مقدمه
معماری صخره ای،گستردگی خاصی دارد، و شامل: دهکده ها، منازل، معابد، مساجد، دژها و مقابری می شوند که در دل صخره ها کنده شده اند. تاریخ این نوع معماری، به قرن های بسیاری دور باز می گردد، به طوری که قرآن نیز به این گونه بناها اشاراتی دارد، قرآن در وصف قوم ثمود (اصحاب حجر) می فرماید: « و کانوا ینحتون من الجبال بیوتاً امنین » (حجر / 82) (( آنان برای اینکه ایمن باشند، از کوهها خانه هایی می ساختند)) و « و تنحتون الجبال بیوتاً» (اعراف / 74) (( و از کوهها خانه هایی می تراشید)).
در این مقاله، نه مسجد، معبد و نیایشگاهی که به سبک معماری صخره ای ساخته شده اند، معرفی می شوند.
مسجد سنگی داراب
در فاصله شش کیلومتری داراب، مسجدی در دل کوه صخره تراشیده و کنده شده است. این مسجد با پلانی « چهار سو» (چلیپا)، بنایی اسلامی است، که در کوه « پهنه» یا « پهنا» قرار دارد. این بنا را سیاحان مختلف دیده و تفسیرهای مختلفی درباره آن ارائه داده اند، از جمله، اورول اشتین این اثر را یک کلیسا دانسته که به کلی مردود است؛ زیرا:
اولاً، پلان « چهارسو» در این مسجد، سابقه ای اصیل و دیرین در معماری سنتی ایران دارد. حالت چهارسوی آن، دقیقا برگرفته از پلان چهار طاقی ها و گسترش آن از مرکز به یک اندازه است و هیچ تناسبی با کلیسا ندارد.
ثانیاً، در تمام اجزای آن، سنتی کاملاً ایرانی و اسلامی دیده می شوند.
مطالعه تقریبا مفصلی به ویسله لیونل بیر«Lionel Bier » درباره مسجد سنگی صورت گرفته؛ که در واقع جدیدترین مطالعات نیز است. وی حاصل مطالعات خود را در مجله ایران به چاپ رساند. بیر، مقاله خود را با عنوان « مسجد سنگی داراب و مسجد شهر ایج، دو اثر معماری صخره ای دوران ایلخانی» شروع کرده است. کالج بروکلین دانشگاه نیویورک، این مطالعات را انجام داده است.
مسجد سنگی (صخره ای) داراب، یک نمونه منحصر به فرد در ایران است. طولانی ترین قسمت آن، طول شرقی غربی است که از در ورودی شروع می شود. ورودیهای ان در سمت جنوب شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی، تقریبا 20 متر است. طول دو سوی دیگر مسجد – که یکی در راستای جنوب غربی و دیگری در امتداد شمال شرقی است – 07/18 متر است. عرض چهار سوی ان به طور متوسط و با احتساب عرض راهروها و جرزهای گردنده دور تا دور مسجد، 60/7 متر است.
این مسجد در مرکز خود، حوضی با پلان مربعی دارد، که به موازات نورگیر سقف کنده شده و درست هم اندازه ان است. این حوض پر شده است، و عمق آن معلوم نیست، هر ضلع حوض 10/3 متر است. اضلاع نورگیر – که روشنایی فضای داخل را کاملا تامین می کند – به شکل و اندازه حوض می باشند.
به نظر می رسد که کار کنده شده این مسجد، از بالای نورگیر شروع شده و بصورت یک چاه با پلان مربع به پایین رفته است. سپس، از چهار سمت دیواره های چاه، ایوانهای مسجد کنده شده اند، که از نظر زمانی، می تواند تاریخ اتمام آن را به یک چهارم کاهش دهد.
در قسمت ورودی، یک هشتی به ابعاد 78/2 و 60/9 متر وجود دارد، که البته با انحرافی که در این قسمت بوده، ابعاد ان اندکی متغیر است. دورتادور مسجد را رواقی به عرض 1 تا 10/1 متر همراه با جرزهایی به طور متوسط به قطر 85 سانتیمتر احاطه کرده است، که در سمت محراب مسدود می شوند.
