مجموعه گنجعلی خان

گنجعلی خان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود كه به سال 1005 هـ .ق به فرمان شاه عباس صفوی حاكم كرمان گردید. او مردی لایق و حاكمی دلیر و مدیر بود. دوران حكومت وی در كرمان از روشن ترین دوران تاریخی این دیار است. در این دوره كرمان از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خوبی برخوردار بود و بی تردید این وضعیت سرچشمه از لیاقت و كفایت حاكم «گنجعلی خان» سرچشمه می گرفت.

 

اقدامات عمرانی چشمگیری در دوران حكومت (1005 – 1034 هـ .ق) صورت پذیرفت كه بنا به گفته دكتر باستانی پاریزی «او سعی داشت شهر ضعفا را لااقل به دهكده اغنیا تبدیل نماید». از جمله بناهای عام المنفعه كه به دستور این حاكم در شهر كرمان ساخته شده مجموعه گنجعلی خان شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است كه در دوران حكومت او احداث و امروزه از جاذبه های تاریخی و دیدنی شهر كرمان محسوب می گردند.

این مجموعه كه در مركز شهر كرمان و در حاشیه بازار واقع شده، در ساخت، شكل گیری و تكامل بازار كرمان تأثیر گذار بوده است. مساحت مجموعه قریب به 11000 متر مربع است كه دارای یك میدان می باشد و سایر آثار و ابنیه در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی آن شكل گرفته اند. به منظور تكامل مجموعه و با توجه به كاربری های متفاوت بازارها و مساجد كوچكی در چهار جناح میدان بنا كرده اند و یك مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد كه با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می توان آن را موزه ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.

 

                         

 

یكی از مهمترین بناهای مجموعه، حمامی است كه در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ كرمان واقع است. این بنا تلفیقی از هنر معماری و كاربرد مصالح گوناگون، با فضایی مناسب و مورد پسند عامه مردم است.

این حمام به استناد كتیبه سردر آن در سال 1020 هـ .ق. ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار یزدی بوده است كه با برداشت صحیح از اوضاع اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی منطقه چنین بنایی را احداث نموده است.

سردر حمام دارای تزیینات گچبری و نقاشی است. تزیینات در دو مورد تاریخی انجام گرفته است. بر روی آثار دوره صفویه،شخصی به نام میرزا شكراله در حدود 75 سال پیش و با توجه به الگوهای پیرامون خویش نقاشی كرده است.

حمام گنجعلی خان اثری بدیع از نقاشی ها، مقرنس كاری ها، كاشیكاری ها و گچبرهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است. آب مورد نیاز این حمام از قناتی تأمین می شد كه مظهر آن در میدان گنجعلی خان بود. خروج فاضلاب آن نیز با درنظر گرفتن مسائل بهداشتی و زیست محیطی بوده است. این حمام 26 متر طول 30 متر عرض و حدود 1300 متر مربع زیربنا دارد، كه شامل سردر، دالان ورودی، رختكن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون می باشد. 

 

 

 

در غرفه های بخش رختكن با ایجاد قرینه سازی در ایوان ها، ایوانچه ها و ستون های سنگی، فضای زیبان و مناسبی به وجود آمده است. و نور آن از روزنه سقف ها و انعكاس آن در آب حوض ها تأمین می شود. سقف رختكن با ارتفاعی نسبتاً بلند بر ستون های سنگی استوار است. تزیینات آن كاربندی و یزدی بندی می باشد و ازاره آن كاشی خشتی با نقوش اسلیمی دارد

 

 

با دالانی زاویه دار به گرمخانه راه می یابیم. در این قسمت و در ضلع شرقی آن چال حوض عمومی و در بخش غربی آن چال حوض خصوصی قراردارد و حاكم نشین در این قسمت واقع شده است.

