قبل از اسلام خطوط مختلفي ار جمله ميخي و پهلوي و اوستائي در ايران متداول بوده است با ظهور دين اسلام نياكان ما الفبا وخطوط اسلامي را پذيرا شدند خط متداول آنزمان كه نزديك دو قرن قبل از اسلام شكل گرفته بود خط كوفي و نسخ قديم بودكه از دو خط قبطي و سرياني اخذ شده بود در اوايل قرن چهارم سال 310 هجري قمري ابن مقله بيضاوي شيرازي خطوطي را بوجود آورد كه به خطوط اصول معروف شد كه عبارتند از محقق – ريحان – ثلث – نسخ – رقاع و توقيع كه وجه تمايز آنها اختلاف در شكل حروف و كلمات و نسبت سطح و دور در هر كدام مي باشد و براي اين خطوط قواعدي وضع كرد و 12 اصل نوشت : تركيب-كرسي-نسبت-ضعف-قوت-سطح-دور-صعود مجازي-نزول مجازي-اصول-صفا و شأن
بعد از ابن مقله ( حدود يك قرن) علي ابن هلال مشهور به ابن بواب براي خط نسخ قواعد جديدي بوجود آورد و آنرا كامل تر كرد و بعد در قرن هفتم جمال الدين ياقوت مستعصمي به خطوط ششگانه ياد شده غنا و تكامل بخشيد .
مقارن پيشرفت خطوط فوق، حسن فارسي كاتب، خط تعليق را از خطوط نسخ و رقاع بوجود آورد كه به نام ترسل نيز ناميده مي شد.
در قرن هشتم ميرعلي تبريزي (850 هجري قمري) ار تركيب و ادغام دو خط نسخ و تعليق خطي بنام نسختعليق بوجود آورد كه بسيار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظيمي در هنر خوشنويسي گرديد خطي كه حدود يك دانگ سطح و مابقي آن دور است و نام آن در اثر كثرت استعمال به نستعليق تغيير پيدا كرد.
و بايد اذعان نمود كه بحق از زيباترين و ظريفترين ومشكلترين خطوط ايراني و ميتوان گفت كه عروس خطوط ايراني است.
پس از ميرعلي تبريزي پسرش ميرعبدالله و بعد از او ميرزا جعفر تبريزي و اظهار تبريزي در تكامل خط نستعليق كوششها كردند تا نوبت به سلطانعلي مشهدي رسيد كه خدمات شاياني به اين هنر اصيل نمود .
اساتيد زيادي بعد از سلطانعلي مشهدي در تكامل خط مذكور زحمات فراواني كشيدند كه بعد از حدود يك قرن، خشنويس نامي و آشناي همه، ميرعمادالحسني ( 1024 هجري قمري) معاصر شاه عباس صفوي پا به عرصه ظهور نهاد كه با نبوغ خود تغيرات و سبكي در خط نستعليق بوجود آورد كه هنوز از گذشت قريب 400 سال مورد استفاده و الهام بخش خشنويسان است او پايه خط را به جائي نهاد كه از زمان پيدايش خط نستعليق تا كنون هنرمندي خشنويس را ياراي برابري با او نبوده است و همزمان او هنرمند بزرگ ديگري چون عليرضا عباسي رقيبي براي او بشمار مي رفت كه علاوه بر خط نستعليق خفي و جلي در خط ثلث نيز استاد بود بطوري كه قالب كتيبهه هاي مساجد و بناهاي تاريخي اصفهان به خط ثلث و يا به سرپرستي او انجام شده است .
بطور كل قرنهاي نهم ، دهم و يازدهم هجري قمري را ميتوان قرنهاي درخشان در هنر خوشنويسي دانست .
در اواسط قرن يازدهم سومين خط خالص ايراني يعني شكسته نستعليق به دست مرتضي قلي خان شاملو حاكم هرات از خط نستعليق احداث گرديد علت پيدايش آن تند نويسي و راحت نويسي و ديگر، ذوق و خلاقيت ايراني مي توانست باشد همانطوري كه بعد از پيدايش خط تعليق ، ايرانيان به خاطر سرعت در كتابت، شكسته تعليق آنرا نيز بوجود آوردند .