سقفها و جرزها، به جز در راهروهای گردشی اطراف، همگی قوس بیضی شکل نزدیک به جناغی دارند و در واقع همانند طاق آهنگ هستند. اغلب منابع و متون ایرانی که قدمت آنها از دوران قاجار تجاوز نمی کند – مسجد را یک بنای ساسانی می دانند که به مسجد تبدیل شده است.
به نظر می رسد که محراب مسجد سنگی داراب بعد به صورت جداگانه حجاری شده، و در جای فعلی نصب گردیده است.
این مسجد در دو قسمت، کتیبه دارد یکی، کتیبه محراب و دیگری، کتیبه ای است که در قسمت بالای ورودی داخلی جلو خان و ابتدای ایوان شرقی در بالای درگاه و جرزهای طرفین آن قرار دارند، متن یکی از این کتیبه ها فرسوده و به مرور زمان دچار صدمه زیادی شده است ، و دیگری دارای متن کوتاهی است که در پایین ان نوشته شده است. کتیبه بالا ناخواناست و کتیبه پایین تاریخ 652 را نشان می دهد.
فرصت شیرازی، طرفی از مسجد سنگی داراب را رسم کرده است، که شامل کلی درون مسجد سنگی را دربردارد، و کتیبه بالای ورودی هشتی که وی خوانده چنین است.
کتیبه مذکور را هیئت اعزامی دانشگاه بروکلین نسخه برداری کرده، و کلماتی از قبیل « این رباط و مسجد»خوانده شده است. این کتیبه آسیب زیادی دیده، و دوده آن را سیاه کرده است. تصویری از کتیبه تهیه شده که به دلیل فرسایش پوشش روی آن، قرائت کامل آن ممکن نگردیده است. کتیبه اطراف محراب نیز که همانند بقیه به خط کوفی است، در حال پیدا کردن سرنوشتی مشابه کتیبه بالای ایوان ورودی است.
در مسجد صخره ای، آقای لیونل بیر می گوید قوسهای تیز جناغی در کنار قوسهای «بیز» بیضی شکل مشاهده می شوند. نکته جالب توجه این است که قسمت میانی قوسهای راهروی پیرامون ایوانها که به شکل نیم گنبدند، همانند درگاه باز است و می توان از هر کدام به راهروها یا ایوان تردد کرد. همه این درگاهها قسمت بالایشان، طاقنمایی به شکل نیم گنبد دارند، که قوسهای آنهایی که به حوض نزدیکتر است بیضی شکل و آنهایی هم که در منتها الیه ایوانهای نزدیک هستند دارای قوس جناغی (چهار پرگاری) می باشند. این وضعیت ما را به این فکر می اندازد که درباره کندن این اثر در دوره، بتوانیم یک مرزبندی قائل بشویم. شواهد نشان می دهد که راهروهای اطراف بنا، در دوره بعدی ایجاد شده یا لااقل وسعت یافته اند. کاملا منطقی است که قوس تیز چهارپرگاری طاقنماهای نزدیک به آخرین صفحات دیواره صخره ای را جزء کارهای بعدی بنامیم، همچنانکه کتیبه محراب نیز چنان نشان می دهد که بعد تراشیده شده و شکل گرفته، سپس بطور استادانه در مکان فعلی خود جاسازی شده است.
در قسمت بالای طاق نماهای راهرو – که به شکل نیم گنبد هستند – سوراخهایی دیده می شوند، به نظر می رسند که برای اویزان کردن پرده به وجود امده اند. این امکان وود دارد که این راهروها، برای نشستن زنان و کودکان در نظر گرفته شده بود که بین جرزها و راهروها بصورت ردیف می نشستند و بدون اینکه با مردان مواجه بشوند، از راهروهایی تردد می کردند که در دو قسمت از جلو خان شروع می شد. شاید نیز برای نشستن عوام بود، و خواص در ایوانها می نشستند.
