معناي جمع وتدوين قرآن:كلمه جمع به معني گردآوري وافزودن چيزي به چيز ديگر است.نگاهي به احاديث و روايت هاي مختلف درباره مراحل جمع و گردآوري قرآن نشان ميدهد كه اين كلمه درمراحل مختلف تاريخي معاني متفاوت داشته و متناسب بامقصود به كار ميرفته است،بنابراين اين كلمه برحسب وبه اقتضاي كلام معاني مختلفي رادربرگرفته است:1-جمع به معني حفظ كردن وبه حافظه سپردن است كه در اينجا به آن دسته از اصحابي گفته ميشود كه قرآن را ازحفظ داشتند و به حفاظ يا جماع قرآن مشهور گشتند،كه اين معناي جمع در عهد رسول خدا رايج بوده است.2-جمع قرآن به معني نوشتن يا نگارش بوده است،اما به صورت پراكنده نوشته شده ودر يك جلدجمع نشده است،اين مرحله دوم جمع آوري ست كه طبق اسنادوگواهي باارزش همزمان باحيات رسول خدا به ثمررسيد.3-زماني هم جمع به معناي مرتب كردن سوره ها،آيات و..ميباشد.4-معني ديگرآن هم تدوين وگردآوري يك متن و نص برحسب قرائت متواتر است وذكر اين نكته ضروري ست كه منظور از تاليف نگارش و تصنيف نيست بلكه منظور همان جمع آوري آيات وسوره هاست.(نويسنده:رجبعلي سالاريان،به نقل ازسايت مرتضي آويني)
نگارش قرآن درمراحل تكاملي خود قرآن ازصدراول به خصوص از ناحيه كتابت و زيبايي خط همراه با گذشت زمان سير تكاملي داشته است.خطاطان بزرگ درزيبايي قرآن وتكامل خط آن نقش بسزايي داشتند،اولين كسي كه در راه تكميل كتابت قرآن وزيبانگاري آن قدم برداشت خالد بن ابي الهياج از اصحاب امير المومنين(ع) بود كه در حدود سال صدهجري درگذشته است.
به طور كلي درمورد تدوين قرآن دو ديدگاه مهم وجود دارد:1- تدوين قرآن در زمان رسول اكرم(ص)2-تدوين قرآن در زمان خلفاء
از بررسي روايات ووقايع تاريخي چنين استناد ميشود كه چينش كلمات وتدوين سوره ها در زمان پيامبر (ص)انجام گرفت اما در زمان خلفاء دو مرحله ديگر به آن افزوده شدكه عبارتنداز:1-جمع آوري مصاحف پراكنده در يك مجلد در زمان ابوبكروتدوين آن به صورت كتاب2-توحيد ويكسان سازي مصاحف كه اين كار پس ازعمر به دست عثمان انجام شد.
طرز نوشتن آيات:طرز نوشتن آيات به اين شكل بودكه هرگاه آيه اي نازل ميشد،پيغمبر كاتبان وحي را احضار ميكرد ودستور نوشتن ميفرمود،نويسنگان وحي آيات را بادقت مينوشتندوبر پيامبر گرامي ميخواندند واوخود دستور ميداد كه هرآيه اي را دركجا بايد گذارد،وي در اواخر عمر خودگاهي برروي درست نوشتن برخي از حروف كيشيده ويا دندانه دار تذكراتي ميفرمود.
يكي از مهم ترين موضوعاتي كه درزمينه نگارش قرآن مطرح ميشود ترتيب سور ميباشد چرا كه عده اي معتقدند كه ترتيب فعلي قرآن در صدوچهارده سوره كه از سوره حمد شروع وبه سوره ناس ختم ميگردد،در زمان پيامبر وبه دستور خود ايشان طراحي شده است به اين صورت كه وقتي سوره اي از جانب خداوند نازل ميگشته،پيامبر اكرم دستور ميدادند كه اين سوره را بين فلان سوره وفلان سوره قرار دهيد.اما در مقابل،عده اي بر خلاف اين گروه معتقدند كه ترتيب سوره ها درقرآن توقيفي نبوده،بلكه اجتهادي ميباشد.بنابراين اين طور نبوده است كه پيامبرآيات قرآن رادرقالب عبارات خويش ريخته باشد وبه آيات تعبير انساني داده باشد،بلكه اساسا اعجاز قران در اين است كه الفاظ ويژه پروردگار در ساختار وتركيب جملات مخصوص شكل گرفته وهيچ كس را ياراي مانند سازي آن نيست واين نكته ايست كه زبان شناسان عرب به خوبي باآن آشنايي دارند.
بنابراين اساس ميتوان نتيجه گرفت كه نگارش اوليه قرآن وتدوين آن ابتدا درزمان حضرت رسول(ص) وطبق اسناد تاريخي متعدد توسط حضرت علي (ع)صورت گرفت.شايان ذكر است كه قرآن منسوب به حضرت علي(ع)هيچ تفاوتي با قران حاضر نداشت وتنها تفاوت آن ترتيب سوره وحواشي آن بود به اين شكل كه ترتيب سوره ها براساس «شان نزول»آن ها تدوين يافته بود وحاشيه قرآن آن حضرت دربرگيرنده شأن نزول ها،آيات ناسخ ومنسوخ،محكم ومتشابه بود.
