هنرهای صناعی و سنتی و یکی از متنوع ترین سرزمین های جهان در این حوزه است . دست بافته های سنتی ، آثار فلزی ، آثار سفالی ، آثارچوبی ، آثار کاغذی ، جلد و صحافی و ... .
در این میان آثار چوبی با انواع تراش چوب ؛ همچون منبت و خراطی ، برش چوب ؛ مانند معرق و خاتم و مشبک ، و اتصال فاق و زبانه همچون ارسی سازی و گره چینی و .... از تنوع وِیژه ای برخوردار است .
در فرهنگ دهخدا ، هنر خاتم کاری نشاندن پاره های استخوان با نقش و رنگار در چوب تعریف شده است. در مورد هنر خاتم سازی چنین نوشته شده است: از صنایعی است که به خاورمیانه نسبت داده می شود . تزئین اسباب و اثاثیه ،صندوق، جعبه و سایر اشیایی که با طرح های هندسی ، مرکب از قطعات کوچک چوب ، عاج ، استخوان یا صدف تزئین یافته است .
این صنعت از زمانهای بسیار دور در مشرق زمین مرسوم بوده و یونانیها و رومیها نیز آن را اقتباس کرده اند .
در فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران نیز خاتم این گونه تعریف شده است : هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزائیک ، با مثلث های کوچک و طرح های گوناگون که همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده و این اشکال را با قرار دادن مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشد،خاتم مرغوب تر است .
این هنر در عهد استیلای مغول بر ایران ، از کشور چین به ایران آمد و خاتم سازان ایرانی به مرور زمام ، با اعمال تغییر شکل هندسی آن از مقطع به مثلث ، تحول زیادی در آن ایجاد کردند .
قبل از حمله مغول ، نوعی خاتم در ایران رایج بود که از نمونه های آن خاتم منبر مسجد جامع عتیق شیراز باقی مانده و نشانه ای از اوج هنر خاتم در ایران سده های پیشین است .
در دوره صفویه این هنر در اصفهان مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی کرد . از شاهکارهای خاتم ، در این دوره می توان صندوق مرقد امام موسی کاظم (ع) صندوق مرقد امام حسن عسگری (ع) و ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز ، و خاتم بقعه شاه نعمت اله ولی در ماهان کرمان که از کهن ترین آثار است ،نام برد .
در دوره زندیه این هنر در شیراز رونق بسیار یافت و هنرمندان شیرازی آثار با ارزشی چون صندوق مقبره حضرت زینب (س) را به وجود آورده اند. شیراز در دوره های بعدی نیز موطن و زادگاه بسیاری از هنرمندان شاخص هنرهای سنتی بود .
اما اینکه این هنر اصیل ایرانی چگونه مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و از فرسنگها فرسنگ آن سو تر به این دیار راه یافته ، به همت هنرمندانی است که هم اکنون به ترویج و نمایش هنر ایرانی پرداخته اند.
یکی از این هنرمندان آقای "محمد هاشم گلریز خاتمی" است که از حدود 2 سال پیش به تورنتو آمده و این میراث ارزشمند پدری و آباء و اجدادی خویش را نیز با خود به ارمغان آورده است.
استاد گلریز خاتمی که حتما بسیاری از هموطنان مقیم تورنتو ، با نمایشگاه و فروشگاه صنایع دستی وی در خیابان یانگ و مقابل پلازای ایرانیان آشنا هستند، از کودکی و زیر دست پدر خویش با هنر خاتم کاری آشنا شد و همزمان با تحصیل در مدرسه وقتی را نیز به تجربه اندوزی در این رشته سپری می کرد.
تا اینکه از مهارت و اعتبار لازم برای ورود به عرصه هنر خاتم در سطح کشور برخوردار گردید و آثار خویش را در بسیاری از نمایشگاه های داخل و خارج از کشور به نمایش گذاشت. وی دو سال پیش و به دنبال اشتیاق دولت کانادا و انتاریو به انتقال ایشان به این کشور، به همراه همسر و دو فرزند خود به تورنتو مهاجرت کرد و اولین نمایشگاه و فروشگاه صنایع دستی را در رشته های گوناگون در این شهر برپا نمود.