خط شكسته نستعليق به دست ميرزا شفيعا هراتي كاملتر شد و درويش عبدالمجيد طالقاني قواعد جديدي وضع نمود و آنرا به كمال نوشت چهار تن ازخوشنويسان نامي كه در چهار خط ثلث، نسخ، نستعليق و شكسته نستعليق به اركان اربعه هنر خوشنويسي مشهور گشته اند عبارتند از :
• در خط ثلث : جمال الدين ياقوت ( 698 هجري قمري)
• در خط نسخ : ميرزا احمد نيريزي (اواسط قرن 12)
• در خط نستعليق : ميرعماد الحسني (1024 هجري قمري)
• در خط شكسته نستعليق : درويش عبدالمجيد طالقاني ( 1185 هجري قمري)
در قرن 13 در دوره قاجاريه خطاطان بزرگي پا به عرصه ميدان نستعليق و ديگر اقلام نهادند و سختيهاي اين هنر ظريف را بجان خريدند و در توسعه آن كوشيدند كه اسامي معروفترين آنها از آن زمان تاكنون به شرح ذيل مي باشد :
عباس نوري- وصال شيرازي- احمد شاملو مشهدي – فتحعلي حجاب – ميرحسيني خوشنويس- اسداله شيرازي – ميرزا آقا خمسه اي – ابوالفضل ساوجي – عبدالرحيم افسر – محمدحسين شيرازي – عبدالحميد ملك الكلامي – علي نقي شيرازي – ميرزا محمد ابراهيم تهراني (ميرزا عمو) – ميرزا غلامرضا اصفهاني – ميرزا محمدرضا كلهر- محمدحسين عمادالكتاب – مرتضي نجم آبادي – سيدحسن ميرخاني – سيدحسين ميرخاني – علي اكبر كاوه – ابراهيم بوذري – حسن زرين خط – غلامحسين اميرخاني – عباس اخوين – يداله كابلي خوانساري – كيخسرو خروش و ...
خط و خطاطي
پيامبر اکرم (ص): «فرزندانتان را به کتابت (خط و خطاطي) اکرام کنيد».
دانــد آنکس که آشناي دل است که صفاي خط از صفاي دل است
در تاريخ بشر، پيدايش خط و نويسندگي به اندازه اي مهم و سرنوشت ساز بوده که ابتداي تاريخ را، آغاز پيدايش خط دانسته‌اند! و ما قبل آن را ما قبل تاريخ ناميده‌اند! خط ابزاري براي انتقال و ارتقاء انديشه‌هاست .خط مشترک، از نظر سياسي- اجتماعي،ابزاري براي حفظ وحدت جامعه و امنيت فرهنگي آن است. خط، عامل رواج يک فرهنگ، آرمان و عقيده است. زيرا «اگر سکوت کنيم يک نفريم و اگر صحبت کنيم دو نفر!» و «اگر بنويسيم چندين نفريم!».
تاريخچه خط
ازنظرتاريخي محققان معتفدند که کهنترين خط ،خط «هيروگليفي» است که مصريان از آن استفاده مي‌کردند و پس از آنها فينيقي‌ها که تيره اي از نژاد سامي بودند اساس خطي را پي ريزي کردند که اکثر خطوط دنيا از آن اقتباس شده است. و سومين ريشه ي خط، خط آرامي‌است که از خط فينيقي الهام گرفته و مي‌گويند خط عبري از خط آرامي‌پديد آمده که يهوديان آن را مورد استفاده قرار مي‌دادند.
برخي هم خط عبري را شعبه‌اي از خط فينيقي دانسته و مي‌گويند خط فينيقي منشأ پيدايش چهار خط ديگر گشته که عبارتند از؛ خط يوناني قديم که ريشه‌ي همه‌ي خطوط اروپايي و خط قبطي است، خط عبري قديم که هنوز با اندکي تغيير و تحول مورد استفاده‌ي يهوديان است، خط مسند که منشأ پيدايش خط حبشي گشت و خط آرامي‌که خود ريشه‌ي شش خط ديگر( فارسي باستاني، هندي، عبري جديد، تدمري، سرياني و نبطي) شده است.
