عرصه هنر خوشنويسي در طول تاريخ هنر اسلامي،جولانگاه بسياري از هنرمندان خوشنويس در كتابت قرآن كريم بوده و در اين راستا آثار جاودانه اي به اقلام كوفي، نسخ، ثلث،ريحان، محقق و غبار پديد آمده است. در بين اين اقلام، خط محقق كه به راستي نشان نظم، استواري و وزن است، در كتابت معدودي از نسخ قرآن هايي كه عمدتاً به قرون هشتم و نهم قمري تعلق دارد، به كار رفته است. در بخش اسلامي موزه ملي ايران قرآن هايي با قلم محقق نگهداري ميشود كه در شمارشاهكارهاي هنري خوشنويسان محسوب ميشود.
در موزه ملي ايران قسمتهايي از قرآن كريم به قلم محقق كه اثر هنرمندان برجسته هاي همچون احمد سهروردي وعمادالطاوسي و بايسنقر ميرزا و عماد محلاتي است نگهداري مي شود. در اين ميان چهار جزو قرآن كريم رقم احمد سهروردي است كه از نظر كليه فنون كتاب آرايي جزو آثار بي نظير به شمارمي آيد. چنانكه ذكر شد يكي از خوشنويسان خط محقق احمد سهروردي از شاگردان ياقوت، ملقب به شيخ زاده و متولد بغداد است كه كتابت بسياري از كتيبه هاي بغداد را نيز به او نسبت داده اند. از جمله آثار او يك نسخه نهج البلاغه به خط نسخ عالي و ثلث دو دانگ جلي با رقم وي به اين مضمون است. «خدم بكتبه العبد الفقير المستغفرمن ذنوبه الراجي رحمه ربه احمدبن يحيي بن محمد بن عمر بن محمد السهروردي في نهارالجمعه سادس عشرمن شوال من سنة ثمان و عشرين و سبعمائه،
همچنين قرآن كوچك مذهبي از آثار سهروردي با خط نسخ نيم دانگ جلي خوش و ثلث دو دانگ جلي به تاريخ «في اوايل شوال سنه ثمان عشرة و سبع مائه» (718) موجود است.
و ديگر يك صحنه از مرقع مالك به خط ريحان سه دانگ ممتاز با رقم: «كتبه الفقير الي رحمه الله عزوجل احمدبن السهروردي» و سه صفحه از مرقع بايقرا طهماسب به خط توقيع دودانگ عالي كه تاريخ آن عبارت از «في اواخر ذي قعده الحرام من سنه عشرو سبع مائه» (710) 7 است. براساس اشارات دكترمهدي بياني به آثار احمد سهروردي، مشخص مي شود كه وي در خطوط ديگر مانند نسخ، ثلث، ريحان و توقيع نيز مهارت داشته و لازم به ذكر است مهدي بياني علاوه بر آثار فوق به چهارجزو قرآن كه به خط محقق نوشته شده و در موزه ملي ايران نگهداري مي شود نيز اشاره كرده است. عبدالمحمدخان ايراني هم در شرح حال سهروردي به سي و سه جلد قرآن كريم كه توسط وي كتابت شده اشاره كرده كه يك نمونه آن قرآني استكه در كتابخانه اياصوفي استانبول نگهداري ميشود. 8 چهارجزو موجود در موزه، اثر اين خوشنويس، در چهار مجلد به قطع رحلي بزرگ 1/36*6/49 سانتيمتر است. در هر چهارمجلد، صفحه اول تماماً مذهب و مرصع است و دو صفحه آغازنيز مذهب و داراي پشاني و ذيل مذهب مرصع است كه درونيك قاب به زمينة لاجوردي و نقوشي اسليمي طلايي سر سوره به خط كوفي و قلم سياه و تحرير سياه كتابت شده است. سرسوره بقيه صفحات به شكل يك قاب مستطيل شكل با يك كلالة ترنجي به رنگ لاجوردي و طلايي است و درون قاب سرسوره به قلم سفيد آب و تحرير سياه به خط كوفي نوشته شده است. شيوه سرسورهها و نحوه تذهيب و ترصيع اين نسخ كاملاًتابع شيوه هنر كتاب آ رايي ظرايي مكتب سمرقند است. علاوه بر اين علائم جزء و حزب و تخميس و تعشير (اتمام هر پنج آيه و ده آيه) نيز مذهب است.