در این نمایشگاه که اکثر محصولات آن از ایران وارد می شود می توان نمونه های زیبایی از هنر خاتم ، مینیاتور، قلم زنی ، آیگینه ، حکاکی روی سنگ ، سرامیک و سفال، تابلوهای معرق ، تکه دوزی ترمه، گلیم و زیرانداز، رودوزی های سنتی، کارهای چرم ، چاپ سنتی روی پارچه ، مولاژ و ... رامشاهده کرد.
ارائه هنر خاتم کاری به خارجیان همواره تحسین و اعجاب آنان را به دنبال داشته بطوریکه "آقای مک گاینتی" نخست وزیر ایالت انتاریو ، در نمایشگاه نوروزی ایرانیان در سال جاری ، ایشان را مورد تفقد قرار داد.
استاد گلریز خاتمی معتقد است اروپاییها بدلیل نزدیکی و رابطه دیرینه با ایران با هنر خاتم و صنایع دستی ایرانی آشنا هستند اما برای معرفی این هنر در کانادا باید کارهای بیشتری انجام گیرد.
وی به زودی در نمایشگاه بین المللی CNE شرکت خواهد کرد و امیدوار است که بتواند بزودی نسبت به برقراری کلاس های آموزشی برای جوانان ایرانی و یا حتی غیر ایرانی اقدام کند.
برای این هنرمند عزیز و سایر هموطنانی که هر کدام سهمی در معرفی هنر ایرانی به مردم این خطه ایفا می کنند ، آرزوی موفقیت و سربلندی می کنیم.
شرحی کوتاه بر هنر خاتم کاری
در طراحی و اجرای خاتم ، انواع چوب مانند فوفل ، عناب ، افرا ، بقم ، چنار ، آبنوس ، نارنج به کار گرفته می شود.. در نقوش خاتم بیشتر از اشکال هندسی چون مثلث ، لوزی و نیم دایره استفاده می شود .
خاتم سازان اشکال را به صورت نقشهای زیبایی در می آورند و با کاربردن انواع چوبها به رنگهای طبیعی سبز، قرمز، سیاه، قهوه ای ، همینطور با استفاده از رنگ صدف، استخوان و برنج ، جلوه زیبایی به این اشکال هندسی می دهند .
مرغوبیت و کیفیت خاتم به نقشهای زیر آن وابسته است . هر چه نقشها ریزتر باشند خاتم مرغوب تر است . هم چنین مواد اولیه مصرفی و مهارت استاد در پیچیدن خاتم نیز از اهمیت به سزایی برخوردار است .
در طراحی و اجرای خاتم ، ابتدا چوبها و استخوان را به قطع اتی به طول ۳۰ سانتی متر و عرض ۲ سانتی متر و قطر ۱ تا ۲/۵ میلی متر ، می برند . این قطعات را به صورت نوارهای باریک با مقطع مثلثی شکل در می آورند و بر روی تخت رند که دارای شیاری شکل است قرار داده و می سایند و صیقل می دهند. مفتولهای فلزی را نیز به همین ترتیب به وسیله اره و سوهان به شکل مفتولهای با مقطع مثلث در می آورند .
طرح مورد نظر توسط طراح کشیده شده و رنگ آمیزی می شود ، تا براساس آن خاتم پیچیده شود .
خاتم سازی ،مفتول های فلزی مثلث شکل را سریشم می زند و مطابق طرح سه مثلث از چوب یا استخوان را در کنار اضلاع آن قرار می دهد و سپس اطراف آن را با نخ پرک می پیچد پس از خشک شدن سریشم ، نخ را از دور مثلث ها باز کرده ، این مر حله از کار خشک شدن سریشم ، نخ را از دور مثلث ها باز کرده، این مرحله از کار را پره می گویند. در مرحله بعد چهار پره را در کنار هم قرار می دهند و سریشم می زنند و با نخ اطراف آن را می پیچند .
