«ويژگي‌هاي معماري بنا»
تاج محل (به اردو تاج محال) آرامگاه زيبا و باشكوهي است كه در نزديكي شهر اگرا و در 200 كيلومتري جنوب دهلي نو پايتخت هند واقع شده است. اين بنا از تركيبي از معماري ايراني، هندي و اسلامي ساخته شده است و در ساخت آن حدود بيست هزار هنرمند و معمار از نقاط مختلف آسيا به خصوص، ايران، شبه قاره هند، آسياي ميانه و آناتولي شركت داشته‌اند. آغاز ساخت بناي تاج محل سال 1632 ميلادي (1042 شمسي) بود و در سال 1647 ميلادي (1057 شمسي) تكميل شد. اين بناي شعرگونه مرمرين نقطه اوج معماري اسلامي است و در تاريخ همانندي ندارد. مصالح اصلي بنا مرمر و سنگ سرخ است. تناسبات موزون، گيرايي محيط، ظرافت فراوان، تزئينات با روح و تقارن دلنشين، تاج محل را به صورت يكي از عجايب معماري جهان درآورده است.
«نماد وفا و عشق ابدي»
تاج محل بنايي مجلل ونماد عشقي ابدي است كه سه قرن و نيم از بناي آن مي‌گذرد. تاج‌محل آرامگاه «ارجمند بانوبيگم» ملقب به «ممتاز محل» همسر «شاه جهان» پنجمين پادشاه گوركاني بود كه در هند به پادشاهي رسيد. اين بنا به دستور شاه جهان براي نشان دادن عمق علاقه و عشق خود به ممتاز محل ساخته شده است. داستان بناي اين مجموعه عمارت مجلل كه در وسط آن گنبد تاج‌محل چون نگيني مي‌درخشد، بر ارزش تاريخي اين شاهكار هنري افزوده است. تاج محل، باشكوه‌ترين هديه يك حكمران به همسر از دست رفته‌اش است. شايد اگر در سال 1607 ميلادي شاهزاده خرم، كه بعدها با نام شاه‌جهان شناخته شد، ارجمند بانو بيگم را، كه بعداً به ممتاز محل ملقب شد، نمي‌ديد، امروز از تاج محل خبري نبود.
ارجمند بانو، دختر يكي از اشراف ايراني با نام عبدالحسن آصف‌خان و متولد شهر آگراي هند بود. نور جهان، عمه ارجمندبانو، همسر جهانگير، پدر شاهزاده خرم و شاه گوركاني وقت بود كه در امور سياسي و دولتي نقش بارزي داشت.
شاهزاده خرم كه در آتش عشق ارجمند بانو مي‌سوخت، بنا به ضوابط سلطنتي با دو زن ديگر ازدواج كرد كه اولي از بستگان دربار صفوي ايران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمندبانو رسيد. او پس از مراسم عروسي اعلام كرد كه عروس تازه از ساير زنان دربار برتر و «ممتاز محل» است. از آن به بعد ارجمندبانو با پسوند «بيگم» خطاب مي‌شد. ممتاز محل نمي‌خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداري و سياسي دستي داشته باشد. در عوض فهرست نام زنان بيوه و كودكان يتيم را ترتيب مي‌داد و از شوهرش مي‌خواست كه به نيازهاي آن‌ها رسيدگي كند و براي خانواده‌هاي بينوا، نفقه تعيين مي‌كرد. او نيز مانند شاه جهان به هنر معماري علاقه داشت و در ساماندهي يك باغ كرانه رود در شهر آگرا، جايي كه سرانجام مزار او شد، نقش داشت.
«درگذشت ممتازمحل و وصيت او»
ممتاز محل همسر دوم شاه جهان در 17 ژوئن 1631 ميلادي در هنگام تولد فرزند چهارمش جان باخت. هنگام وفات، ممتازمحل، 39 سال بيش نداشت او از شوهرش درخواست كرد كه پس از وي زني نگيرد و براي او مقبره‌اي بسازد كه با آن نام وي جاويد بماند.
مرگ ناگهاني «ممتازمحل» پادشاه را دچار غم و اندوه ساخت. او پس از تفكر، تصميم گرفت بنايي بر مزار محبوبش بسازد تا شاهدي بر عشقش باشد، از اين رو طراحان، مهندسان و استادكاران را از گوشه و كنار دنيا گردآورد تا آرامگاهي بسازند كه آخرين دستاورد معماري گوركاني بود.
به نوشته تاريخ‌نگاران، شاه جهان در پي درگذشت محبوب‌ترين همراه زندگي‌اش خلعت شاهانه‌اش را با عباي سفيد عوض كرد و يك سال سوگوار بود. شاهي كه قبلاً براي توسعه دامنه سلطنتش خون فراواني ريخته بود، گوشه‌نشين شد و براي مدتي دخترش جهان‌آرا به امور دولت‌داري پرداخت.