سقف گرمخانه طاقی شبیه خیمه است كه طراحی فضای آن بصورت هشت و نیم هشت صورت پذیرفته كه نور آن از سقف تأمین می شود و هشت ستون حمام زیبایی آن را دو چندان كرده است. طاق های جناقی با خیز كم بر روی هشت ستون گرمخانه به صورت یكپارچه قرار گرفته اند و حوض آب سرد، چشم اندازی زیبا از معماری، گچبری و كاشیكاری حمام را درون آب زلال خود به تصویر كشیده است. استفاده از سنگ های حجاری شده همراه با طاق و ایوان جلوه خاصی به فضای معماری حمام داده است به گونه ای كه فضاهای كوچك بزرگ تر و فضاهای تاریك روشن تر جلوه می كنند. سیستم آبرستانی و فوران فواره ها بسیار اصولی طراحی گردیده و سنگ های یكپارچه نصب شده در بدنه شرقی و غربی حمام موقعیت زمانی را جهت ابلاغ به مشتریان با تابیدن نور خورشید مشخص می نماید. از دیگر بخش های حمام سیستم گرمایش آن است كه گرمای حاصله از تون به زیر كانال های كف هدایت و دود حاصله از دودكش خارج می شود.

 

 

 

این حمام تا حدود 60 سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر نقش و كاربرد گردشگری پیدا كرده و همه روزه به ویژه در تعطیلات، پذیرای بازدیدكنندگان بسیاری است. در حال حاضر در این حمام مجسمه های مومی ملبس به لباس های سنتی مردم كرمان، صحنه هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش می گذارند. در كنار این مجسمه ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می شود. این مجسمه ها در سال 1352 در دانشكده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند.

 

از دیگر آثاری كه از مجموعه گنجعلی خان بر جای مانده، میدانی در بخش مركزی شهر كرمان است كه در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است. در گذشته، میدان ها شهر در نزدیكی مقر حكومتی احداث و از آنها برای جمع كردن مردم و ابلاغ اعلانات حكومتی و یا شركت در مراسم عزاداری استفاده می شد. میدان به معنای خاص به فضای وسیعی در بخش مركزی شهر اتلاق می شد كه از دیرباز به یادگار مانده و كاربرد سیاسی، نظامی، اجتماعی و گاهی اقتصادی داشته است.

میدان گنجعلی خان همانند میدان های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در سه ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را كامل كرده است.

طاقنماهای آجری، كاشیكاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.

طول میدان 100 متر و عرض آن 50 متر است. در شمال میدان، ضرابخانه و بخشی از بازار مسگران واقع است. در جنوب آن بازار و حمام گنجعلی خان قرار دارد و مسجد و سرای گنجعلی خان در شرق میدان واقع شده اند. در قسمت غربی میدان نیز آب انبار گنجعلی خان و بخشی از بازار مسگرها واقع شده است.

 

       

 

مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی خان واقع گردیده است. ورودی آن از طریق طاقنماهای میدان است كه ساده اجرا شده اند. در بدنه داخلی طاقنما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می شود كه تماشاگر را به خود جلب می كند. در انتهای این نما سر دری كوچك با طاق مقرنسكاری دیده می شود كه ورودی مسجد است. سنگ نبشته بالای ورودی كه با خط نستعلیق نوشته شده چنین است:

بعهد دولت عباس شاه آنكه جهان گشت زعدلش بهشت

گنجعلی خان در سبع و الف بانی این مسجد طاعت سرشت

به استناد كتیبه، تاریخ احداث مسجد 1700 هـ . ق. است. با دالانی طولانی كه بدنه آن گچبری شده به فضای گنبدخانه می رسیم. در این فضا نیم طبقه ای جهت خانم ها در ضلع شرقی برپا شده كه بر ستون های گچبری شده استوار است. نقشه گنبدخانه مربع است كه در پاكار تبدیل به هشت و در مركز گنبد تبدیل به نورگیر 12 ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسكاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است. در این مسجد كوچك اثری از تمامی هنرهای ظریفه معماری مانند گچبری، خطاطی، حجاری، كشته بری، درودگری، كاشیكاری به چشم می خورد و به همین جهت می توان آن را موزه ای از هنرهای عصر صفویه دانست. نور داخلی مسجد از نورگیرهای جانبی و سقف تأمین می شود.

 

                         

 

 

این بنا فاقد كتیبه می باشد و در حد میانی بازار غربی و در شمال میدان واقع است.

نقشه آن چهار طاقی و به شكل هشت ضلعی می باشد كه دارای گنبد مركزی و ایوان های جانبی است.

این بنا 242 متر مربع مساحت دارد كه یك اتاق و 4 غرفه در چهار گوشه ساختمان واقع شده است. طاق ها و ایوان های ضرابخانه با گچبری های زیبایی تزیین گردیده است.

