تئاتر در دفاع مقدس، هنری مؤثر نبوده و به تعالی دست نیافته است . البته نمایشنامه ها و نمایش های فراوانی در قلمرو مقابله با جنگ تجاوزکارانه عراق علیه ایران، در کشور ما نوشته و اجرا شد. با این همه آثاری به یادماندنی و هنرمندانه که دارای ارزش های خلاقه و ارجمند ماندگار باشد در میان این آثار دیده نمی شود یا بسیار انگشت شمار است . واقعا علت چیست؟ در حقیقت ما باید از علل گوناگون حرف بزنیم . دو هزار و پانصد سال پیش در یونان، آشیل و سوفکل، تراژدی های دردبار یونانی را بر متن جنگ های گوناگون می آفریدند . آن آثار که با مضمون جنگ و رویارویی قانون و عاطفه و تکلیف و حق الهی با قواعد سیاسی و تقدیر فردی و فاجعه شکل می گرفت، هنوز هم با همان درخشش باقی مانده اند . چرا جنگ هشت ساله ما با عراق که مشحون از ماجراهای تکان دهنده است، نتوانسته به سرحد هنر تصعید شود و در عرصه نمایش، آثار جاودان پدید آورد؟
هنر از آبشخور زندگی می نوشد . چگونه می توان باور کرد زندگی سراپا، بلندقامت، خروشان، سرشار از حماسه و درد و عشق و فاجعه و شکست و پیروزی، سرشار از مضامین ناب فردی و اجتماعی پیش چشم ما ببالد، اما آینه هنر عاجز از صعود رویدادها به متن خلاق هنری باشد؟ بدین رو آسیب شناسی هنر و در اینجا تئاتر دفاع مقدس، بسیار جدی و ضروری است .
در این حیطه تنها ژانر تازه، سبک نو، تجربه فرمی و جنبش جدیدی ظاهر نشد، بلکه علی رغم وجود میراث گرانبهایی از نظر بیان، نمایشنامه نویسان ما از این ذخیره سبکی جهانی - چه سبک کلاسیک و چه سبک مکاتب نو - هیچ نتوانستند سود جویند .
شاید ضعف پیشینه تئاتری و بحران آن مایه ضعف تئاتر دفاع مقدس بوده است؟
در هر حال لازم است این مشکلات به سود پیدایش یک هنر ژرف و فراتر از هنر تبلیغی و گذرا بررسی شود . اکنون ما قادریم تقسیم بندی اولیه ای در حوزه تئاتر دفاع مقدس به عمل آوریم و آسیب های نمایشنامه نویسی و اجرا را در قلمرو آن بررسی کنیم .
×××××
نمایشنامه های دفاع مقدس را می توان با محورهای زیر تقسیم بندی کرد:
1 . تئاتر صحنه;
2 . تئاتر خیابانی .
از فرم تئاتر خیابانی در ایران بسیار کم استفاده شده است . تقسیم دیگر عبارت است از:
1 . آثار مدرن;
2 . آثار رئالیستی .
آثار مدرن را می توان در دسته های زیر تقسیم نمود:
1 . آثار نمادگرا;
2 . آثار فاصله گذارانه;
3 . آثار بهره مند از تجربه پیتر بردک به صورت ناقص;
4 . آثار تبلیغی;
5 . آثار پست مدرن با بهره از فرم های تعزیه .
آثار رئالیستی را می توان در قالب زیر بررسی کرد:
1 . آثار لاله زاری;
2 . آثار مبتنی بر تجربه استانیسلاوینسکی;
3 . آثار متکی بر تجربه بر تولد برشت .
از نظر مضمون نمایشنامه ها و نمایش های جنگ را می توان به صورت تقسیم بندی زیر در حیطه مضمون، دسته بندی کرد:
1 . آثاری که به طور مستقیم شخصیت مبارزان و مدافعان را مورد توجه قرار داده اند;
2 . آثاری که به منش اخلاقی بیش از شخصیت پردازی توجه داشته اند، مثل ایثار;
3 . آثاری که به امدادهای غیبی بها داده اند;
4 . آثاری که بیانگر ذلت خصم بوده اند;
5 . آثاری که به مسائل پشت جبهه پرداخته اند;
6 . آثاری که جنگ هشت ساله دفاعی ایران را برابر عراق، با فاجعه عاشورا آمیخته اند;
7 . آثاری که قصد افشای بعضی ها و ارتباطشان با امپریالیست های پشت پرده را مد نظر قرار داده اند;
8 . آثاری که براساس تحلیل شکل گرفته اند .
×××××
حقیقت آن است که این آثار از زوایای گوناگون دارای مشکلات جدی بوده اند:
1 . موضوع
اگرچه سوژه جنگ دفاعی، مضمونی مؤثر و ملی است، اما اکثر قریب به اتفاق تئاترهای جبهه و مقاومت، درکی تبلیغی از مضمون داشته و قادر به کسب دیدگاهی ژرف و عمیق نبوده اند . در این تئاترها مضامین برخاسته از تجربه ای زنده نیستند; بلکه نویسنده از پیش تصمیم می گیرد که نکته ای را بیان کند، و سپس با کلی ترین عناصر کلیشه ای می کوشد این مضمون را در فضای جبهه به تصویر کشد نتیجه، عدم قابلیت ژرف کاوی و گسترش در نمایشنامه های جبهه و جنگ است . نمایش ها دچار گفت وگوهای کسالت بار و ناملموس و کلیشه ای می شوند و نمایش در همان قدم اول سقوط می کند .
