مسجد عقبة بن نافع منسوب به عقبة بن نافع بن عبدالقیس اموی فهری یکی از رهبران ارتش عرب و فاتحان صدر اسلام است که در زمان حضرت محمد (ص) به دنیا آمد و با عمروعاص مصر را فتح کرد. وی در زمان خلافت معاویه والی آفریقا شد و شهر قیروان در تونس را بنا کرد و مسجد عقبة بن نافع را در سال 55 هجری ساخت.
مساحت مسجد در ابتدای امر بسیار کوچک بود و سقف آن بر روی ستونها به صورت مستقیم قرار داشت . اما با گذشت زمان و با اهتمام خلفا و امرا در مراحل مختلف تاریخ اسلام تغییرات زیادی در آن ایجاد کردند تا اینکه امروزه به عنوان یکی از آثار باستانی و مفاخر مهم جهان اسلام به شمار می رود.
شکل خارجی مسجد به گونه ای است که بیننده تصور می کند، دژی مستحکم در اطراف این مسجد قرار دارد و از آن حفاظت می کند.
اولین کسی که پس از عقبة بن نافع مسجد جامع را ترمیم و بازسازی کرد، حسان بن نعمان غسانی بود که همه مسجد جز محراب آنرا تخریب کرد و در سال 80 هجری مسجدی با ستونها و زیرساختهای بسیار مستحکم بنا کرد.
در سال 105 هجری هشام بن عبدالملک پادشاه اموی از بشر بن صفران والی خود در قیروان خواست تا بنای این مسجد را توسعه دهد . والی قیروان نیز زمین شمالی مسجد را خرید و به آن ضمیمه کرد و به صحن مسجد افزود، همچنین مکانی برای وضوع اختصاص داد. سپس گلدسته ای برای مسجد در بخش دیوارهای شمالی آن کنار چاه جنان ساخت .
پس از گذشت 50 سال یعنی در سال 155 هجری، یزین بن حاتم والی ابو جعفر منصور در آفریقا به اصلاح، بازسازی و تزئینات مسجد اقدام کرد.
در سال 221 هجری زیادة الله بن اغلب دومین پادشاه اغلبیها به تخریب بخشهایی از این مسجد پرداخت و علاوه بر توسعه آن، به ارتفاع سقفهای آن اقدام کرد. سپس قبه ای تزئینی با سنگهای مرمر بر استوانه محراب ساخت. وی در صدد بود تا محراب را تخریب کند، اما فقهای قیروان به او اعتراض کردند . از این رو وی محرابی جدید با سنگ مرمر و با تزئینات بسیار زیبا بنا کرد.
در سال 248 هجری احمد بن محمد اغلبی به تزئین منبر و دیوار محراب با سنگها و آجرهای تزئینی اقدام کرد. در سال 261 هجری نیز به توسعه صحن مسجد و ساخت قبه باب البهو پرداخت. در این مرحله مسجد به زیباترین درجه زیبایی خود رسید.
در سال 441 هجری معز بن بادیس به ترمیم مسجد و تجدید بنای آن اقدام کرد و در ساخت آن از هنر معرق کاری بهره جست که تا امروز در کناره های محراب مسجد وجود دارد. پس از جنگ هلالیه، حفصیها به تجدید بنای مسجد اقدام کردند.
مسجد امروز مقیاسهای اولیه که ابراهیم بن احمد اغلبی تعیین کرده بود را حفظ کرده است، به گونه ای که طول زمین مسجد 126 متر، عرض آن 77 متر، طول نمازخانه 70 متر، عرض آن حدود 38 متر، طول صحن، 67 متر و عرض آن 56 متر است. بنابراین نمازخانه مسجد تقریبا نیمی از مساحت مسجد را در بر گرفته است.
گلدسته مسجد عقبه از زیباترین گلدسته هایی است که مسلمانان در آفریقا آن را بنا کردند و همه گلدسته هایی که پس از آن در کشورهای آفریقایی ساخته شدند بر اساس این مسجد بود و جز در موارد نادر با آن اختلاف ندارند. گلدسته های این مسجد با دیگر گلدسته های مسجد تونس، الجزایر و کشورهای آفریقایی همچنین گلدسته مسجد جیوشی مصر شباهت بسیاری دارد.