«نامه‌هايي که از زمان پيغمبر در موزه اسلامبول و وين موجود است شباهت کافي به خط کوفي ندارد و نيز کهن ترين نسخه قرآن که مورد بازديد نگارنده در موزه‌ي لندن قرار گرفت با خط کوفي معمول در قرن سوم و چهارم همانندي ندارد. اين قرآنکه به احتمال زياد در مکه و يا مدينه تحرير يافته، مربوط به اواخر سده دوم هجري است و با خطي تحرير يافته که نمي‌توان آن را کوفي يا نسخ ناميد و اکثر حروف عمودي آن بلندتر از خط معمول نگارش يافته است و چون خواندن آن براي کساني که به خط نسخ آشنايي دارند در ظاهر آسان تر از خط کوفي است به همين جهت ميتوان گفت که خط قرآن مذبور به خط نسخ بيشتر از خط کوفي شباهت دارد»
خوشنويسي
واژه‌ي «calligraphy» در زبان انگليسي به معناي خوشنويسي بوده و از دو واژه‌ي يوناني «graphein» (نوشتن) و «kallos» (زيبا) مشتق شده است. خوشنويسيدر واقع هنرياستکه به الفاظ، صورت بصري مي‌دهد و آنها را در مکان، تثبيت مي‌کند و همواره ابزاري مناسب براي انتقال پيام الهي بوده است. خداوند به پيامبر و مؤمنان دستور داده ؛ قرآن را شمرده و با ترتيل بخواند. تلاوت ترتيل به معني آن است که انسان بگذارد کلام الهي، روح او را به اهتزاز در آورد. براين مبنا برخي هنر خوشنويسيرا ترتيل مکتوب ناميده اند زيرا اين هنر مي‌کوشد تا به زيبايي آسماني قرآن، جامه الفاظ پوشانده و آن را در مقابل چشم بينندگان به نمايش بگذارد.
خوشنويسي در اسلام
شايد کمتر مسلماني بداند که پيامبر اکرم (ص) و ائمة اطهار (ع) به خوشنويسي نيز اهميت داده! و شاگردان خود را ترغيب به نوشتن و زيبانويسي نموده و حتي به آنها دستورات نگارش و قواعد خوب نوشتن و زيبانويسي را نيز آموخته‌اند! پيامبر گرامي اسلام (ص) در روايتي که از آن حضرت نقل شده مي فرمايند ؛ «خط نيکو به روشن شدن حق و حقانيت مي افزايد». و لذا «فرزندانتان را به کتابت (خط و خطاطي) اکرام کنيد.» و بدانيد « آنکه بسم الله الرحمن الرحيم را زيبا بنويسد خداوند گناهانش را خواهد بخشيد».
از حضرت علي عليه السلام نيز نقل شده که آن حضرت مي فرمودند؛ « به خوشنويسي بپردازيد که از کليدهاي رزق و روزي است» و « خط زيبا و نيکو براي فقير مال و براي توانگر جمال و براي بزرگان کمال است».
مارتين لينگز و آلبرتين گاور معتقدند که پيش از نزول قرآن خط عربي هنوز صورت هنري نيافته بود و مسئله‌اي به نام خوشنويسي در کار نبود و وحي الهي با خطي بسيار ابتدايي که در آن زمان موجود بود نوشته مي‌شده و اين نزول وحي و علاقه مؤمنان به درست نوشتن و زيبانويسي قرآن بوده است که باعث شده هنر خط و خطاطي نضج و تکامل پيدا کند.
رسول اکرم(ص) درباره شيوه نگارش قرآن به يکي از نويسندگان وحي مي‌فرمايند: ليقه در دوات قرار ده، قلم را کج نگه دار، باء را بلند بنويس، دندآنهاي سين را با فاصله بنويس، ميم را کور و تو پر ننويس، الله را زيبا بنويس، رحمان را کشيده و رحيم را نيکو بنگار و قلم را بر گوش چپ خود قرار بده.
