تصویب این پیشنهاد در اجلاس سی ام وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی در تهران نشان از اهمیت و توجه جدی تر به مقوله مسجد با نگاه فرا کشوری و جهان اسلامی می باشد و در قطعنامه ای که به این مناسبت از سوی سازمان کنفرانس اسلامی صادر گردیده ، از کشورهای عضو خواسته شده است ، تا در راستای تحکیم مساجد ، در توسعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی در جهت تکریم و بزرگداشت هفته مذکور تلاش نمایند.
آنچه که در این میان وظیفه جمهوری اسلامی را بیش از پیش سنگین تر می کند ، لزوم پرداختن عمیق تر و اهتمام ویژه به این امر بنا به دلایل زیر می باشد :
۱) این پیشنهاد توسط ایران ارایه شده است.
۲) جایگاه کشورمان به عنوان ریاست اجلاس سی ام وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی.
۳) جمهوری اسلامی ایران به عنوان تأثیر گذارترین کشور در میان جهان اسلام مطرح می باشد.
۴) نقش محوری مساجد ، در تشکیل نظام اسلامی.
۵)مسجد به عنوان مهمترین عامل ایجاد کننده تعامل و ارتباط معنوی در بین جوامع اسلامی میتواند در این زمینه به نقش آفرینی بپردازد.
۶) شأن و جایگاه بسیار رفیع مساجد در بین تمام فرق و مذاهب اسلامی و برخورداری از مقبولیت تمام وکمال در بین امت اسلامی.
۷) مسجد خاستگاه وحدت بوده ودر این خصوص و با هدف استمرار نقش وحدت آفرین آن از ظرفیت ،قابلیت و پتانسیل بسیار بالایی برخوردار است.
۸) استقرار دهها اماکن مقدس ، بی بدیل و بی نظیر در گستره کشور که هر یک به تنهایی نمادی از هنر و معماری و نیز تاریخ گویای فرهنگ و تمدن اسلامی می باشند.
با ملاحظه و عنایت به مطالب مطروحه قبل از هر چیز لازم است ، در کنار پینشهاد نامگذاری هفته جهانی مسجد بایسته است با ارائه راه کارهای عملی و طرحهای هدفمند جهت تقویت و پشتیبانی از این ایده وحدت بخش از طریق مطالعات علمی، پژوهشی و تحقیقاتی انجام شود تا جنبه کاربردی و اجرایی به خود گرفته و در نهایت پایداری و استمرار این حرکت نوین و گامی رو به جلو را به همراه داشته باشد.
مهمترین گام اولیه در این مسیر بازشناسی و بازآفرینی نقش و کارکرد مساجد در کشور و تبیین جایگاه واقعی آن می باشد. قبل از پرداختن به مقوله جهانی مسجد ، ضروری است رویکردی به وضعیت مساجد کشور و سیر تطور آن در ادوار گذشته بخصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی داشته باشیم ، تا جایگاه و شأن مساجد آنچنان که باید باشد ( نه آنگونه که در حال حاضر است ) به طور دقیق و کارشناسانه در داخل کشور تبیین و روشن نگردد ، امید بستن به کسب موفقیت در این راه بعید و دور از ذهن و عقل به نظر می رسد. دنباله هر پیشنهادی جهت دستیابی به اهداف عالیه آن ارایه راه ارهای عملی و پروسه های اجرایی با ملاحظه جمیع شرایط و امکانات و بسترهای موجود لازم و ضروری می باشد.
