در اين خطه مساجد متعددي وجود دارد كه به لحاظ تاريخي، هنري و معماري، حائز اهميت هستند.
اين اماكن به دو نوع "محلهاي" و "جامع" تقسيم ميشود كه نوع نخست آن ساده و بيپيرايه و شامل گنبد خانه، صحن ، گرمخانه و شبستان زمستاني است.
تعداد مساجد محلي زياد است كه مهمترين آن شامل كوشك نو ، تل ، پشت باغ، ساباط ، ريك ، بياق خان ، زاويه و شيخ داد ميباشد.
مساجد جامع نيز داراي سبك و تزئينات خاص خود هستند كه به لحاظ سير تحول تاريخي، شيوه ساختماني و تزئينات به كار رفته در آنها از اهميت بالايي برخوردارند.
سردرهاي رفيع و منحصر بفرد ، مقرنسهاي معرق، درهاي نفيس چوبي، ايوانهاي مزين به اسماءالهي، گنبد دوپوش ، منارهها، محراب معرق، كتيبههاي تاريخي، تنوع كاشيكاري،خطوط بنايي، انواع طاق و تويزه، اين بناها را در شمار يكي از آثار كم نظير جهان اسلام قرار داده است.
در اين ميان از " مسجد جامع فهرج " به عنوان قديميترين مسجد استان ياد ميشود كه در ۳۰كيلومتري شرق شهر يزد در روستايي به همين نام قرار دارد.
مصالح عمده بناي اين مسجد، خشت و گل است و تاريخ بناي آن به نيمه دوم قرن اول هجري قمري بازميگردد.
ستونهاي اين مسجد قطور ، پوشش تاق آن گهوارهاي و مناره مسجد از گل ساخته شده كه مربوط به دورههاي بعد از اسلام است.
اين مسجد در تاريخ معماري اسلامي ايران از اهميت بسيار بالايي برخوردار بوده و با مسجد "تاريخانه دامغان" قابل مقايسه است.
"مسجد جامع" يزد در قلب استان ميدرخشد كه با ارزشترين ميراث تاريخي ، هنري و گنجينهاي از معماري اسلامي در اين خطه است.
باني ساختمان اصلي مسجد را "گرشاسب آل بويه"(قرن ششم) ميدانند ولي مسجد كنوني مربوط به آل مظفر و تيموريان (قرن هشتم و نهم) است.
اين بنا مجموعهاي از درخشندگي كاشيها و بلندي منارهها به ارتفاع ۴۸متر، زيبايي گچبري،خوابيدگي گنبد و شبستان زمستاني وسيع كه هر يك عنصر و عاملي از بزرگي، زيبايي و هنرمندي اين اثر را به نمايش ميگذارد.
غرفهها، گوشوارهها، قوسهاي جناغي خوش اندام كه تناسب "چهار" به "سه" را دارد در عين ظرافت ، باريك بيني و ژرف نگري، معماري ايراني را در طراحي، اجرا و استواري بنا نشان ميدهد.
سر در بلند اين مسجد با قامتي بسيار كشيده بر شانه نازكي از گل، استوار ايستاده و فشارعمومي منارههاي آسماني را بر روي خود به نمايش گذاشته است.
روشنايي گنبد با وجود تاقچههاي گچ اندود در برابر روزنههاي مشبك به نحوي لطيف تامين شده است.
وجود دو كتيبه نفيس ، يكي به خط كوفي و ديگري به خط ثلث بر روي كاشي لاجوردي معرق در كنار تزئينات كاشي كاري شده و ديوارهاي داخلي شبستان از امتيازات هنري ديگر اين مسجد است.
در كنار اين مسجد، كتابخانهاي وجود دارد كه گنجينهاي نفيس از قرآنها و كتابهاي خطي را در خود جاي داده است.
"مسجد امير چخماق"يزد بناي ديگري است كه در دل مجموعهاي تاريخي به همين نام واقع و در سال ۸۴۱ساخته شده است.
مسجد ياد شده به دست "امير جلالالدين چخماق " از سرداران شاهرخ تيموري، حاكم يزد با همكاري همسرش " فاطمه خاتون " احداث شده است.
در قسمت كرياس مسجد كه در آن به ميدان بازميشود، سنگي نصب شده كه بر آن متن وقف نامهاي به خط نسخ نوشته شده است.
وجود شبكههايي ظريف از كاشيهاي معرق در پنجرههاي دو طرف، راهرو شمالي و قسمتي از سر در ايوان زيبايي خاصي به بنا داده است.
دور خارجي گنبد و كتيبه پيرامون آن به خط كوفي تزئين شده و محراب ايوان اصلي آن نيز با كاشي معرق و طاق نماي مقرنس، تزئين گرديده كه در وسط آن، سنگ مرمر بسيار خوش تراشي به اندازه ۳۸/۳در ۱۵/۱سانتيمتر نصب شدهاست.
اين مسجد از نظر مرتبه و زيبايي بعد از مسجد جامع يزد قرار دارد و آن را به نام "مسجد جامع نو" نيز خواندهاند.
ديگر مسجد قديمي و معروف يزد كه داراي معماري خاص اسلامي است، مسجد" ملا اسماعيل" محل برپايي نماز جمعه شهر يزد است.