نويسندگان اوليه وحي الهي، قرآن را با خط کوفي و خط نسخ مي‌نوشتند و معروف است که خط نسخ پس از خط کوفي در نگارش قرآن معمول گرديده است. از جمله کساني که در خط کوفي از خوشنويسان به شمار مي‌آمدند اميرمؤمنان علي (عليه السلام) بوده است. آن حضرت علاوه بر اين که خود، واضع علم نحو هستند و قواعد اعراب گذاري و درست نويسي را به ابوالاسود دئلي آموزش دادند در کلامي‌زيبا به نويسنده‌ي خود عبيدالله بن ابي رافع مي‌فرمايند: در دوات خود ليقه بينداز، نوک قلم را بلندگير، ميان سطرها فاصله بگذار، و حروف را نزديک به يکديگر بنويس، که اين کارها به زيبايي خط مي‌افزايد.
بعد از ابن مقله ( حدود يك قرن) علي ابن هلال مشهور به ابن بواب براي خط نسخ قواعد جديدي بوجود آورد و آنرا كامل تر كرد و بعد در قرن هفتم جمال الدين ياقوت مستعصمي به خطوط ششگانه ياد شده غنا و تكامل بخشيد .
مقارن پيشرفت خطوط فوق، حسن فارسي كاتب، خط تعليق را از خطوط نسخ و رقاع بوجود آورد كه به نام ترسل نيز ناميده مي شد.
در قرن هشتم ميرعلي تبريزي (850 هجري قمري) ار تركيب و ادغام دو خط نسخ و تعليق خطي بنام نسختعليق بوجود آورد كه بسيار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظيمي در هنر خوشنويسي گرديد خطي كه حدود يك دانگ سطح و مابقي آن دور است و نام آن در اثر كثرت استعمال به نستعليق تغيير پيدا كرد.
و بايد اذعان نمود كه بحق از زيباترين و ظريفترين ومشكلترين خطوط ايراني و ميتوان گفت كه عروس خطوط ايراني است.
پس از ميرعلي تبريزي پسرش ميرعبدالله و بعد از او ميرزا جعفر تبريزي و اظهار تبريزي در تكامل خط نستعليق كوششها كردند تا نوبت به سلطانعلي مشهدي رسيد كه خدمات شاياني به اين هنر اصيل نمود .
اساتيد زيادي بعد از سلطانعلي مشهدي در تكامل خط مذكور زحمات فراواني كشيدند كه بعد از حدود يك قرن، خشنويس نامي و آشناي همه، ميرعمادالحسني ( 1024 هجري قمري) معاصر شاه عباس صفوي پا به عرصه ظهور نهاد كه با نبوغ خود تغيرات و سبكي در خط نستعليق بوجود آورد كه هنوز از گذشت قريب 400 سال مورد استفاده و الهام بخش خشنويسان است او پايه خط را به جائي نهاد كه از زمان پيدايش خط نستعليق تا كنون هنرمندي خشنويس را ياراي برابري با او نبوده است و همزمان او هنرمند بزرگ ديگري چون عليرضا عباسي رقيبي براي او بشمار مي رفت كه علاوه بر خط نستعليق خفي و جلي در خط ثلث نيز استاد بود بطوري كه قالب كتيبهه هاي مساجد و بناهاي تاريخي اصفهان به خط ثلث و يا به سرپرستي او انجام شده است .
بطور كل قرنهاي نهم ، دهم و يازدهم هجري قمري را ميتوان قرنهاي درخشان در هنر خوشنويسي دانست .
در اواسط قرن يازدهم سومين خط خالص ايراني يعني شكسته نستعليق به دست مرتضي قلي خان شاملو حاكم هرات از خط نستعليق احداث گرديد علت پيدايش آن تند نويسي و راحت نويسي و ديگر، ذوق و خلاقيت ايراني مي توانست باشد همانطوري كه بعد از پيدايش خط تعليق ، ايرانيان به خاطر سرعت در كتابت، شكسته تعليق آنرا نيز بوجود آوردند .