امروزه کشورهای اسلامی منتظر اقدام بعدی ما به دنبال این پیشنهاد هستند که با کمال تاسف تاکنون نتوانسته ایم ، این انتظار به حق را برآورده سازیم . شاید مهمترین دلیل آن عدم وجود سیاست مستقل و مدونی که در برگیرنده تمامی مسائل مبتلا به مساجد و جامع الاطراف باشد ، در داخل کشور بوده است. تا در داخل کشور نتوانیم در خصوص مسجد به اتفاق نظر برسیم و تمام شرایط و ابزار لازم را جهت اعتلاء جایگاه مساجد فراهم سازیم ، نقصان و کاستی ها را چه در حوزه سخت افزاری مساجد و چه در حوزه نرم افزاری رفع ننماییم و روز به روز به ارتقاء سطح کمی و کیفی این پایگاه مقدس نپردازیم ، نمی توانیم الگوسازی و الگودهی به جهت استفاده مناسب از مسجد به دیگر کشورها ارائه نمائیم . در حال حاضر چالشهای زیادی در فرآروی مساجد وجود دارد و همین امر موجب شده است ، تا مساجد از جایگاه واقعی خود فاصله داشته باشند.
مهمترین چالشها در بحث مدیریت و منابع نیروی انسانی ، حوزه نرم افزاری و سخت افزاری و نیز کم و کیف و چگونگی انجام فعالیتها و اجرای برنامه ها ، مشخص نبودن حدود ثغور فعالان و نهادهای ذیربط امر مسجد و نیزچگونگی دخالت یا عدم دخالت دولت در مساجد می باشد. در این مقال سعی می گردد تا جایی که مجال و فرصت اجازه دهد به طور مختصر به مهمترین چالشهای موجود پرداخته شود :
۱) عدم برنامه ریزی مناسب جهت نهایت استفاده مطلوب و بهینه از مساجد کشور :
طبق آمار رسمی موجود مساجد با دارا بودن زیربنایی حدود ۱۷ میلیون متر مربع و زمینی حدود ۳۶ میلیون متر مربع که با احتساب قیمت زمین ، حداقل سرمایه ای به ارزش تقریبی چهل هزار میلیارد تومان ( بر اساس آمار سال ۱۳۷۵ ) برآورد می شود و با بیش از ۷۰ هزار مسجد یعنی تقریبا برای هر ۱۰۰۰ نفر یک مسجد ، بزرگترین و گسترده ترین پایگاه تبلیغی و فرهنگی در سطح کشور می باشد. آمایش و نحوه استقرار آن در سراسر کشور به گونه ای است که هر جا جمعیت ساکن و تجمع پیدا کرده اند ، این پایگاه نیز در آنجا استقرار یافته است. با وجود این متاسفانه در حال حاضر تنها کمتر از ۵۰ ٪ از این مراکز دینی به طور نسبی استفاده می شود. حدود نیمی از این مساجد به صورت نیمه فعال و بدون فعالیت هستند . و اگر فعالیتی هم در آنجا انجام پذیرد ، در مواقع خاص و مناسبتی می باشد. در صورتی که بر اساس آموزه های دینی مساجد باید در پنج نوبت جهت برپایی نماز مهیا گردد. دلایل و عوامل مختلفی در عدم استفاده مطلوب دخیل می باشند که هر یک نیاز به کاوش و بررسی مستقل و جداگانه دارد و در این مقال نیز فرصت پرداختن عمیق تر و دقیقتر آن وجود ندارد.
۲) چگونگی و نحوه حضور ( دخالت ) دولت در مساجد :
در ارتباط با چگونگی حضور یا عدم حضور دولت در مساجد دو نظریه کاملاً متفاوت وجود دارد. عده ای معتقد بر عدم دخالت دولت در امر مسجد می باشند و این حضور را زمینه روگردانی و کاهش استقبال مردم در مدیریت و مشارکت فعال در مساجد می دانند. دلایلی را که این گروه برای صحت و تایید نظرات خویش می آورند ، به طور خلاصه می توان چنین برشمرد : مسجد یک نهاد مدنی و غیر دولتی است و غالب مساجد کشور از صدر اسلام تاکنون توسط مردم با شکل دهی کمکهای نقدی و جنسی و جاری ساختن سنت حسنه وقف بنا شده است . در ادوار گذشته که این همه مساجد در نهایت زیبایی و ظرافت ساخته شده است ، مردم تمامی ذوق و سلیقه های خود را در مساجد به کار برده اند ، دولتها نقشی آن چنانی در ایجاد یا کمک به آن نداشته اند. ( اگر چه مساجدی که در قالب مساجد سلطانیه یا ارگ و ... مشهور بوده اند و توسط دولتها ساخته شده اند ، این ناشی از اهمیت و جایگاهی بود که مسجد در بین مردم دارا بوده و شاهان و سلاطین سعی نموده اند، از طریق ساخت مساجد تظاهر به تدین و دینداری و استفاده از احساسات عام مردم نمایند ) وقتی مردم خودشان هزینه ساخت و نگهداشت مساجد را می پردازند تمایلی ندارند که در زمان بهره برداری ، نهادهای دولتی و ... در مدیریت و اداره آن و چگونگی انتخاب ائمه جماعات و فعالیت و اجرای برنامه دخالت نماید. این عامل موجب کم میلی و عدم رغبت در ساخت و تجهیز مساجد می شود.