گلدسته این مسجد دارای ویژگی خاصی است، به گونه ای که از 3 طبقه که هر کدام به شکل مربع هستند، تشکیل شده است که طبقه دوم کوچکتر از اول، طبقه سوم کوچکتر از دوم است . ارتفاع گلدسته ها به 31 متر و نیم می رسد.
این گلدسته در دیوار موازی با دیوار قبله در دورترین بخش صحن قرار دارد . ضلع طبقه اول که به صورت مربع است 5 متر با ارتفاع 19 متر است که 3 متر و نیم از این ارتفاع با سنگهای تراشیده شده تزئین شده اند . بیرون قبه نیز با قطعه سنگهای مستطیل شکل مانند قالبهای آجر ساخته شده اند.
طبقه دوم گلدسته با طاقهای پیچ در پیچ ساخته شده که هر کدام با داشتن پنجره و اتاقهایی که درهای آن بسته است، به مناره می رسد . در بخش بالایی در هر طبقه تزئینات خاصی انجام شده است. این بخش از نظر معماری بسیار مستحکم ساخته شده است.
گفته می شود که این مناره یکباره ساخته نشده اند . بخش اول آن که مستحکم تر است، در دوران هشام بن عبدالملک، بخشهای دوم و سوم نیز بعدها تکمیل شد. معماری آن به گونه ای است که بخش زیرین با استحکام بیشتر توانایی نگهداری بخشهای بالاتر را دارد.
این مسجد دارای 6 قبه است. قبه محراب که از قدیمی ترین قبه های ساخته شده در کشورهای آفریقایی است. قبه باب البهو که ورودی به صحن مسجد بوده و بسیار زیبا تزئین شده است . دو قبه که از ورودی نمازخانه در شرق و غرب ساخته شده اند. قبه ای که در جهت غربی مسجد و قبه ای که بر بالای گلدسته قرار دارند، قبه های این مسجد را تشکیل می دهند.
از بهترین تزئینات مسجد تزئینات محراب و قبه ای است که بالای آن قرار دارد. محراب پوشیده از سنگهای مرمر و تزئینات زیباست و به گونه ساخته شده که نور به داخل آن وارد می شود. قبه از تزئیناتی به شکل ساقه های گیاهان و شاخه های آن تشکیل شده که خوشه های انگور از آن آویزان است.
منبر مسجد از چوبهای بسیار زیبا تزئین شده و با هنر معرق کاری مزین گشته است . درآن تزئینات هندسی و گیاهان بسیار زیبا تصویر شده است که به سالهای 248 هجری باز می گردد.
مساحت مسجد در ابتدای امر بسیار کوچک بود و سقف آن بر روی ستونها به صورت مستقیم قرار داشت . اما با گذشت زمان و با اهتمام خلفا و امرا در مراحل مختلف تاریخ اسلام تغییرات زیادی در آن ایجاد کردند تا اینکه امروزه به عنوان یکی از آثار باستانی و مفاخر مهم جهان اسلام به شمار می رود.
شکل خارجی مسجد به گونه ای است که بیننده تصور می کند، دژی مستحکم در اطراف این مسجد قرار دارد و از آن حفاظت می کند.
اولین کسی که پس از عقبة بن نافع مسجد جامع را ترمیم و بازسازی کرد، حسان بن نعمان غسانی بود که همه مسجد جز محراب آنرا تخریب کرد و در سال 80 هجری مسجدی با ستونها و زیرساختهای بسیار مستحکم بنا کرد.
در سال 105 هجری هشام بن عبدالملک پادشاه اموی از بشر بن صفران والی خود در قیروان خواست تا بنای این مسجد را توسعه دهد . والی قیروان نیز زمین شمالی مسجد را خرید و به آن ضمیمه کرد و به صحن مسجد افزود، همچنین مکانی برای وضوع اختصاص داد. سپس گلدسته ای برای مسجد در بخش دیوارهای شمالی آن کنار چاه جنان ساخت .
پس از گذشت 50 سال یعنی در سال 155 هجری، یزین بن حاتم والی ابو جعفر منصور در آفریقا به اصلاح، بازسازی و تزئینات مسجد اقدام کرد.
در سال 221 هجری زیادة الله بن اغلب دومین پادشاه اغلبیها به تخریب بخشهایی از این مسجد پرداخت و علاوه بر توسعه آن، به ارتفاع سقفهای آن اقدام کرد. سپس قبه ای تزئینی با سنگهای مرمر بر استوانه محراب ساخت. وی در صدد بود تا محراب را تخریب کند، اما فقهای قیروان به او اعتراض کردند . از این رو وی محرابی جدید با سنگ مرمر و با تزئینات بسیار زیبا بنا کرد.