گل پیچی مرحله ای دیگر از کار است، که در آن سیم بزرگ گرد را به شکل شش گوشه در می آورند که در اصطلاح خاتم سازی به آن شمسه می گویند . در اطراف هر شمسه شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و اطراف آن را با نخ می پیچند. در هر مرحله پس از خشک شدن نخ ر ا باز می کنند . هنگامی که نخ می پیچند . در هر مرحله پس از خشک شدن نخ را باز می کنند . هنگامی که مثلث ها کنار یکدیگر قرار می گیرند به سبب شش گوشه بودن میان گلهای مثلثی شکل یک گل فاصله می افتد که آن را با چسباندن دو مثلث پر می کنند .
در این حالت خاتم ها به صورت یک لوزی در می آید . در این حالت آن را درون وسیله ای به نام تنگ یا پرس قرار می دهند تا مثلثها کاملاً به هم بچسبد . لوزیهای آماده را در کنار هم می گذارند و به شکل مستطیل در می آورند که طولی در حدود ۳۰ سانتی متر و عرضی در حدود ۱۰ سانتی متر دارد. خاتم آماده شده را با سریشم به آستری که از چوب درخت تبریزی است ، می چسبانند. دو طرف مستطیل را چوبی می گذارند که در اصطلاح خاتم سازی به آن «اووه» می گویند و آ ن را با سریشم به مستطیل متصل می کنند و نخ پرک به اطراف آن می پیچند . اووه را در تنگ قرار می دهند تا چوب و خاتم در یکدیگر فشرده و محکم گردد .
هنگامی که قطعات خوب به یکدیگر چسبیده ، آن را به ضخامت ۱ تا ۱/۵ میلی متر برش می دهند . این مرحله از کار را قامه کردن می گویند. بعد از قامه کردن آستر چوبی خاتم به وسیله تخت رند، صاف و صیقلی می شود . قامه ها مرتب روی آستر چسبانده می شوند تا به نوارهای خاتم تبدیل شوند و بر روی انواع اشیا نشانده شوند
منبع :http://www.topiranian.com
صنایع دستی به عنوان گنجینه ای از تفکر، فرهنگ و تمدن قومی، تلطیف کننده فضای بی روح و خشن زندگی صنعتی و ماشینی است و به همین دلیل نبض تپنده سبد کالاهای اقتصادی، فرهنگی - هنری خوانده می شود. در این رهگذر ایران از نظر تنوع رشته ها در مقام نخست و به لحاظ جایگاه عرضه محصولات در رتبه سوم جهانی قرار دارد.
صنایع دستی ایران، ثمره ذوق و هنر ایرانیان طی سده های متوالی است. تحولاتی که در اوضاع اقتصادی، اجتماعی و صنعتی جامعه ما پدید آمده به بسیاری از حرفه های مرتبط باصنایع دستی نقش حاشیه ای داده یا به طور کلی آنها را منسوخ کرده است.
این فنون و هنرها با وجود آن که در حاشیه تولیدات کشور قرار گرفته اند، اما قابلیت کسب درآمدهای ارزی و ریالی بیشتر را پیدا خواهند کرد. مشروط بر آن که مسوولان از بازاریابی، برگزاری دوره های آموزشی نظام مند و تهیه متون لازم برای ارتقای کمی و کیفی تولیدات صنایع دستی حمایت کافی به عمل آورند.
تدوین متون آموزشی یکی از ضروریات توسعه و بهبود وضعیت هنرهای دستی در ایران است. متاسفانه درحال حاضر محتوای اکثر کتب و مقاله هایی که در این زمینه نوشته شده به ذکر تاریخ و توصیف هنرها بسنده کرده و متون آموزشی کمتر در میان آنها به چشم می خورد. واژه های رایج و تخصصی این حوزه ها نیز فقط برای اهل فن آشناست و عموم مردم، حتی فرهنگ نویسان اطلاع زیادی در مورد آن ندارند.
همانگونه که می دانیم صنایع دستی به لحاظ ارزآوری از اقلام مهم صادراتی کشور است. از طرفی به گفته خانم نادرنژاد مدیر روابط عمومی سازمان صنایع دستی ایران در حال حاضر 2/5 میلیون نفر به طور مستقیم در رشته های مختلف صنایع دستی مشغول به کارند و تخمین زده می شود که حدود 10 میلیون نفر نیز به طور غیرمستقیم در این حوزه کار می کنند.