اين بنا توسط " آخوند ملا اسماعيل عقدايي" از علماي مشهور قرن ۱۳هجري ساخته شده است.
اين مسجد مشتمل بر ايوان وسيع با دهنه ۷۵/۱۵متر، شبستاني با ۳۱ستون، گنبدي عالي با نقش و نماي آجري درگاهها و تلفيق شده به كاشي و سنگ مكتوب است.
بر سر در ورودي آن نوشتههايي به خط نستعليق و سنگ لوحههاي مختلف است.
آيتالله صدوقي، سومين شهيد محراب انقلاب در اين محل به شهادت رسيد و همه ساله آيينهاي عزاداري سيدالشهدا (ع) با شكوهخاصي در اين مكان برپا ميشود.
"مسجد جامع ابركوه" ديگر مسجد قديمي استان يزد است كه در شهر ابركوه در ۱۲۰كيلومتري مركز استان در مسير جاده يزد به شيراز واقع است.
اين بنا متشكل از چهار ايوان است كه در گرداگرد صحن آن به شكل مستقيم قرار گرفته و شامل تعدادي دالان، شبستان و اتاق است.
اين مسجد متعلق به دوران مغول است ولي قسمتهاي قديمي تر و بويژه شبستان گنبدي كه ميان ايوانهاي جنوبي و شرقي بر پا شده و بخشي از ساختمان آن به قبل از اين دوران برميگردد.
در اواخر سلطنت "سلطان ابوسعيد"اقدامات زيادي براي زيباسازي آن انجام شد.
ديگر مسجد بزرگ و قديمي موجود درشهر يزد كه ازآن با عنوان پايگاه انقلاب ياد ميكنند مسجد " حظيره " يا "روضه محمديه" است.
بناي پيشين اين مسجد بقعهاي بوده براي عبادت و سكونت فقرا و در سال ۸۴۳ هجري قمري با سرمايه "حاج شمسالدين ميبدي" ساخته شده است.
به جز سنگ مرمر نصب شده در محراب،بقيه قسمتهاي آن تازه ساز است و وجود مقبره سومين شهيد محراب در اين مسجد، اهميت آن را دوچندان كرده است.
" مسجد ريگ " يزد هم از آثار دوران مغول و تيموري است كه توسط " امير معينالدين اشرف" در قرن هشتم ساخته شد.
وي اين بنا را كه مخروبهاي بيش نبود، خريداري و صفه، گنبد و جماعت خانه بر آن ساخت و نهري از آب بر آن جاري و دكانهايي در مجاورت آن وقف كرد.
اين بنا كه بعدها" خواجه توكل قزويني"درگاه و گنبدآن را تعمير و بازسازي كرد ، داراي نماي آجري، سكوهايي در طرفين، گنبد مرتفع، مناره گلي كوتاه و سنگ مرمر داخل محراب است.
در بالاي محراب نيز بادگيري قرارداشته كه هماكنون تخريب شده و نورگيرهايش عموما هشت ضلعي است.
"مسجد شاه طهماسب" هم در قرن دهم هجري توسط "بيگم"دختر شاه طهماسب صفوي و همسرش "نورالدين مير ميران" ساخته شده و دو سنگ مرمر در ستون محرابش از برجستهترين آثار بر جاي مانده در آن است.
"مسجد جامع اردكان " متعلق به قرن دهم هجري نيز بر روي دماغه سمت چپ درب ورودي آن هشت قطعه فلزي با عنوانهاي "الله" و " محمد " به خط كوفي حك شده است.
زيلوهاي موجود در آن نيز متعلق به سال يكهزار و ۳۸هجري قمري است.
"مسجد جامع بافق" ديگر مسجد قديمي استان يزد است كه داراي صحن و ايوان نسبتا بزرگي ميباشد.
از نكات جالب توجه در سبك معماري اين بنا اينكه تعلق آن به دوران صفوي و تزئينات آن مربوط به دوران قاجاريه است.
درختاني ۴۰۰ساله در حياط آن قد برافراشته و در جلوي مسجد نيز مدرسهاي وجود دارد كه محل تحصيل طلاب علوم ديني است.
"مسجد شاه ولي " شهر تفت نيز كه در قرن هشتم بنا شده، داراي گرمخانه و قسمت تابستاني است و آثار جالب آن عبارت است از سنگ مرمر محراب به اندازه ۱۲۵در ۶۴سانتيمتر كه نقش قنديل و كندهكاريهاي گل و بوته و عبارات مقدس به خط نسخ بر پيشاني آن حك شدهاست.
در ورودي آن چوبي مشبك و بسيار ظريف كه نام مقدس "محمد"با مهارت خاصي بر آن حك و در اطراف درب نيز كتيبهاي از كاشي معرق به خط نسخ نصب گرديده كه بر روي آن نام ۱۲امام نوشته شده است.
مساجد جامع "فيروز آباد "، " مهريز" و " ريگ اشكذر " نيز در زمره مساجد قديمي استان يزد ميباشد كه هر يك داراي سبك معماري خاصي از دوران گذشته است.
منبع: ایرنا