يك جزء از اين جزوات داراي رقم «كتبه احمدبن السهروردي عفاالله تعالي عنه» است علاوه بر اين نام مذهب«محمدبن ايبك» را نيز به همراه دارد و تاريخ آن سال 704قمري. (ماه رجب سنه اربع سبع مائه) است.
دو جلد ديگر از اين جزوات نيز داراي رقم احمد بن السهروردي و تاريخ «في سنه ست و سبع مائه» (706) است.جلد اين جزوات مقواي تيماج سر طبل دار است.
همانطوركه ذكر شد تداوم خوشنويسي خط محقق را درقرن نهم قمري مي توان ديد. و از آن جمله است 40 نيم جزءقرآن كريم به خط محقق در قطع رحلي 5/25*2/34 سانتيمتر،كه دو صفحة آغاز اين جزوات داراي سرلوح مذهب و مرصع برزمينه لاجوردي مزين به نقوش گل وبرگ است كه سر سورهها درقاب ترنجي شكل با زمينة سفيد آب مزين به طرحهاي اسليمي طلايي با قلم زر و تحرير سياه كتابت شده است اين ترنج داراي دو كلاله شنگرف است. صفحات اين جزوات مجدول و علائم نيز مذهب است. جزوات رقم «عماد المحلاتي» را دارد و مربوطبه قرن نهم قمري است نام اصلي عماد محلاتي مسعود بن علي واز خوشنويسان معروف اقلام ششگانه بوده و علاوه بر اين، خط نستعليق را نيز نيكو مي نوشت. به قلم وي قطعهاي به قلم نستعليق در مرقع طهماسب در كتابخانة استانبول موجوداست.9 جلد اين جزوات نيز مقواي تيماج سرطبلدار است.علاوه بر اين، 13 جزو قرآن به خط محقق درقطع رحلي2/25*1/35 به خط محقق با رقم «حرده العبد الضعيف عمادالقاري الطاووسي بيلده دار السلطنة تبريز و تاريخ سبعين وثمانمائه» (870) قمري در موزه ملي ايران موجود است اين جزوات داراي ترجمه فارسي نيز هست. سرلوح اين اجزاء مذهب مرصع بر زمينة سياه و ترنج لاجوردي مرصع به نقوش گل و برگ با قلم كوفي به رنگ سياه است در قسمت بالاي سرلوح نيز حاشيه هاي لاجوردي مزين به نقوش اسليمي طلايي وسفيد آب وجود دارد.
از ديگر آثار خط محقق موزه، 23 جزو قرآن مجدداً مربوطبه قرن نهم قمري به خط محقق عالي و تذهيبي بسيار زيبا ونفيس به رقم علاءالدين است. اين جزوات نيز داراي سرلوح مذهب مرصع است كه سر سوره ها به قلم سفيدآب و خط كوفي در زمينهاي مزين به نقوش اسليمي در قابي شش ضلعي كتابت شده است. صفحات جدول مذهب و علائم مذهب دارد. بانگرش بر چند نمونه قرآن كريم به خط محقق، كه هر يك از نظرخوشنويسي و تذهيب اثري جاودانه محسوب ميشود ميتوانبه اين نتيجه رسيد كه هنرمندان خوشنويسي كه نام آنها در متون تاريخ هنر ذكر نشده است پا به عرصة اين نوع كتابت گذاشته وآثار بي نظيري را خلق كرده اند كه جا دارد هر يك آنچنان كه سزاوار است معرفي شوند.