2 . پرنگ (Pilot) یا پیرنگ یا پی رفت
نمایشنامه های دفاع مقدس اکثرا شبیه هم و تکراری هستند . گویی به جای حضور در متن زندگی، از روی دست هم نوشته شده اند . پیرنگ این آثار، میلی وافر دارند که اتفاقات طبیعی را به رویدادهای مصنوعی و اتفاقات سطحی را به اتفاقات عظیم و غلوآمیز تبدیل کنند .
3 . شخصیت پردازی
مشکل بزرگ شخصیت های نمایش های جنگ، تک بعدی و یکسویه بودن آنهاست . این افراد یا سفید سفید یا سیاه سیاه هستند; دچار تحول و تردید و لغزش نمی شوند; مؤمنی بی لغزش اند که یا فریاد می زنند یا متلک می پراکنند . نویسنده ها هر یک جلدی از کتاب فرهنگ جبهه ها و شوخی ها و ضرب المثل ها و سخن گفتاری کلیشه ای را به دست می گیرند و از روی آن دیالوگ این افراد و شخصیت پردازی شان را براساس آن پیش می برند . غالبا نمایشنامه نویسان اطلاعی از شیوه های گفت وگونویسی تئاتری ندارند و در این زمینه تحقیقی به عمل نیاورده اند . محرابی، درباره تئاتر جنگ تحقیقی کرده است که بسیار جذاب است . برای ختم مقال قسمتی از پژوهش او و نظریه هایی را که درباره جنگ وجود دارد، نقل می کنم:
قرآن کریم جنگ با کفار و منکرین روز قیامت را که به محاربه با اسلام برخاسته اند، مجاز می داند . پیامبر اسلام با شرکت در جنگ با کفار، پایه های دین اسلام را تثبیت نمودند و هیچگاه انفعال و تسلیم به دشمن را روش اصلی اسلام ننامیدند . در فلسفه یونان، از جنگ به عنوان یکی از مشیت های الهی یاد شده است .
هراکلیت از فلاسفه یونانی بر این باور است که خدایان معیار طبقه بندی انسان را جنگ قرار داده اند . هراکلیت معتقد است که جنگ ها بعضی افراد را به طبقه خدایی می رساند . همچنین پاره ای اشخاص را به صورت بردگان یا انسان هایی آزاد در می آورد .
برای شروع جنگ ها همیشه دلایلی ذکر می شود که مدت ها از طریق بحث و جدل تدارک دیده می شود . عده ای تلاش می کنند با تدوین نوعی ضابطه از وقوع جنگ جلوگیری کنند و دسته ای دیگر در صدد دستیابی به قواعد برای پیروی از یک الگو برمی آیند .
کانت با طرح نظریه صلح دائمی، دست یافتن به آن را محال، اما نزدیکی به آن را ممکن می داند . از طرف دیگر نیچه معتقد است که شما باید صلح را مانند ابزاری برای جنگ های جدید دولت ها بدانید و کوتاه مدت ترین صلح را انتخاب کنید . شما بر این باورید که انگیزه خوب، جنگ را شروع می کند . من به شما می گویم جنگ خوب، هر انگیزه ای را شروع می کند .
×××××
پس از آرای ژوزف دو مستر، کلاوزوتیس، آگوست کنت، اسپنسر، به نگاه نمایشنامه نویسان درباره جنگ می رسیم . البته هگل، مارکس، لنین، استالین، هیتلر، چرچیل و ... نیز آرای مهمی درباره جنگ دارند .
اما در میان نمایشنامه نویسان، آرای آشیل اهمیت بزرگی دارد . «در تئاتر جنگ » می خوانیم:
«آثار آشیل در زمره نمایش هایی قرار دارد که محوریت شخص و درون او مهم است . موقعیت در آثار آشیل، اهمیتی خاص دارد . بازیگران متن درگیر موقعیتی فوق بشری و آسمانی اند . امکانات بسیاری از منابع تئاتر در آثار آشیل بروز می کند که درس آموز است .»
اشخاص، نمادهای بصری و طراحی لباس از مواردی به شمار می آید که مورد توجه آشیل بوده اند . تقدیر در نمایشنامه های او مسلط بر شخص است . آشیل به نمایش، شکلی مستقل و مدرن داده است . بسیاری از آشیل به نام پدر تراژدی نام می برند . نمایشنامه ایرانیان از اندک آثار باقیمانده از آشیل است .»
«این نمایشنامه به عنوان نخستین اثر ضد جنگ در برابر سیاست های جنگ طلبانه قد برافراشته است .»
سوفکل: ثابت نگه داشتن تعداد همسرایان، همچنین وارد کردن سومین بازیگر به تئاتر از ابتکارات او است . در آثار سوفکل اشخاص بازی از پیچیدگی خاص تبعیت می کنند . او بر روی یکی از اشخاص تاکید می کند . در دورانی پرفراز و نشیب از تاریخ یونان می زیست . وقایع دوران زندگی او در آثار به جا مانده از او ظهور و بروز دارد .»
«آنتیگون، اودیپ شهریار از جمله نمایشنامه های او هستند که با برداشت های متفاوت، در صحنه های تئاتر جهان به اجرا می آیند . آنتیگون به طور مستقیم نمادی از جلوه جنگ نیست; اما تاثیر جنگ را بر جوامعی که دارای قوانین نظام یافته نیستند، بیان می کند .»
«آرستیوفان و برشت دو نمایشنامه نویس باستانی و مدرن هستند . آدم آدم است و اپرای دو پول فجایع جنگ در جهان مدرن را بیان می کند .»
مطالعه این آثار به طور دقیق می تواند سبب شود نمایشنامه های دفاع مقدس ما، ارتقا بیابند، و افق های تازه ای را کشف کنند .