سایر تزیینات بنا شامل یك رشته گچبری های كاذب (طرح آجری) می باشد و سقف آن كاربندی شده است و نورگیری در مركز سقف آن وجود دارد. شكل بنا بیشتر به زورخانه شباهت دارد اما به نظر می رسد در دوره های خاص از آن به عنوان ضرابخانه استفاده می شده و به همین نام در اذهان عمومی جای گرفته 

این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی خان است و محل ضرب سكه و مسكوكات طلا و و نقره دولتی بوده است. نخستین مرمت ضرابخانه از سال 1345 به كمك بانك مركزی آغاز گردید.

این محل كه تا چندی پیش موزه مردم شناسی بود به همت سازمان میراث فرهنگی به موزه سكه تبدیل شده است.

در حال حاضر انواع سكه های قدیمی در غرفه های آن به نمایش گذاشته شده و یكی از معتبرترین موزه های سكه ایران است.

 

 

                   

 

این بنا در حد میانی بازار غربی قرار گرفته است و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه می باشد. تاریخ احداث آن 1029 هـ .ق. است. آب انبار به دستور علیمران خان پسر گنجعلی خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدا… بوده است.

این آب انبار بادهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یكی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خویش تلقی می شده است.

 

 

 

در ضلع شرقی میدان و در محور آن سردر بلند و زیبایی وجود دارد كه در پاكار آن تنها كتیبه نوشته شده توسط علیرضا عباسی خطاط و خوشنویس مشهور دربار شاه عباس درآن جود دارد و تاریخ احداث بنا به استناد كتیبه مذكور سال 1007 هـ .ق. می باشد. مقرنس سردر در حمله ددمنشانه آغامحمد خان قاجار به كرمان فرو ریخته و بخش كوچكی از آن باقی مانده است كه نشانه گذشته پرشكوه این سردر می باشد. ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده است. در طبقه زیرین دكاكین و در طبقه بالا حجره های تجار ساخته شده اند. نمای این سرا دارای كاشیكاری معرق بوده است. طرح های مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفویه است كه تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول می باشند. نقشه سرا چهار ایوانی است كه در ایوان های شرقی وشمالی و جنوبی تزییناتی از نوع گچبری و نقاشی وجود دارد و در دوره های بعدی ورودی هایی از طرفین شمال و جنوب به داخل آن گشوده اند كه سرا را به بازارهای اختیاری ونمد مالی متصل می نماید.

 

                       

 

بازار از دیرباز نه فقط یكی از مراكز خاص تجاری و تعیین كننده سرنوشت اقتصادی شهر ما محسوب می شده بلكه در گذرگاه سیاست و مسائل اجتماعی به طور كلی ساختار فرهنگی و معماری جایگاه خاصی داشته است. از لحاظ ساختار فرهنگی، بازار هم مكانی برای داد و ستد به شمار می رفت و میعادگاه اهل تجارت بود و هم دانشگاهی برای تدریس اخلاق فرزانگی. خصیصه و تبادلات تجاری در شهر كرمان در دوره های مختلف، بازار پر رونق را تدریجاً شكل داده است. بازار اصلی و بزرگ شهر در مركز آن قراردارد و جهت آن شرقی – غربی است. این بازار خط مستقیمی است كه در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وكیل) قرار دارد. طول آن حدود سه كلیومتر است و متشكل از كاروانسراها، سراها و تیمچه هایی است كه همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته اند. دو بخش از بازار كرمان در زمان یكی از حكام و فرمانروایان این دیار ساخته شده و از حیث ویژگی هایش در ایران، منحصر به فرد و در داخل و خارج كشور زبانزد خاص و عام است.

بخشی از بازار بزرگ كرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی خان قرار دارد كه بازار مسگری و بازار گنجعلی خان از آن جمله اند. بازار مسگری و بازار گنجعلی خان از آن جمله اند. بازار مسگری در امتداد بازار كلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی خان هستند كه عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته اند و بازار مسگری جلوی ضرابخانه به طول 98 متر و عرض 6 متر است. همچنین بازار جنوبی گنجعلی خان كه حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشكیل می دهد و در امتداد بازار سراج ها قرار دارد. در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگ شكل گرفته كه معماری این فضا در نوع خود كم نظیر و سقف آن در گذشته فرو ریخته و مجدداً بازسازی شده و تزییناتی از دوره قاجاریه زینت بخش آن است