عده ای که موافق حضور دولت هستند ، اعتقاد دارند ، مساجد با توجه به گسترده گی و وسعتی که در سطح کشور دارند ، در توان مردم نیست ( با توجه به شرایط معیشتی و وضع اقتصادی موجود ) که بتوانند این حجم عظیم را ساخت و تجهیز و بازسازی نمایند. به همین خاطر ضروری است ، دولت به کمک مساجد بشتابد. به اعتقاد این گروه : مردمی اداره شدن مساجد ، یعنی همه چیز مساجد یله و رها باشد و دولت هیچگونه کمکی به این پایگاههای معنویت و انسانسازی ننماید. نگرشی درست و عمیق به مقوله مسجد نیست. ودر تأیید ادعای خویش می گویند: مگر دفاع مقدس ما مردمی نبود ، آیا دولت نقشی در آن نداشت ؟ مگر کشاورزی ما که مورد حمایت دولت است ، مردمی نیست.
به اعتقاد آنان همین دیدگاه (مردمی اداره کردن مسجد) سبب شده تا برخی شرکتهای دولتی با مساجد معامله تجارتخانه ای کرده و پول آب و برق آن را هم به قیمت تجاری محاسبه کنند. شاید تکدی روزانه در مساجد ، آنها را به یاد تجارتخانه انداخته است.
با عنایت و ملحوظ داشتن دو نظریه فوق آنچه که در این میان بیش از همه لازم و ضروری به نظر می رسد ، تعیین حدود و ثغور دخالت دولت در مساجد است. دولت نباید در حوزه مدیریت مسجد وارد شود . مدیریت و اداره مسجد باید به عهده خود مردم و از طریق مدیریت نمایندگان آنها که در هیئت امناء مسجد تجلی پیدا می کنند باشد ، دولت باید از طریق پشتیبانی غیر مستقیم در این حوزه وارد شود. دولت به جای کمک مستقیم که بحث دخالت را تداعی می کند ، می تواند از طریق تقبل بعضی از هزینه های جاری مسجد به طور غیر مستقیم کمک و پشتیبانی لازم را از مساجد به عمل آورد. مثلاً درخصوص دریافت پول برق – آب– گاز و ... با پرداخت وجه به شرکتهای خدماتی مورد نظر امکان فراغ بیشتر برای پرداختن به دیگر امور مسجد توسط هیئت امناء و مدیران را فراهم سازد ، یا با بخشودگی کامل طی بخشنامه رسمی این معضل را حل کنند ونیزاز طریق شهرداری ها که بخشی از بودجه آنها توسط دولت تامین می گردد ، مساجد را همانند مکانهای دیگر عمومی مثل بوستانها – فرهنگسراها – ترمینالها و ... در نظر گرفته ، با گماردن افرادی خدماتی نسبت به نظافت و بهداشت آنها همت گمارند ( حداقل برای مساجد خیلی فعال ) ، با توجه به اینکه یکی از معضلات کنونی مساجد عدم رسیدگی جدی به بهداشت و نظافت آن می باشد ، این می تواند گامی مهم در راستای افزایش انگیزه حضور اقشار جامه در مساجد باشد.