در سال 248 هجری احمد بن محمد اغلبی به تزئین منبر و دیوار محراب با سنگها و آجرهای تزئینی اقدام کرد. در سال 261 هجری نیز به توسعه صحن مسجد و ساخت قبه باب البهو پرداخت. در این مرحله مسجد به زیباترین درجه زیبایی خود رسید.
در سال 441 هجری معز بن بادیس به ترمیم مسجد و تجدید بنای آن اقدام کرد و در ساخت آن از هنر معرق کاری بهره جست که تا امروز در کناره های محراب مسجد وجود دارد. پس از جنگ هلالیه، حفصیها به تجدید بنای مسجد اقدام کردند.
مسجد امروز مقیاسهای اولیه که ابراهیم بن احمد اغلبی تعیین کرده بود را حفظ کرده است، به گونه ای که طول زمین مسجد 126 متر، عرض آن 77 متر، طول نمازخانه 70 متر، عرض آن حدود 38 متر، طول صحن، 67 متر و عرض آن 56 متر است. بنابراین نمازخانه مسجد تقریبا نیمی از مساحت مسجد را در بر گرفته است.
گلدسته مسجد عقبه از زیباترین گلدسته هایی است که مسلمانان در آفریقا آن را بنا کردند و همه گلدسته هایی که پس از آن در کشورهای آفریقایی ساخته شدند بر اساس این مسجد بود و جز در موارد نادر با آن اختلاف ندارند. گلدسته های این مسجد با دیگر گلدسته های مسجد تونس، الجزایر و کشورهای آفریقایی همچنین گلدسته مسجد جیوشی مصر شباهت بسیاری دارد.
گلدسته این مسجد دارای ویژگی خاصی است، به گونه ای که از 3 طبقه که هر کدام به شکل مربع هستند، تشکیل شده است که طبقه دوم کوچکتر از اول، طبقه سوم کوچکتر از دوم است . ارتفاع گلدسته ها به 31 متر و نیم می رسد.
این گلدسته در دیوار موازی با دیوار قبله در دورترین بخش صحن قرار دارد . ضلع طبقه اول که به صورت مربع است 5 متر با ارتفاع 19 متر است که 3 متر و نیم از این ارتفاع با سنگهای تراشیده شده تزئین شده اند . بیرون قبه نیز با قطعه سنگهای مستطیل شکل مانند قالبهای آجر ساخته شده اند.
طبقه دوم گلدسته با طاقهای پیچ در پیچ ساخته شده که هر کدام با داشتن پنجره و اتاقهایی که درهای آن بسته است، به مناره می رسد . در بخش بالایی در هر طبقه تزئینات خاصی انجام شده است. این بخش از نظر معماری بسیار مستحکم ساخته شده است.
گفته می شود که این مناره یکباره ساخته نشده اند . بخش اول آن که مستحکم تر است، در دوران هشام بن عبدالملک، بخشهای دوم و سوم نیز بعدها تکمیل شد. معماری آن به گونه ای است که بخش زیرین با استحکام بیشتر توانایی نگهداری بخشهای بالاتر را دارد.
این مسجد دارای 6 قبه است. قبه محراب که از قدیمی ترین قبه های ساخته شده در کشورهای آفریقایی است. قبه باب البهو که ورودی به صحن مسجد بوده و بسیار زیبا تزئین شده است . دو قبه که از ورودی نمازخانه در شرق و غرب ساخته شده اند. قبه ای که در جهت غربی مسجد و قبه ای که بر بالای گلدسته قرار دارند، قبه های این مسجد را تشکیل می دهند.
از بهترین تزئینات مسجد تزئینات محراب و قبه ای است که بالای آن قرار دارد. محراب پوشیده از سنگهای مرمر و تزئینات زیباست و به گونه ساخته شده که نور به داخل آن وارد می شود. قبه از تزئیناتی به شکل ساقه های گیاهان و شاخه های آن تشکیل شده که خوشه های انگور از آن آویزان است.
منبر مسجد از چوبهای بسیار زیبا تزئین شده و با هنر معرق کاری مزین گشته است . درآن تزئینات هندسی و گیاهان بسیار زیبا تصویر شده است که به سالهای 248 هجری باز می گردد.