پس از ساخت نخستین مسجد تاریخ به دست پیامبر اسلام(ص) در مدینه، مساجد دیگری نیز در همان شهر ساخته شد. این مساجد علاوه بر محل برگزاری نماز، مکان گردهمایی مردم و ایراد خطابه نیز بود. بنای مساجد آنها ساده، بی‌پیرایه و بدون عناصری ساخته شد که امروز در معماری اسلامی نماد مساجد به حساب می‌آیند.
این مساجد دیوار ساده‌ای به طرف بیت‌المقدس داشتند که قبله مسلمانان را تشکیل می‌داد. بعدها که کعبه قبله‌گاه مسلمانان شد، روی دیوار ساده این مساجد به طرف قبله طاقچه مانندی درست شد که آن را «محراب» نامیدند و جهت یاب نمازگزاران به طرف کعبه بود. قدیمی‌ترین محراب، متعلق به «قبه‌الصخره» در بیت‌المقدس است.
شکوه و زیبایی در طرح مساجد، از زمان حکومت بنی‌امیه و خصوصاً عبدالملک آغاز شد. او حدود 70 سال پس از رحلت پیامبر(ص) بنای عظیم مسجدالاقصی را ساخت که از اشکال ساده مساجد اولیه کاملاً متفاوت بود و استفاده از گنبدهای عظیم را با مشخصات معماری بیزانس (رومی) به معماری مساجد وارد کرد. سپس در دوران ولید، مسجد جامع دمشق ساخته شد که یکی از عجایب سه گانه معماری آن روز جهان به شمار می‌رفت. ساخت مناره‌ها از همین مسجد آغاز شد که دارای چهار مناره با مقطع مربع در اطراف گنبد بوده است. این مناره‌ها ظاهراً در ابتدا عملکردی جز دیده‌بانی نداشتند ولی بعدها عملکرد آن تغییر کرد و برای گفتن اذان مورد استفاده قرار گرفت.
از دیگر عناصر ویژه مساجد، منبر است که سخنران در بالاترین نقطه آن می‌نشیند و در سمت راست محراب قرار می‌گیرد. در روایت است که حضرت محمد(ص) خطابه‌هایش را از بالای منبری ساخته شده از چوب آبنوس و دارای شش پله ایراد می‌فرمود.
موقعیت مکانی ظهور اسلام، توجه به آب را به صورت خاصی مطرح کرد. اهمیت چشمه مقدس زمزم در نزدیکی مکه و آب شفابخش و سحرآمیز آن در قصص و احادیث اسلامی، شبیه‌سازی و به کار گرفتن چشمه (چاهی) به یاد چشمه زمزم در ساختمان مساجد اولیه را مرسوم کرد و توسعه این عقیده، به ساخت حوض‌های بزرگ در مدخل و یا صحن مساجد منجر شد.
با اینکه به سبب قدرت خلفای بنی‌امیه و عباسی، از هنرمندان ایرانی در معماری مساجد دمشق و دیار بکر (معماری گرگان)، مناره‌های مسجد امیر فضلون قاهره (معمار تبریزی) و غیره استفاده شده است، نخستین سلسله ایرانی آل بویه، پایه‌گذار معماری مساجد در ایران بودند. نمونه آن مسجد جامع نائین است که گچ‌بری‌هایش هنوز قابل رویت است. سپس در دوران غریویان، آجر کاری‌هایی در معماری مساجد دیده می‌شد که بی‌سابقه بوده است.
سلجوقیان، مدل غربی مساجد را عوض کردند و معماری آن را به سوی معماری ساسانیان سوق دادند. آن زمان صحن حیاط چهار دیوان در طرح مساجد شکل گرفت و ایوان مقابل محراب، به عنوان بزرگ‌ترین ایوان انتخاب شد. خواجه نظام‌الملک تعداد زیادی مسجد و مدرسه در نیشابور، توس و بغداد ساخت که معماری این مدارس، الهام‌بخش ساختمان‌های جدید شد. فرق عمده میان ساختمان مدرسه و مسجد در این است که در مدرسه، ایوان بزرگ به کلاس‌های درس و ایوان‌های کوچک به اتاق دانشجویان ختم می‌شود و در مساجد همه ایوان‌ها به شبستان اصلی؛ مانند مسجد جامع اصفهان که در دوران ملکشاه سلجوقی ساخته شد (حدود 560 سال پیش). ساخت گنبدهای دوپوش در مساجد نیز از همین زمان آغاز شد.
در معماری صفویان (مانند مسجد امام اصفهان و شیخ لطف‌الله- قرن هفدهم میلادی)، زمینه طراحی همان معماری سلجوقی است ولی کاشی کاری‌های آنها نمونه بی‌همتایی در دنیاست. چنین به نظر می‌رسد که این معماری، ختم نو‌آوری در معماری مساجد در ایران تا امروز است.
منبع: اطلاعات