پس از حضرت علي (ع)،قرآن هايي منسوب به امام حسين(ع)،امام سجاد(ع)،امام صادق(ع)،امام رضا(ع)امام عسكري(ع)،باقي مانده است،كه هركدام از اين قرآن ها در محل مخصوص به خود نگهداري ميشود.(براي اطلاعات ييشتر ر.ك.به كتاب پژوهشي درتاريخ قرآن كريم،نوشته سيد محمد باقرحجتي،دفترنشر فرهنگ اسلامي،چاپ نهم،تهران1375ش.)
نگارش قرآن درمراحل تكاملي خود قرآن ازصدراول به خصوص از ناحيه كتابت و زيبايي خط همراه با گذشت زمان سير تكاملي داشته است.خطاطان بزرگ درزيبايي قرآن وتكامل خط آن نقش بسزايي داشتند،اولين كسي كه در راه تكميل كتابت قرآن وزيبانگاري آن قدم برداشت خالد بن ابي الهياج از اصحاب امير المومنين(ع) بود كه در حدود سال صدهجري درگذشته است.
به طور كلي درمورد تدوين قرآن دو ديدگاه مهم وجود دارد:1- تدوين قرآن در زمان رسول اكرم(ص)2-تدوين قرآن در زمان خلفاء
از بررسي روايات ووقايع تاريخي چنين استناد ميشود كه چينش كلمات وتدوين سوره ها در زمان پيامبر (ص)انجام گرفت اما در زمان خلفاء دو مرحله ديگر به آن افزوده شدكه عبارتنداز:1-جمع آوري مصاحف پراكنده در يك مجلد در زمان ابوبكروتدوين آن به صورت كتاب2-توحيد ويكسان سازي مصاحف كه اين كار پس ازعمر به دست عثمان انجام شد.
طرز نوشتن آيات:طرز نوشتن آيات به اين شكل بودكه هرگاه آيه اي نازل ميشد،پيغمبر كاتبان وحي را احضار ميكرد ودستور نوشتن ميفرمود،نويسنگان وحي آيات را بادقت مينوشتندوبر پيامبر گرامي ميخواندند واوخود دستور ميداد كه هرآيه اي را دركجا بايد گذارد،وي در اواخر عمر خودگاهي برروي درست نوشتن برخي از حروف كيشيده ويا دندانه دار تذكراتي ميفرمود.
يكي از مهم ترين موضوعاتي كه درزمينه نگارش قرآن مطرح ميشود ترتيب سور ميباشد چرا كه عده اي معتقدند كه ترتيب فعلي قرآن در صدوچهارده سوره كه از سوره حمد شروع وبه سوره ناس ختم ميگردد،در زمان پيامبر وبه دستور خود ايشان طراحي شده است به اين صورت كه وقتي سوره اي از جانب خداوند نازل ميگشته،پيامبر اكرم دستور ميدادند كه اين سوره را بين فلان سوره وفلان سوره قرار دهيد.اما در مقابل،عده اي بر خلاف اين گروه معتقدند كه ترتيب سوره ها درقرآن توقيفي نبوده،بلكه اجتهادي ميباشد.بنابراين اين طور نبوده است كه پيامبرآيات قرآن رادرقالب عبارات خويش ريخته باشد وبه آيات تعبير انساني داده باشد،بلكه اساسا اعجاز قران در اين است كه الفاظ ويژه پروردگار در ساختار وتركيب جملات مخصوص شكل گرفته وهيچ كس را ياراي مانند سازي آن نيست واين نكته ايست كه زبان شناسان عرب به خوبي باآن آشنايي دارند.
بنابراين اساس ميتوان نتيجه گرفت كه نگارش اوليه قرآن وتدوين آن ابتدا درزمان حضرت رسول(ص) وطبق اسناد تاريخي متعدد توسط حضرت علي (ع)صورت گرفت.شايان ذكر است كه قرآن منسوب به حضرت علي(ع)هيچ تفاوتي با قران حاضر نداشت وتنها تفاوت آن ترتيب سوره وحواشي آن بود به اين شكل كه ترتيب سوره ها براساس «شان نزول»آن ها تدوين يافته بود وحاشيه قرآن آن حضرت دربرگيرنده شأن نزول ها،آيات ناسخ ومنسوخ،محكم ومتشابه بود.
پس از حضرت علي (ع)،قرآن هايي منسوب به امام حسين(ع)،امام سجاد(ع)،امام صادق(ع)،امام رضا(ع)امام عسكري(ع)،باقي مانده است،كه هركدام از اين قرآن ها در محل مخصوص به خود نگهداري ميشود.(براي اطلاعات ييشتر ر.ك.به كتاب پژوهشي درتاريخ قرآن كريم،نوشته سيد محمد باقرحجتي،دفترنشر فرهنگ اسلامي،چاپ نهم،تهران1375ش.)