مركزي ايران گوسفنداني پرورش مي يابند كه پشم هاي مرغوب آن ها در تهيه فرش هاي با دوام و پاخور بكار مي روند.

نژادهاي معروف گوسفندان ايران عبارتند از: قره گل، ماكوئي، سنجابي، كردي، افشاري، بلوچي، قزل، كلكوهي، مغاني، بختياري، نائيني و سنگسري.

بيشتر گوسفندان ايران از نوع نژادهاي با پشم ضخيم هستند و متجاوز از 65 تا 70 درصد پشم آن ها از نوع هتروتيپ HETEROTYPE است بر اثر اين كيفيت تار پشم زبرتر، ضخيم تر و مستحكم تر بوده و كاملاً مناسب براي قالي بافي مي باشد. قطر تار پشم نژادهاي گوسفندان ايران بين 35 تا 50 ميكرون (35 تا 50 هزارم ميلي متر) و طول آن ها حتي تا 38 سانتي متر نيز مي رسد.

گوسفنداني كه در كوهستان ها و هواي معتدل پرورش مي يابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم هاي مرغوب تري توليد مي كنند. هم چنين پشم هائي كه در فصل بهار چيده شده باشند كيفيت بهتري نسبت به پشم هاي پائيزه دارند.

پشم هاي سفيد رنگ خاصيت رنگ پذيري بهتري نسبت به ساير پشم ها دارند لذا بيشتر مطلوب رنگرزان هستند. ناگفته نماند رنگ پشم گوسفندان نژاد سفيد روشن نيست بلكه در حقيقت نخودي و يا زرد روشن است. تنها پشم برخي از نژادها مانند گوسفندان سيستاني به طور كامل سفيد و براق هستند كه بعد از رنگرزي شفافيت و جلوه خاصي پيدا مي كنند.

پشمي كه براي بافت قالي انتخاب مي گردد بايد داراي خصوصياتويژه اي باشد. قطر پشم هاي مناسب براي قالي بافي در حدود 30 تا 40 ميكرون (30 تا 40 هزارم ميلي متر) است. از پشم معمولاً پرز و يا گوشت فرش بافته مي شود ولي بافندگان ايلياتي مانند قشقائي، بلوچ ها، تراكمه و طوايف لر تار و پود فرش هاي خود را نيز از پشم انتخاب مي كنند. به ندرت در گذشته نيز برخي از فرش هاي همداني و بلوچي با پشم شتر بافته مي شده است. تقريباً در تمام مراكز بافندگي ايران شيرازه هاي فرش را از جنس پشم انتخاب مي كنند ( به استثناي فرش هاي ابريشمي). در فرش هاي لري و بلوچي گاهي نيز از موي بز براي اين منظور استفاده مي كنند.

در موارد معدودي در گذشته برخي از سوداگران و قالي بافان متقلب از الياف سلولزي پشم نما مانند «كوپر آمونيوم ويسكوز» يا پشم هاي نامرغوبي كه از صورت نخ خارج شده و دوباره رشته شده بودند و يا از پشم مردار در بافت فرش استفاده مي نمودند. اين گونه تقلبات كه گاهي توأم با استفاده از رنگ هاي جوهري بود موجب آن شد كه تا مدتي به شهرت فرش هاي ايران لطمه وارد شود.

پشمي كه از گوسفند چيده مي شود داراي مواد خارجي زيادي است كه قبل از ريسندگي بايد آن ها را از پشم جدا كرد. اين مواد عبارتند از: چربي پشم (لانولين)، ادرار و عرق بدن حيوان كه در روي پشم خشك شده و حاوي املاح پتاسيم و سديم و اسيدهاي معدني و آلي مي باشد و هم چنين شن و خاك و خاشاك و سوخته هاي داغ و باقي مانده روغن ها و مرهم هايي كه براي التيام زخم بر روي بدن حيوان ماليده اند.

براي جدا كردن اين مواد بايد الياف پشم را شست و شو نمود. بعد از اين عمل بايد آب پشم با دقت گرفته شده و در مكاني كاملاً تميز به صورت يكنواخت خشك شود. اين قبيل عمليات را يا با دست و يا در كارخانه هاي پشم شويي كه با وسايل شستشوي مكانيكي و دستگاه هاي خشك كن مجهز هستند انجام مي دهند.

