بسم الله الرحمن الرحیم
مظاهر يا تظاهر دين در سينما
اساسا سينما در شكل و شمايلي كه از آن مي شناسيم ، يك پديده مدرن و غربي است كه برساخته تحولات فرهنگي در تمدن غرب است و از جمله فناوری هایي است كه به كشورهاي شرقي از جمله ايران وارد شده است . به عبارت ديگر، سينما يك صنعت وارداتي است هرچند كه هنر نمايش و پيش زمينه هاي آن در كشور ما سابقه تاريخي و طولاني دارد . لذا به همين دليل در ابتداي ورود سينما به ايران بسياري از افراد مذهبي نسبت به آن بدبين بوده و اگر يادتان باشد پيش از انقلاب خانواده هاي مذهبي فرزندان خود را از رفتن به سينما منع مي كردند يا در خانه خود تلويزيون نداشتند . اما وقوع انقلاب اسلامي و جمله معروف امام خميني ( ره) كه ما با سينما مخالف نيستيم با فحشا مخالفيم موجب شد تا سينما در يك دگرديسي فرهنگي غسل تعميد شود و از اين ابزار در بستر ارزش هاي فرهنگي خودبهره بگيريم. به تدريج اين نگاه عميق تر شد و با تولد ژانر سينماي دفاع مقدس و سينماي معناگرا ، این صنعت كاركردهاي آموزشي و فرهنگ سازي خود را در حوزه دين گسترش داد و مباحت تئوريك و نظري در اين باره مورد توجه جدي قرار گرفت. البته چالش هاي موجود بر سر مفهوم سينماي ديني آنقدر زياد و پيچيده است كه نمي توان در اين يادداشت به همه ابعاد آن پرداخت . مثلا اين كه آيا اساسا سينماي ديني وجود دارد و مي توان دين را به عنوان يك پسوند به سينما اضافه كرد و از آن نوع خاصي از فيلم ها را انتظار داشت و ....
ما در اين ياداشت با فرض گرفتن وجود سينماي ديني ، فارغ از انكار و اثبات آن مي خواهيم موانع و چالش هاي موجود در خصوص اين مفهوم پر مناقشه را بازشناسي كنيم . در يك نگاه كلي مي توان سينماي ديني را به دو نوع عمده تقسيم بندي كرد ؛ يكي فيلم هايي كه به تاريخ دين يا سر گذشت يكي از بزرگان دين مي پردازند و به نوعي شخصيت محور هستند و دوم آثاري كه مفاهيم و انگاره هاي ديني و برخي باورها و اعتقادات ديني را دستمايه كار خود قرار مي دهند كه در اينجا مرز سينماي ديني و سينماي معناگرا به هم نزديك مي شود و در جاهايي حتی قابل تفكيك نيست . چه بسا فيلمسازي داعيه ساخت فيلم ديني نداشته باشد اما سوژه اي را كه برگزيده و داستاني را كه روايت مي كند ، در ساحت تجربه ديني مي گنجد و اگر مفهوم سازي هاي موجود را معيار قرار دهيم ، مي توان آن را جزئي از سينماي ديني قرار داد حتي اگر سر و شكل فيلم و ژانر آن با اين مفهوم جور نباشد . خيلي از فيلم هاي طنز را مي توان ديني تر از آثاري دانست كه برچسب معناگرايي به خود زده اند . آنچه معيار و محك واقعي براي ارزشيابي ديني بودن يك اثر سينمايي است ، بيش از آن كه در مدعاي كارگردان يا مثلا ديالوگ پردازي و فضا سازي هاي ديني قابل اثبات باشد ، در شيوه روايت و چگونگي انتقال پيام به مخاطب است . چالش عمده در سينماي دينی دست كم در كشور ما دقيقا در همين نقطه شكل مي گيرد ، جايي كه يك فيلم پيام اخلاقي