چنانكه ذكر شد بايسنقر ميرزا يكي از خوشنويسان معروفقرن نهم بود كه ويژگي خوشنويسي او در كتاب قلم محقق بود ازاين هنرمند يك ورق از قرآن كريم به اندازة 112*179 سانتيمترموجود است كه بر دو صفحه پشت و روي آن آيات 4 تا 10سوره عنكبوت به خط محقق كتابت شده و هر صفحه داراي هفت سطر است. بايسنقر فرزند شاهرخ پسر تيمور (802-837قمري) است كه نه تنها خود هنرمندي والا بود، مشوق اهل هنرنيز محسوب مي شد و پيوسته در كتابخانة وي چهل تن ازخوشنويسان و مذهبان و مصوران مشغول كتابت و كتاب آرايي بودند. بايسنقر ميرزا در خطوط اصول (ششگانه) شاگردشمس الدين محمدبن حسام هروي معروف به شمس بايسنقر بود و خود شيوه كتابت اقلام ثلث و محقق از استادان برجسته به شمار ميرفت. كتيبة پيش طاق مسجد گوهرشاد به خط ثلث نيز از آثار اوست كه در سن بيست سالگي نوشته و از قوت وقدرت قلم، معجزه اي بر جاي گذاشته است. همچنين كتابت بزرگترين قرآن موجود كه يك صفحه آن در موزه ملي ايران نگهداري مي شود به خط محقق، نيز از آثار ارزنده اوست كه هم اكنون برخي ديگر از صفحات اين قرآن در آستان قدس رضوي، كتابخانه ملي ايران و كتابخانه ملك موجود است. اين قرآن را منسوب به وي ميدانند. بعضي از اوراق اين قرآن درامامزادهاي در قوچان بوده چنانكه در حديق الحقايق آمده كه: «اززلزله جز همان امامزاده سلطان ابراهيمبن علي بن موسي الرضادر قوچان چيزي باقي نمانده و بعضي اوراق قرآن به خط بايسنقر ميرزا بن ميرزا شاهرخ بن امير تيمور گوركاني نيز درآنجاست. گويند نادرشاه افشار اين اوراق را از سمرقند به آنجاآورد و شاه شهيد (ناصرالدين شاه قاجار) در سفري كه به خراسان داشت دو صفحة آن را جهت اطاق موزه به تهران آورد.» 10به هر صورت بايسنقر ميرزا را بايد باني زيباترين مكتب كتابسازي در ايران دانست زيرا در هيچ دوراني به اندازه زمان او نسخه هاي نفيس و زيبا نوشته نشده است.
كوتاه و گويا درباره خط محقق
محقق اسم مفعول از باب تحقيق به معناي استوار و محكم و منظم است كه به حق در مورد اين قلم مصداق دارد. در موردپيشينه اين خط، در صبح الاعشي آمده كه «اهل صناعت خط رابه دو قسم مي نوشتند. محقق و مطلق، محقق آن است كه اشكال و حروف آن به اعتبار مفرد صحيح و هيچ نقص و ناتماي نداشته باشد و مطلق آن است كه داراي حروف در هم باشد، البته مطلق نيز از خط محقق متولد شده است كه به دليل سهولت از نوع مطلق جهت مكاتبات فوري و عمومي استفاده مي شد».1 برخي محققان نيز خط محقق را يكي از اقلام ششگانه دانسته اندكه در اواخر قرن سوم قمري توسط ابن بواب و ابن مقله كه ازخطاطان معروف آن زمان بودند وضع شد. در اين خصوص لازم به ذكر است كه نياز روزافزون عباسيان به دليل شروع نهضت عظيم ترجمه در بغداد، شيوههاي متعددي را در نگارش خط كوفي به وجود آورد و در آن زمان ابوعلي محمدبن علي بن حسين بن مقله بيضاوي شيرازي (272-328 ه.ق) كه درخطاطي هنرمندي بي نظير بود، از ميان خطوط رايج، شش خطرا كه عبارت از نسخ، ثلث، ريحان، محقق، توقيع و رقاع بود.استخراج كرد. درحاليكه قبل از وي، شخص ديگري به نام قطبةمحرر، استخراج برخي خطوط را از خط كوفي آغاز كرده بود وابن مقله آن را به اتمام رساند و براي هر يك از خطوط اوزاني راتعيين كرد.2
