نگامی که از مراکز و مذهبی سخن می گوئیم ذهن ما متوجه مقابر و زیارتگاه ها و مساجد می شود و صحیح هم همین است . زیرا اینگونه بناها را بیشتر از هر عامل دیگر دیده و لمس می کنیم . البته اهمیت مدارس علوم دینی و حوزه های علمیه و مقام بزرگان و حکمای دین و امامزاده ها که یکی از ویژگی های خاص ایران است نیز کمتر از مساجد نیست بلکه از بسیاری جهات بیشتر است .
مجموعه حرم شاه عبدالعظیم(ع) ، شاه چراغ شیراز و حضرت معصومه (س) و از همه مهمتر مدفن امام هشتم شیعیان جهان حضرت امام رضا (ع) در مشهد و ... مجموعه های کامل و نفیس و منحصربه فردی هستند که نظایر آنها غیر از چند شهر عراق چون کربلا ، نجف و سامره که آنها نیز با همت و به دست توانای معماران و بانیان خیر ایرانی ساخته و پرداخته شده اند در هیچ کشور مسلمانی دیده نمی شود .
مساجد
اولین پدیده معماری اسلامی که با ظهور اسلام ظهور یافتند مساجد بودند . برای ادای فرضیه واجب نماز که انجام آن به طور گروهی و اجتماعی توصیه شده است . بهترین محل همان جایگاه هایی بودند که مردم قبل از اسلام در آن جمع می شدند . این مکانها عمدتاً معابد ، آتشکده ها ، پرستشگاهها و کلیساها بودند که با تغییر شکل مختصری تبدیل به مساجد شدند .
از آنجا که در ایران پیش از اسلام مهر پرستی و دین زرتشت رواج داشت ، بناهای باقی مانده از این آئین تبدیل به مسجد شدند .
نظیر مسجد یزد خواست که بر روی آتشکده بنا شده است و مسجد جامع بروجرد که آثار به دست آمده بر اثر بررسی ها و سونداژها نشان میدهد که برروی آتشکده ای نیم ویران ساخته شده و مسجد تبریز که از تبدیل چهار طاقی به صورت مسجد در آمده و مسجد محمدیه نایین که بر روی مهرابه ای بنا گردیده است که نظیر آن مسجد جامع زواره می باشد که با بررسی های اخیر معلوم گردیده بر روی مهرابه احداث شده است
به طور کلی مساجد ایران رابه چهار گروه شبستانی ، چهار طاقی ، ایوانی ، چهار ایوانی تقسیم می کنند ...
1 . شبستانــی :
مسجد فهرج یکی از بزرگترین مساجد شبستانی است. از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل یافته است ، به اعتقاد اکثر محققان و پژوهشگران و با توجه به بررسی های به عمل آمده ، مسجد فهرج جزء او لین مساجد قرون اولیه هجری است . دومین مسجد شبستانی، ره تاریخانه دامغان می دانند که نقشه ای مستطیل شکل با حیاط مرکزی مربع و شبستانی در جهت قبله رواقهایی در اطراف دارد . با توجه به بررسی ها سونداژهایی که در اطراف تاریخانه مغان به عمل امده است و به پیدا شدن بنا یا کاخی از دوره ساسانی بعضی معتقدند که این مسجد بر روی آثار ساسانی بنا شده است . ستونهای کشف شده از این کاخ ساسانی با قطر ستون های تاریخانه دامغان یکسان است و بالاخره گروهی از پژوهشگران معتقدند مسجد بنایی ساسانی دارد ، منارهی مسجد از الحاقات بعدی و مربوط به دوره سلجوقی ست .سومین مسجد در این تقسیم بندی را مسجد اولیه جامع نایین و آن را به قرن چهارم نسبت می دهند .
چهارمین مسجد از نوع شبستانی را مسجد اولیه جامع اصفهان به شمار می آورند و ان را نیز به قرون اولیه اسلام نسبت می دهند .
با بررسی های به عمل آمده در مسجد جامع اصفهان برخی معتقدند که مسجد مذکور نیز ابتدا طرح شبستانی داشته اما این نکته دور از تصور نیست که به هر حال مسجد اولیه و قدیمی می بایستی طرحی شبستانی داشته باشند . اما می دانیم این مساجد به تقلید از مسجد مدینه ساخته شده می شدند و در آن زمان به ایوانها و گلدسته ها توجهی نبوده است و بعدها معماران این مساجد شبستانی را به مساجد یک ایوانی و چهار ایوانی تبدیل کرده اند .
2 . مساجد چهارطاقــی :
طرح این مساجد :
همانطور که از نام آنها پیداست ، شامل چهار ستون در چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که بوسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده ،به چهار طاقی شهرت یافته است .