به اعتقاد لیونل بیر بطور کلی، مسجد سنگی داراب هیئتی کاملا اسلامی دارد. پلان آن همانند چهارطاقی ها یا به پیروی از طرح انها کنده شده، که ریشه در معماری گذشته ایران دارد. پلان مسجد سنگی از جهاتی، شباهت ذاتی با پلان چهارطاقی ایزد خواست دارد، به طوری که این بنا در ابتدا متشکل از چهار جرز، چهار قوس، چهار گوشوار و چهر درگاه حیاط بناست که بعد در دوران اسلامی، به بنا افزوده شد و همچنین با مسدود ساختن جوانب آن، تبدیل به مسجد گردید. این چهار طاقی، یک بنای اسلامی ساسانی است.
جلوه های ساسانی و اسلامی مسجد سنگی، ما را بر آن می دارد که آن را یک بنای اسلامی ساسانی بدانیم. نویسندگان دوران قبل چنین اعتقادی داشتند و ظواهر و شواهد موجود نیز چنین حکم می کند. اما نباید از ذکر این نکته خودداری کرد که اصل ساسانی این اثر، کوچکتر و مقداری هم متفاوت با پلان فعلی بوده است. تغییرات و گسترش آن از جمله گسترش راهروها و طرفین و الحاقات بعدی امروزه کاملا مشهود و محرز است. مسجد سنگی، تزییناتی غیر از طاقچه های باز ندارد. تنها عنصر تزیینی که به صورت مهره های روی هم قرار گرفته به نظر می رسد، در یکی از خاستگاههای گوشواره دیده می شود.
در زیر سقف طاق آهنگ جبهه شمال غربی، یک شکل شبیه یک صفحه باریک طولانی باقیمانده است، که بر صفحه کوتاه عرضی عمود می باشد و به شکل خط کش « T » است. به نظر می رسد این کل، بازمانده اثری از دوباره تراشی در دوران اسلامی است. درگاه بیرونی مسجد سنگی، دارای 70/4 متر ارتفاع و 15/2 متر عرض است. نمای بیرونی مسجد سنگی، سردرهای مساجد اسلامی را تداعی می کند، که به صورت ستونها و در دو طرف ورودی تراشیده شده و متصل به دیوار مسطح بیرونی است.
مسجد دارای قوس جناغی اسلامی است، که با قوسهای متداول دوره ساسانی و طاقهای آهنگ داخل مسجد سنگی تفاوت آشکاری دارد.
نمای بیرونی و ظاهری مسجد سنگی، بیشتر اسلامی نشان می دهند تا ساسانی. اما، از وجود عناصر ساسانی نیز در اینجا نباید غافل بود. داشتن محراب مقرنسکاری با خطوط کوفی، بویژه قطع شدن راهروها در دو طرف محراب و قرار گرفتن آن در سمت قبله و کتیبه های کوفی، دلایل اسلامی بودن بناست.
لیونل بیر درباره همسویی محراب و مسجد سنگی، چنین می نویسد: این جنبه ها می تواند با اساس بحثی که ایجاد مسجد سنگی را در قرن 13 م، یعنی همزمان با کتیبه های کنده شده به شمار آورد، در یک کفه ترازو گذاشته شود. بندرت، قبول می افتد که مسجد سنگی، یک بنای قبل از اسلام است.
کنار مسجد سنگی، یک اتاق با سقف طاقی شکل وجود دارد، که با سه پلکان وارد کف آن می شود. این اتاق 8 متر طول، 15/3 متر عرض و 95/1 متر ارتفاع دارد. ممکن است این اتاق، به عنوان یک انباری مسجد یا اتاقی برای اقامت خدمه مسجد باشد. امکان کاربرد مسجد صخره ای به عنوان خانقاه در طول دوران اسلامی از سوی دراویش صوفیه، از مواردی است که نباید از آن صرفنظر کرد. این مطلب نکته ای است که آقای بیر نیز به آن اشاره کرده است.