ابن نديم نوشته كه شيوه خط كوفي تا آغاز دولت عباسيان،بسيار رايج بود و پس از آن قرآنها به خطي نوشته مي شد كه به آن عراقي ميگفتند و آن خط، محقق بود كه به وراقي نيز معروف بود.3 اين خط از اين زمان رايج شد و رو به پيشرفت نهاد و ازدوران ابتدايي خود به دست خطاطان معروفي چون ابنابواحسان، ابن زيد، ابن ابي فاطمه، ابن مجالد، ابن حضرمي،ابن حديد، ابوعقيل، ابومحمد اصفهاني نوشته مي شد 4 و از آن فروع ديگري نيز انشعاب يافت تا به زمان احول محرر رسيد كهوي از پرورش يافتگان خاندان برمكيان بود و قواعد و قوانين خاصي براي اين خط وضع كرد.
حبيبالله فضائلي عقيده دارد قلم محقق قبل از ابن بواب وابن مقله نيز وجود داشته و ابن مقله فقط به پرورش و تذهيب آن پرداخته است و ريشه آن خط كوفي بوده است. ولي آنچه قطعي به نظر ميرسد، براساس الفهرست و صبح الاعشي، زمان مأمون خليفة عباسي، روزگار درخشان هنر خوشنويسي بود و اقلام مختلف به دست كاتبان و خطاطان برجسته اي چون ابن مقله وابن بواب و پس از آن به دست ياقوت مستعصمي اصلاحاتي يافت و خط محقق نيز از زمان ابن بواب تا به زمان ياقوت وسپس شاگردانش رسيد.5 چنان كه يكي از اقلام انتخاب ياقوت خط محقق بود و از وي قرآني به اين خط آميخته به خط ثلث به تاريخ 661 قمري در موزه استانبول موجود است. پس ازياقوت نيز شاگردانش اين شيوه را به اوج خود رساندند. ازخوشنويسان خط محقق در قرون هشتم و نهم قمري ميتوان ازاحمدبن سهروردي، علي بن ابوسالم، احمد رومي،محمدحسين علوي، پير يحيي جمال صوفي، عبدالصمدصيرفي، جعفر بايسنقري و بايسنقربن شاهرخ نام برد.6
بدون شك با ظهور هنرمندان خوشنويس در اين عرصه،قرون هشتم و نهم قمري را بايد دوره اوج پيشرفت و تكامل خط محقق دانست.
________________________________________
پاورقيها:
10- بياني ، همان جا ،جلد 3 و 4 ص 1051.
1- فضائلي حبيب الله – اطلس خط، نشريه انجمن آثار ملي اصفهان ،1391 ،ص 197.
2- فوزي سالم عفيفي ،نشاه و تطور الكتاب الخطيبه العربيه و كاله المطبوعات 1980 م ص 107.
3- محمدبن اسحاق ابن نديم الفهرست ترجمه رضا تجدد و تهران ابن سينا 1343 ،ص 14.
4- ابن نديم ، همان جا ص 12.
5- فضائلي ،همان جا ص 199.
6- فضائلي ،همان جا 205.
7- بياني مهدي ،احوال و آثار خوشنويسان ج 3 و 4 ،انتشارات علمي تهران ، 1363 ،ص 78.
8- ايراني عبدالمحمدخان (مؤدب السلطان ) خط و خطاطان ابن سينا تهران 1346 ،ص 78.
9- بياني ،همان جا ،ج 1 و 2 ، ص 540.