يا مفاهيم ديني خود را با زباني گل درشت و بياني شعاري به خورد مخاطب مي دهد و تصويري اغراق گونه از داستان يا شخصيت قصه خلق مي كند و از قهرمان داستان خود اسطوره اي دست نيافتني مي سازد كه اساسا تجربه آن در عالم واقع براي هيچ يك از مخاطبان امكان پذير نيست . مشكل اصلي سينماي ديني در ايران تناقض بين تظاهر به نمايش دين و روايت درست مظاهر دينداري است . در يک فيلم ديني معقول سعي مي شود مظاهر ديني و نمادها و نشانه هاي آن به زبان سينمايي و هنري به مخاطب منتقل شود و اين كار با نهايت ظرافت در لبه هاي پنهان اثر و با نشانه شناسي و رعايت روان شناسي مخاطب صورت گيرد تا در پايان فيلم نتيجه عكس ندهد و به جايي دلربايي مخاطب ، به دلزدگي او نينجامد . چه بسا فيلمسازاني كه تصور مي كنند اگر در فيلم خود از مظاهر و نمادهاي ديني مثل مهر و تسبيح ، انگشتر ، نماز ، مسجد و ... استفاده كنند يك فيلم ديني ساخته اند. در حالي كه ممكن است يك فيلم سرشار از اين نشانه ها باشد اما نتوان نام فيلم ديني بر آن گذاشت . اتفاقا ساخت فيلم هاي ديني به دليل پيش فرض هايي كه مخاطب از قبل درباره آن در ذهن دارد و اساسا تقدس دين بسيار دشوارتر از ژانرهاي ديگر است و خطر لغزيدن در سراشيبي شعار زدگي و پيام زدگي به شدت در اين گونه سينمايي وجود دارد. روان شناسي مخاطب به ما مي گويد اساسا تماشاگران از زبان نصيحت گونه و اندرزمآبانه گريزانند و دوست ندارند فيلمي از ابتدا تا انتها بخواهد آنها را ارشاد كند ؛ لذا مرزي باريك بين هدايت و روايت در سينماي ديني وجود دارد كه هنر كارگردان عبور هنرمندانه از اين لبه تيز است . سينماي ديني بايد فرق بين تظاهر به دين و روايت هنرمندانه مظاهر دين ، اخلاق گرايي و پيام زدگي ، شعار و شعور ديني و.... را بداند و رعايت كند . ساخت فيلم ديني با سخنراني مذهبي در مسجد فرق دارد . در سينماي ديني هم اين قصه گويي و روايت هنري آن و چگونگي سرگرم كردن مخاطب است كه حائز اهميت است و فرم بر محتوا تقدم دارد . يكي از ضعف هاي عمده سينماي معناگرا در ايران همين است كه كارگردان فكر مي كند حتما بايد حرف هاي مهم و بزرگي بزند و قصه عميق و پيام مهمي را به مخاطبانش منتقل كند . در حالي كه در سينما فرم و ساختار روايي و بصري اثر بر محتوا و مضمون آن تقدم دارد و سينمايي بودن آن بايد حفظ شود. سينماي ديني صرفا مجالی برای این كه ديگران را نصيحت كنيم و پند و اندرز بدهيم ، نیست . سينماي ديني قرار نيست ابزار تبليغاتي صرف باشد - حتي اگر چنين كاركردهاي از آن انتظار مي رود - در درجه اول بايد هنر بودن خود را حفظ كند و به زبان سينما سخن بگويد که در این صورت آن تاثير آن از سخنراني و ديگر شيوه هاي تبلیغ موثر تر و كارآمد تر است . بزرگ ترين چالش و خطر سينماي ديني در همين مرز باريك قرار دارد كه بازنمايي هنرمندانه مظاهر ديني را با نمايش متظاهرانه دين اشتباه بگيرد.
نویسنده :سيد رضا صائمي
منبع : سایت خبری سیمافیلم