از دیگر زمینه ها دخالت غیر مستقیم دولت ، ساماندهی و تفکیک وظایف نهادها و دستگاههای درگیر در امر مساجد می باشد که از این راهها می توان ضمن تعیین کانال مشخص کمک های بلاعوض از تعدد ورودیها به مساجد جلوگیری به عمل آورد. نوع کمک به مساجد نیز باید از طریق نمایندگان واقعی مسجد باشد. به طوری که شائبه دولتی بودن ، را در اذهان بوجود نیاورد و از وظایف مسلم دولت است که اعتبارهایی خاص جهت برنامه های زیر بنایی و ساخت و ساز آموزش نیروی انسانی و امکانات و تسهیلات لازم برای شهروندان متدین و دین باور فراهم آورد. این امر و نیز چگونگی انجام این مهم نیاز به ساز وار مناسب و مدون شده دارد که فرصت پرداختن به آن در این بحث نیست.
۳) عدم ساماندهی مناسب منابع نیروی انسانی مساجد :
امام جماعت به عنوان نفر اول مسجد که از جایگاه ویژه ای برخوردار است و حضور او موجب روشنایی محفل مسجد و گرمابخشی به حضور دیگر اقشار جامعه می شود. متاسفانه در حال حاضر بیش از نیمی از مساجد کشور فاقد امام جماعت می باشند. این معضل موجب شده است که با خلاء حضور عزیزان روحانی تعداد بیشماری از ساجد کشور، کم رونق و خالی از نمازگزار جهت اقامه نماز جماعت باشد. یکی از مهمترین دلایل حضور مردم در مسجد اقامه نماز جماعت می باشد. وقتی امامی نیست جماعت نیز نخواهد بود ،
عدم تناسب بین مخاطبان مسجد و امام جماعت از دیگر معضلات در این زمینه می باشد. در یک مسجد امام جماعت با تعداد حداکثر ۵ تا ۱۰ نفر نمازگزار اقامه نماز می کند ، در حالی که در محلات پر جمعیت دیگر در صورت حضور ایشان در آن جا تعداد مامومین ، بالغ بر ۱۰۰ نفر نیز خواهد شد ( بعضی از مساجد به دلیل دارا بودن متولیان خاص و نیز سرمایه غیر منقول و وقف با وجود اینکه از فضای نسبتاً مناسبی برخوردارند و ائمه جماعات خوبی را نیز جذب نموده اند ، به دلایل شرایط جغرافیایی و محیطی ، کمتر شاهد حضور پر شور مردم هستند. ) مهمترین بحث در ساماندهی منابع نیروی انسانی بخصوص ائمه جماعات و خادمان که نسبت به بقیه مدیریت مسجد حضور بیشتری در مسجد دارند ، توجه به وضعیت شغلی و معیشتی آنان بخصوص بیمه و ... می باشد ، نبود شرح وظایف مشخص و تعیین حدود و مسئولیت این منابع از دیگر مسایل و مشکلات در این زمینه می باشد.
توجه جدی به بحث آموزش نیروهای انسانی ( ائمه جماعات – خادمان – مدیران – هیئت امناء ) یکی دیگر از موضوعات ساماندهی مسجد می باشد. در این راستا باید ضمن به روز کردن اطلاعات و دانش این افراد ، زمینه بهره وری و استفاده مطلوب تر از آنان را در سطح مساجد فراهم نمائیم.
بحث ساماندهی منابع نیروی انسانی از مهمترین مباحثی است ، که ضروری است مورد عنایت جدی قرار گیرد. هدف ساماندهی ، نظم بخشیدن به امور و استفاده مطلوب از امکانات موجود با نظارت مستمر و دائم به نحوة عملکرد و وظایف می باشد . عدم ساماندهی موجب تشتت در آراء و تصمیم گیری نادرست درخصوص فعالیتهای مسجد و استقرار نامناسب نیروها در جایگاههای اصلی می باشد. با ساماندهی مساجد می توانیم استفاده لازم را از نیروهای مسجد ببریم. زمینه ترغیب و تشویق را در این عزیزان فراهم نماییم ، تا با تلاش مضاعف و دلگرمی ، امور محوله را به نحو احسن به انجام رسانند. مهمترین منابع نیروی انسانی در مساجد که به ترتیب اولویت باید ساماندهی شوند عبارتند از :
الف ) امامان جماعت مسجد « شکل دهی به وضعیت شغلی و معیشتی ، بیمه ، ارتقاء سطح آگاهیها از طریق آموزش مستقیم و غیر مستقیم و ... » .