خط شكسته نستعليق به دست ميرزا شفيعا هراتي كاملتر شد و درويش عبدالمجيد طالقاني قواعد جديدي وضع نمود و آنرا به كمال نوشت چهار تن ازخوشنويسان نامي كه در چهار خط ثلث، نسخ، نستعليق و شكسته نستعليق به اركان اربعه هنر خوشنويسي مشهور گشته اند عبارتند از :
• در خط ثلث : جمال الدين ياقوت ( 698 هجري قمري)
• در خط نسخ : ميرزا احمد نيريزي (اواسط قرن 12)
• در خط نستعليق : ميرعماد الحسني (1024 هجري قمري)
• در خط شكسته نستعليق : درويش عبدالمجيد طالقاني ( 1185 هجري قمري)
در قرن 13 در دوره قاجاريه خطاطان بزرگي پا به عرصه ميدان نستعليق و ديگر اقلام نهادند و سختيهاي اين هنر ظريف را بجان خريدند و در توسعه آن كوشيدند كه اسامي معروفترين آنها از آن زمان تاكنون به شرح ذيل مي باشد :
عباس نوري- وصال شيرازي- احمد شاملو مشهدي – فتحعلي حجاب – ميرحسيني خوشنويس- اسداله شيرازي – ميرزا آقا خمسه اي – ابوالفضل ساوجي – عبدالرحيم افسر – محمدحسين شيرازي – عبدالحميد ملك الكلامي – علي نقي شيرازي – ميرزا محمد ابراهيم تهراني (ميرزا عمو) – ميرزا غلامرضا اصفهاني – ميرزا محمدرضا كلهر- محمدحسين عمادالكتاب – مرتضي نجم آبادي – سيدحسن ميرخاني – سيدحسين ميرخاني – علي اكبر كاوه – ابراهيم بوذري – حسن زرين خط – غلامحسين اميرخاني – عباس اخوين – يداله كابلي خوانساري – كيخسرو خروش و ...
خط و خطاطي
پيامبر اکرم (ص): «فرزندانتان را به کتابت (خط و خطاطي) اکرام کنيد».
دانــد آنکس که آشناي دل است که صفاي خط از صفاي دل است
در تاريخ بشر، پيدايش خط و نويسندگي به اندازه اي مهم و سرنوشت ساز بوده که ابتداي تاريخ را، آغاز پيدايش خط دانسته‌اند! و ما قبل آن را ما قبل تاريخ ناميده‌اند! خط ابزاري براي انتقال و ارتقاء انديشه‌هاست .خط مشترک، از نظر سياسي- اجتماعي،ابزاري براي حفظ وحدت جامعه و امنيت فرهنگي آن است. خط، عامل رواج يک فرهنگ، آرمان و عقيده است. زيرا «اگر سکوت کنيم يک نفريم و اگر صحبت کنيم دو نفر!» و «اگر بنويسيم چندين نفريم!».
تاريخچه خط
ازنظرتاريخي محققان معتفدند که کهنترين خط ،خط «هيروگليفي» است که مصريان از آن استفاده مي‌کردند و پس از آنها فينيقي‌ها که تيره اي از نژاد سامي بودند اساس خطي را پي ريزي کردند که اکثر خطوط دنيا از آن اقتباس شده است. و سومين ريشه ي خط، خط آرامي‌است که از خط فينيقي الهام گرفته و مي‌گويند خط عبري از خط آرامي‌پديد آمده که يهوديان آن را مورد استفاده قرار مي‌دادند.
برخي هم خط عبري را شعبه‌اي از خط فينيقي دانسته و مي‌گويند خط فينيقي منشأ پيدايش چهار خط ديگر گشته که عبارتند از؛ خط يوناني قديم که ريشه‌ي همه‌ي خطوط اروپايي و خط قبطي است، خط عبري قديم که هنوز با اندکي تغيير و تحول مورد استفاده‌ي يهوديان است، خط مسند که منشأ پيدايش خط حبشي گشت و خط آرامي‌که خود ريشه‌ي شش خط ديگر( فارسي باستاني، هندي، عبري جديد، تدمري، سرياني و نبطي) شده است.