این طرح ساده دارای چهار گوشواره به منظور ایجاد زمینه ای دایره شکل برای گنبد است ، این فضا که برروی آن گنبد مدوری با خیز کم و بدون ساقه قرار گرفته است به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط می یابد
بناهای چهار طاقی عمدتاٌ به عنوان آتشکده یا آتشگاه مورد استفاده قرار می گر فته اند مانند چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک و چهار طاقی فراشبند در فارس .
قبلاٌ اشاره داشتیم که بسیاری از عبادتگاه های مسلمانان در دوره های اولیه اسلامی را همین آتشکده ها تشکیل می داده اند ، چون مردم تازه مسلمان شده بودند و از ساختار مسجد اطلاعی نداشتند ، لیکن نظر به اینکه فریضه نماز از واجبات دین اسلام است و مسلمانان به سوی قبله نماز می خوانند .
ابتدا یک درگاه از چهار درگاه چهار طاقی را که به طرف قبله بود مسدود کردند و به تدریج درگاههای شرقی و غربی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شد و به دلیل نیاز شدید و همچنین نیاز به محلی برای قرار دادن کفش مجبور شدند ایوانی پوشیده در در جلوی درگاه شمالی بسازند . به این ترتیب طرح اولیه، شامل یک ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شد .
نمونه این نوع ساختمان و بنا ، مسجد یزدخواست است .
طرح مسجد یزد خواست نشان می دهد که ایوان جلوی آن از الحاقات بعدی ست و نمونه دیگر مشجد اردبیل است که معتقدند ابتدا یک چهار طاقی بوده است . محوطه زیر گنبد مسجد 12متر طول دارد و از ایوان جلوی آن 10*15متر است که مربوط به قرون اولیه اسلامی است ولی پس از حمله مغول مجدداً تعمیر و آباد گردیده و در نتیجه شکل اولیه خود را از دست داده است .
3 . مساجد ایوانــی :
بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران بویژه خراسان جایکاه ایوان هاست و ما ایوانهای بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده در اختیار داریم .
اولین ایوانهای اسلامی در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفتند و سپس ، ابتدا ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد . بدیهی ست که یکی از کاربرد های ایوان جنوبی دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است ، نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان جنوبی و شمالی استفاده می کنند . از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین از مساجد جامع رجبعلی واقع در محله درخونگاه تهرات و مسجد جامع یزد و نیز مسجد جامع سمنان نام برد .
باید توجه داشت که برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است ، ایوان می پندارند . این موضوع در وسجد جامع یزد مشهود است که در نگاه اول مسجد چهار ایوانی می نماید لیکن غیر از یک ایوان یا پیشان ، ایوانهای دیگر ، درآیگاه مسجد هستند .
4 . مساجد دو ایوانـــی :
مساجد زوزن در فریومد سر راه خراسان و مسجد ساوه از نمونه مساجد دو ایوانی هستند . مساجد دو ایوانی ساوه که از مساجد سلجوقی ست ویژگی خاصی دارد که دو ایوان شمالی و جنوبی آن مقابل هم نیستند .
5 . مساجد چهار ایوانــی :
می دانیم که سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان داده اند و از این رو ، تعداد بسیاری مسجد از عصر خود به یادگار گذاسته اند .
به نظر آندره گدار فرانسوی اولین مسجد چهار ایوانی در ایران ، مدرسه خوارگرد یا خوارجرد خواف ( از شهرهای شرقی خراسان ) است و بعد از آن مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع زواره و اردستان را جزو مساجد اولیه چهار ایوانی ایران می دانند . اما به درستی مشخص نشده است که کدام یک از این بناها زودتر از دیگری چهار ایوانی شده اند .
عقیده برخی بر آنست که مدارس و مساجد در عصر سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند و بحث دیگر آنست که ما به درستی نمی دانیم از چه تاریخ مشخصی مساجد از دو ایوانی به چهار ایوانی تغییر شکل یافته اند . از نمونه های این مساجد ، مسجد جامع اصفهان ، اردستان ، زواره ، نطنز ، ورامین ، مسجد امام خمینی تهران و مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس است
در مورد مسجد جامع اصفهان و کاشان کارشناسان معتقدند که در ابتدا دو ایوان شمالی و جنوبی وجود داشتند و دو ایوان استاد و شاگرد بعد ها بدان اضافه شده اند .
بعضی دیگر از محققان معتقدند که شکل بنای چهار ایوانی مربوط به زمان سلجوقیان نیست بلکه این بناها از دوران اشکانی رایج شده اند .
نظر آخر این که تقریباً کلیه مساجدی که از دوره سلجوقی به بعد در ایران ساخته شده اند چون فرم و طرح چهار ایوانی شکلی زیبا و متقارن و قابل قبول بوده ، هر چند که تغییراتی در مساجد داده شد اما طرح چهار ایوانی همچنان به عنوان شکلی پسندیده ، در معماری مساجد بکار گرفته شده است .