ب ) خادمان مسجد«نحوة استقرار آنان در مساجد، بیمه ، حق الزحمه، آموزش ، بهداشت و کارت سلامتی و...».
ج ) هیئت امناء مسجد « نحوه انتخاب ، مدت مسئولیت ، وظایف و ... » .
د ) مدیریت مسجد « چگونگی انتخاب ، حدود و توانایی انجام کارها ، تعیین جایگاه آن در مسجد و ... ».
ه ) ساماندهی رابطین فعال فرهنگی مساجد.
مهمترین کارهایی که درخصوص ساماندهی مساجد می توان انجام داد بقرار زیر می باشند :
۱)ساماندهی ائمه جماعات مسجد .
الف ) روحانیونی که به دلیل کهولت سن و ناراحتی قادر به انجام وظیفه سنگین هدایت مسجد نیستند. ( وظیفه امام جماعت تنها اقامه نماز جماعت نیست ! بلکه رسیدگی به امور نمازگزاران ، برگزاری جلسات، کلاسهای آموزشی و دیگر امور مربوط به مساجد می باشد. ) این مسئله را گماردن یک طلبه جوان در کنار ایشان که کارهای فرهنگی و برنامه ای و ... را انجام دهد ، می توان حل نمود.
ب ) برنامه ریزی جهت انتخاب امام جماعت برای کلیه مساجد فعال و نیمه فعال کشور.
۲) جذب خادمان افتخاری در وهله اول برای خدمتگذاری در مساجد ، یا بکارگیری خادمان تمام وقت برای کلیه مساجد فعال و تامین حداقل هزینه زندگی این عزیزان از ضروریات می باشد. سعی گردد خادمانی به کار گرفته شوند که از حسن برخورد و معاشرت با مراجعان بویژه جوانان و نوجوانان برخوردار باشند. استفاده از افراد پیر و گاهاً عصبی از معضلات است که بعضی از مساجد با آنان مواجه می باشند. در صورت تهیه ساز وکار مناسب در زمینه معیشت خادمان ، جوانان علاقمند زیادی وجود دارند که می توان آنها را جهت این امر جذب نمود.
۳) تعیین شرح وظایف یکسان برای کلیه نیروهای فعال مسجدی کشور ( هیئت امناء ، مدیریت ، خادمان و ... ) این امر موجب خواهد شد ضمن تقسیم کار ، حدود و شرح دقیق وظایف هر یک به روشنی تعیین و با عمل نمودن به آن بهره وری و راندمان کار افزایش خواهد یافت.
۴) تعیین و تبیین جایگاه مدیریت مسجد که وظیفه اجرایی کلیه امور مسجد را به عهده داشته و در کنار هیئت امناء و امام جماعت مسجد که نقش مشورتی و راهگشایی دارند لازم و ضروری است.
۵) اتخاذ ساز و کار مناسب جهت چگونگی انتخاب و نوع مسئولیت و نحوة فعالیت هیئت امناء مساجد کشور. انجام این مهم می تواند بخشی از خلاء موجود را که هیئت امناء مساجد با آن درگیر می باشند را رفع نماید.
۴) تعدد مراکز دخیل در امر مسجد (نهادها و سازمانهای دولتی و غیر دولتی ) :
وجود بیش از ده نهاد سازمان دینی که به صورت پراکنده و مختلف از هم و بدون هیچ هماهنگی در امر مسجد فعال می باشند وجود این تعداد سازمانها و نهادهای در گیر امر مسجد موجب شده است نه تنها اقدامی اساسی ومهم که دارای اثرات مثبت در جهت ارتقاء جایگاه مساجد باشد ، به صورت جدی و عملی صورت نپذیرد ، بلکه کاملاً با تداخل برنامه های غیر هماهنگ و تشابه فعالیتها موجبات دل زدگی مردم و مخاطبان خاص مسجد را نیز بوجود آورده است.