«نامه‌هايي که از زمان پيغمبر در موزه اسلامبول و وين موجود است شباهت کافي به خط کوفي ندارد و نيز کهن ترين نسخه قرآن که مورد بازديد نگارنده در موزه‌ي لندن قرار گرفت با خط کوفي معمول در قرن سوم و چهارم همانندي ندارد. اين قرآنکه به احتمال زياد در مکه و يا مدينه تحرير يافته، مربوط به اواخر سده دوم هجري است و با خطي تحرير يافته که نمي‌توان آن را کوفي يا نسخ ناميد و اکثر حروف عمودي آن بلندتر از خط معمول نگارش يافته است و چون خواندن آن براي کساني که به خط نسخ آشنايي دارند در ظاهر آسان تر از خط کوفي است به همين جهت ميتوان گفت که خط قرآن مذبور به خط نسخ بيشتر از خط کوفي شباهت دارد»
خوشنويسي
واژه‌ي «calligraphy» در زبان انگليسي به معناي خوشنويسي بوده و از دو واژه‌ي يوناني «graphein» (نوشتن) و «kallos» (زيبا) مشتق شده است. خوشنويسيدر واقع هنرياستکه به الفاظ، صورت بصري مي‌دهد و آنها را در مکان، تثبيت مي‌کند و همواره ابزاري مناسب براي انتقال پيام الهي بوده است. خداوند به پيامبر و مؤمنان دستور داده ؛ قرآن را شمرده و با ترتيل بخواند. تلاوت ترتيل به معني آن است که انسان بگذارد کلام الهي، روح او را به اهتزاز در آورد. براين مبنا برخي هنر خوشنويسيرا ترتيل مکتوب ناميده اند زيرا اين هنر مي‌کوشد تا به زيبايي آسماني قرآن، جامه الفاظ پوشانده و آن را در مقابل چشم بينندگان به نمايش بگذارد.
خوشنويسي در اسلام
شايد کمتر مسلماني بداند که پيامبر اکرم (ص) و ائمة اطهار (ع) به خوشنويسي نيز اهميت داده! و شاگردان خود را ترغيب به نوشتن و زيبانويسي نموده و حتي به آنها دستورات نگارش و قواعد خوب نوشتن و زيبانويسي را نيز آموخته‌اند! پيامبر گرامي اسلام (ص) در روايتي که از آن حضرت نقل شده مي فرمايند ؛ «خط نيکو به روشن شدن حق و حقانيت مي افزايد». و لذا «فرزندانتان را به کتابت (خط و خطاطي) اکرام کنيد.» و بدانيد « آنکه بسم الله الرحمن الرحيم را زيبا بنويسد خداوند گناهانش را خواهد بخشيد».
از حضرت علي عليه السلام نيز نقل شده که آن حضرت مي فرمودند؛ « به خوشنويسي بپردازيد که از کليدهاي رزق و روزي است» و « خط زيبا و نيکو براي فقير مال و براي توانگر جمال و براي بزرگان کمال است».
مارتين لينگز و آلبرتين گاور معتقدند که پيش از نزول قرآن خط عربي هنوز صورت هنري نيافته بود و مسئله‌اي به نام خوشنويسي در کار نبود و وحي الهي با خطي بسيار ابتدايي که در آن زمان موجود بود نوشته مي‌شده و اين نزول وحي و علاقه مؤمنان به درست نوشتن و زيبانويسي قرآن بوده است که باعث شده هنر خط و خطاطي نضج و تکامل پيدا کند.
رسول اکرم(ص) درباره شيوه نگارش قرآن به يکي از نويسندگان وحي مي‌فرمايند: ليقه در دوات قرار ده، قلم را کج نگه دار، باء را بلند بنويس، دندآنهاي سين را با فاصله بنويس، ميم را کور و تو پر ننويس، الله را زيبا بنويس، رحمان را کشيده و رحيم را نيکو بنگار و قلم را بر گوش چپ خود قرار بده.
نويسندگان اوليه وحي الهي، قرآن را با خط کوفي و خط نسخ مي‌نوشتند و معروف است که خط نسخ پس از خط کوفي در نگارش قرآن معمول گرديده است. از جمله کساني که در خط کوفي از خوشنويسان به شمار مي‌آمدند اميرمؤمنان علي (عليه السلام) بوده است. آن حضرت علاوه بر اين که خود، واضع علم نحو هستند و قواعد اعراب گذاري و درست نويسي را به ابوالاسود دئلي آموزش دادند در کلامي‌زيبا به نويسنده‌ي خود عبيدالله بن ابي رافع مي‌فرمايند: در دوات خود ليقه بينداز، نوک قلم را بلندگير، ميان سطرها فاصله بگذار، و حروف را نزديک به يکديگر بنويس، که اين کارها به زيبايي خط مي‌افزايد.