بعد از مرحله خشك شدن پشم ها را مي ريسند و سپس كلاف هاي حاصله را در كارگاه هاي رنگرزي به رنگ هاي مورد نظر در مي آورند. عمل ريسندگي را يا با دست انجام مي دهند (دست ريس) و يا اينكه در ماشين هاي مخصوص آنها را مي ريسند كه در اين صورت پشم در مقدار زياد و به صورت كاملاً يكنواخت رشته و تابيده مي شود. پشم هاي دست ريس بيشتر در روستاها و مراكز قالي بافي ايلياتي تهيه مي شوند.

كرك

كرك يكي از مواد تشكيل دهنده قالي هاي ظريف و نسبتاً گران قيمت است. كرك در اصطلاح به پشم هاي نرمي كه روي بدن گوسفند و بز و شتر روئيده و به هنگام شانه كردن بدن اين حيوانات بين دندانه هاي شانه گير مي كنند گفته مي شود.

با توجه به كثرت قاليچه هاي موجود در بازار كه به غلط به قاليچه هاي كركي معروف هستند به خوبي استنباط مي شود كه اين تعداد قاليچه قاعدتاً نمي توانند از پشم هايي كه بدين طريق مشكل بدست مي آيند بافته شود بلكه پشم هاي ظريف خارجي مانند «مرينوس» هستند كه پرز اين قبيل قاليچه ها را تشكيل مي دهند.

پنبه

الياف پنبه اي در قالي بافي مورد مصرف زياد دارند به طوري كه تقريباً مي توان گفت كه تار و پود اكثر فرش هاي ايران از پنبه مي باشد. يكي از امتيازات رشته هاي پنبه اي نسبت به انواع پشمي آن اين است كه چون آفت بيد به خوردن آن تمايلي ندارد لذا فرش هايي كه تار و پود آن ها از پنبه مي باشد در صورتي كه در معرض بيد خوردگي قرار گيرند تنها پرز و يا گوشت آن ها از بين مي رود و سوراخ و يا حفره اي در آن ايجاد نمي شود و در نتيجه به آساني مي توان طبقه جديدي از پرز را از طريق گره زدن بر روي شبكه تار و پود فرش كه سالم باقي مانده است به وجود آورد.

الياف پنبه اي استحكام زيادتري نسبت به پشم دارند و هم چنين به دليل خاصيت كشش كمتري كه در مقايسه با الياف پشمي دارند براي تار و پود قالي مناسب تر مي باشند. پنبه ايران با خصوصيات ويژه اي كه دارد برخلاف عدم قابليتش براي بافت پارچه هاي ظريف براي تار و پود فرش هاي درشت بافت و متوسط بسيار مناسب است. از الياف پنبه اي نمي توان براي پرز قالي استفاده كرد. در موارد بسيار نادري ديده شده است كه پنبه را براق و ابريشم نما كرده و فرش هاي ابريشمي تقلبي از آن بافته اند. گاهي براي پود گذاري به جاي پنبه از الياف ويسكوز نيز استفاده مي شود. براي تشخيص پنبه از ويسكوز بهترين طريقه اين است كه الياف مشكوك را در آب خيس كنند. الياف ويسكوز بعد از اين عمل به سهولت پاره مي شوند در حالي كه پنبه مقاومت بيشتري از خود نشان مي دهد.

ابريشم

الياف ابريشم يا از پيله كرم ابريشم بدست مي آيند و يا بصورت مصنوعي توليد مي شوند كه البته نوع مصنوعي آن براي بافت فرش چندان مناسب نيست. الياف ابريشمي در نسبت مساوي به قطر به مراتب مستحكم تر از الياف پشمي مي باشند.

بافت فرش با مصالح ابريشمي كاري بسيار دقيق و پرزحمت است به اين سبب هميشه فرش هاي گرانبها و با رج شمار بالا را با آن مي بافند. گاهي از ابريشم براي برق و جلا دادن و برجسته نشان دادن طرح و نقش استفاده مي كنند مانند فرش هاي گل ابريشم نائين، كاشان، تبريز و بيرجند و يا اينكه به عنوان تار و پود آن را به كار مي برند (قاليچه هاي چله ابريشمي اصفهاني).

معمولاً نسبت وزني تار و پود و پرز در فرش هاي پشمي و ابريشمي با توجه به نوع بافت به شرح زير مي باشد. چله (تار) 20-12 درصد، خامه يا پرز 70-50 درصد. و به عنوان يك قاعده كم و بيش كلي مي توان گفت كه از صد در صد وزن فرش پانزده درصد آن چله، پانزده درصد وزن پود و بقيه (هفتاد درصد) مربوط به وزن پرز فرش مي باشد

http://arakcarpet.blogfa.com/page/6.aspx