۵ ) عدم اجرای برنامه های تبلیغی و فرهنگی مناسب جهت فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صحیح درخصوص خدمت به مساجد :
یکی از افتخارات مسلمانان در ادوار گذشته توجه جدی به ساخت ، تعمیر و مرمت و تجهیز و زیبایی و ظرافت مساجد بوده است. این امر بدون هیچ تحکیم و اجبار بلکه با عشق وعلاقه از روی اعتقادات و آموزه های دینی صورت می گرفته است. امروزه متاسفانه علی رغم کمکهای فراوان مردمی و مشارکت آنان در انجام این مهم باز آنچنان که انتظار می رود و شایسته و بایسته ، توجه بیشتر و اهتمام جدی تر به امر مساجد صورت نمی گیرد. اگر زمینه سازی لازم در افکار و اذهان جامعه ، به ویژه برای قشر متمولین و خیرین صورت پذیرد ، و کمک مستمر و دائمی به مساجد چه قبل از ساخت و چه بعد از ساخت و در اجرای برنامه ها و فعالیتهای روزانه نهادینه شود و ثواب و اجر و پاداشی که در این خصوص از سوی خدای متعال ( با تمسک به آیات و روایات بخصوص آیه شریفه : « انما یعمر مساجد الله ... » ) برای آباد کنندگان و مساجد در نظر گرفته شده تبیین شود شاهد افزایش کمکهای مردمی خواهیم بود.
۶ ) اجرای نامناسب و غیر کاربردی پروژه های تحقیقاتی و پژوهشی :
هر چند اعتباراتی که در زمینه مطالعات و پژوهشهای در راستای اعتلاء مساجد در نظر گرفته شده بسیار اندک و جزیی می باشد ، ولی نحوه استفاده از همین مبالغ اندک پژوهشی نیز به صورت مناسب و اصولی نمی باشد و این امر موجب شده است تا پروژهای اندک انجام شده در سطح کشور به دلیل عدم جوابگویی به مطالعات و نیازهای واقعی ، در کنج قفسه ها بایگانی شده و استفاده مناسب از آنها به عمل نیاید.
۷ ) عدم استفاده از تجهیزات فرهنگی و هنری رایانه ای و نرم افزاری روز :
با وجود گسترش روز افزون تکنولوژی و فن اطلاع رسانی در جامعه جهانی و بسط و گسترش این پدیده ما نتوانسته ایم ، یکی از کارکردهای مهم مساجد را از گذشته های دور که اطلاع ر سانی بوده است ، ( وجود مناره و موذن و گلدسته موید این ادعاست ) ، بازسازی و بازیابی نمایم. ایجاد سازکاری مناسب جهت احیاء این کارکرد مهم می تواند ، زمینه ساز اطلاع رسانی دقیق از برنامه ها و فعالیتهای دینی در ارتباط و تعامل بین مساجد کشور باشد. اگر چه در حال حاضر طرح هزار مسجد ( تجهیز مساجد کشور به رایانه و اینترانت ) در حال انجام است ، ولی با توجه به گستردگی مساجد تسریع و بسط طرحهای مشابه و حتی کاملتر از آن لازم می باشد. با توجه به اینکه یکی از وظایف مساجد تبلیغ و اطلاع رسانی امور دینی می باشد ، استفاده از تجهیزات نوین و فن آوری روز جهت کاربردی کردن این مهم ضروری به نظر می رسد.
۸ ) تقویت و غنی سازی کتابخانه های مساجد کشور :
یکی از راههای جذب اقشار تحصیل کرده و باسواد جامعه به سمت مساجد ، غنی سازی کتابخانه های مساجد به کتابهای های تازه و نشر یافته و متنوع می باشد. تنوع در انتخاب کتاب زمینه ساز جذب افراد با سلیقه های مختلف ، تنوع آراء و نظرات می شود . متاسفانه در حال حاضر تنها زیر ۵ درصد از مساجد کشور دارای کتابخانه می باشند ، و حدود ۹۵ درصد مساجد فاقد آن می باشند و همین تعداد اندک ۵٪ نیز از داشتن کتابهای جدید و متنوع محروم می باشند. اکثر کتابهای موجود قدیمی و مستعمل و پاره و فاقد جذابیت و غیر جوان پند هستند. در حالی که به صدر اسلام توجه نماییم در می یابیم که کتابخانه ابتداء در مسجد شکل گرفت و اولین کتابی که به کتابخانه های مساجد وارد شد قرآن کریم بوده است. تهیه جزوات کنکور دانشگاهی که از تنوع خاصی نیز برخوردار است ، موجب حضور جوانان داوطلب کنکور و دبیرستانی می شود که در واقع کتابخانه های مساجد میتوانند پل ارتباطی بین قشر تحصیل کرده و مسجد را فراهم نمایند.
۹ ) نبود امکانات مناسب فرهنگی و رفاهی ، تاسیساتی و ... در سطح مساجد کشور :
از تعداد هفتاد هزار مسجد کشور تنها تعداد اندکی و تقریباً ۳ درصد دارای امکانات فوق می باشند. اکثریت قریب به اتفاق مساجد تنها دارای یک شبستان کوچک و سیستم نظافت و آبدارخانه می باشند. اگر نگاهی به آمار مراجعان به مساجدی که دارای امکانات فرهنگی ، کتابخانه ، سالن مطالعه ، کانون فرهنگی و پارکینگ و سالن جلسات و کلاسهای آموزشی و ... و دیگر مساجدی که فاقد آن باشند ، بیاندازیم در خواهیم یافت که به طور قطع و یقین این مساجد فاقد امکانات ، از استقبال کمتری برخوردار می باشند و به همین دلیل شایسته است در طراحی جدید برای ساخت مساجد امکانات جنبی مد نظر قرار گیرد.
۱۰) ساخت مراکز متعدد فرهنگی هنری به جای تقویت و گسترش فضای فرهنگی و هنری مساجد: اگر نگاهی به عملکرد مسجد در صدر اسلام بیندازیم ، در می یابیم که پیامبر گرامی اسلام (ص) مسجد را محور بسیاری از کارهای تبلیغی ، فرهنگی ، آموزشی ، قضایی و ... قرار داده بود. این به دلیل بیان اهمیت و نشان دادن جایگاه مسجد در بین مسلمانان بوده است . پیامبر اعظم (ص) مسجد را تنها به عنوان پدیده جغرافیایی و مکانی نمی نگریست ، بلکه اندیشه ای بسیار فراتر و بالاتر از دیدگاهی صرفاً مکانی به آن داشت. در حال حاضر توسط نهادها و دستگاههای اجرایی مراکز متعددی از پایگاههای فرهنگی و دینی در سطح کشور راه اندازی شده که توجه بسیاری از جوانان را به خود جلب نموده است. نمونه بارز آن فرهنگسراها ، مجتمع های فرهنگی و هنری و ... در این مراکز به جای اینکه این حواشی و فضای جنبی در مساجد خلاصه شود و وابسته به آن گردد و در دل مساجد این مراکز تعبیه و ساخته شود ، مساجد در داخل این اماکن تعبیه و استقرار یافته است . که این مراکز را رقیبی برای مساجد نموده است. این مراکز با توجه به امکانات و اعتبارات و نیروهای انسانی آموزش دیده ای که دارند به راحتی جای مساجد را گرفته اند.
در گذشته مراکز فرهنگی و آموزشی مثل کتابخانه ، مدرسه ، مکتب خانه ، دانشگاه و ... اول در مسجد شکل گرفته و ساماندهی می شد. به محض اینکه مسجد بنا به دلایلی همچون افزایش جمعیت