خط بنّايي يا مَعْقِلي يکي از انواع خوشنويسي اسلامي است که نوعي از خط کوفي زاويه‌دار به‌شمار مي‌رود و از ترسيم اشکال هندسي مانند مربع، لوزي، مستطيل و خطوط موازي و متقاطع حاصل مي‌شود. خط بنايي نوع تزيين نشده و هندسي خط کوفي است که براساس خانه‌هاي شطرنجي طراحي مي‌شود.
اساس کوفي بنايي امتدادهاي افقي و عمودي و گردش خط با ضخامتي يکنواخت در راستاي افقي يا عمودي است به گونه‌اي که تمام سطوح هندسي شکل با اين نوشته‌هاي افقي و عمودي پر مي‌شود. در بعضي انواع کوفي بنايي به نمونه هايي برخورد مي‌کنيم که هم سياهي و هم سفيدي بين آنها از کلماتي تشکيل شده‌اند که هر دو داراي معناست که به آن کوفي مشکل يا متداخل گفته مي‌شود.
نام
واژه معقلي با دو تلفظ به کار مي‌رود يکي به‌صورت مُعَقِّلي که تفکر و تعقلي که خطاط بايد براي ترسيم اين خط به‌کار ببندد اشاره مي‌کند و ديگري به‌صورت مَعقِلي تلفظ مي‌شود که مَعقِل بروزن محفل، واژه‌اي است با ريشه فارسي به معني ديوار، قلعه و پناهگاه بلند. واژه بنايي را نيز به دو شکل تلفظ مي‌کنند که هر دو ضحيح مي‌نمايد. يکي بَنايي يا بِنايي که اين خط را منسوب به ابنيه و ساختمان‌ها مي‌کند و ديگري بَنّايي که اين خط را منتسب به معماران مي‌کند که به احتمال زياد طراحان اين خط آنان بوده‌اند.
تاريخچه
خط بنايي از خط کوفي مشتق شد. خط کوفي خطي قديمي بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجري کاربرد اوليه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بيشتر براي نوشتن کتيبه‌هاي مختلف بناها يا سرلوحه‌هاي کتاب‌هاي مذهبي به‌کار مي‌رفت.
نقوش معقلي هرچند که مربوط به دوران پيش از اسلام است اما به دست ايرانيان ابداع شده و براي تزيين بناها بکار رفته است. اما خط معقلي يا بنايي بعد از دوره سلجوقي در تزئينات بناها و به‌ويژه در مساجد ديده مي‌شود و سپس در دوره‌هاي ايلخاني و تيموري که دوره شکوفايي خوشنويسي ايراني به شمار مي رود رفته‌رفته مراحل رشد خود را طي کرد و سپس در تزيينات سطوح داخلي و خارجي بناهاي مذهبي و تزئينات ايوان‌ها در پشت و پهلوي قوس‌ها و بدنه مدور مناره‌ها به کار گرفته شد.
به سبب آنکه برش خط بنايي آسانتر از خطوط ديگري است که مملو از انحناها و پيچ و خم هاست و با عنصر اصلي سازنده بنا يعني آجر يا عامل اصلي پوشش عمارت‌ها در ايران يعني کاشي هماهنگي کامل دارد به وفور در آجرکاري‌ها و کاشي‌کاري‌ها در ساختمان‌ها به‌کار مي‌رود. هرچند در موارد نادري آثاري بر روي کاغذ با اين خط نيز ايجاد شده است. امروزه به سبب اينکه جنبه‌هاي تزئيني در انواع کوفي بسيار فراوان است مي توان به عنوان پايه اي براي طراحي جديد حروف الفبا در رشتة گرافيک مورد استفاده قرار گيرد. بعضي از هنرمندان در سالهاي اخير با استفاده از خط کوفي و تغيير و تلفيق آن با ديگر انواع خوشنويسي، براي طراحي پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و ديگر کارهاي مربوط به اين رشته استفاده کرده‌اند.
کاربردهاي خط بنايي در معماري، صنايع دستي، طراحي گرافيک، تزئينات داخلي و طراحي الگو و بومي‌سازي طراحي‌هاي وب نيز کاربرد دارد که آشناترين نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشيه پرچم ايران نقش بسته است.
نمونه‌هاي گوناگون خط معقلي در بناهاي قديمي از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شيخ صفي‌الدين اردبيلي در اردبيل، امامزاده محروق در نيشابور و ساير بناهاي تاريخي و مذهبي ايران و کشورهاي همسايه به وفور ديده مي‌شود که در کاشي‌کاري‌هاي معاصر همچون طرح توسعه حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجريش تهران نيز قابل مشاهده است.
اساس کوفي بنايي امتدادهاي افقي و عمودي و گردش خط با ضخامتي يکنواخت در راستاي افقي يا عمودي است به گونه‌اي که تمام سطوح هندسي شکل با اين نوشته‌هاي افقي و عمودي پر مي‌شود. در بعضي انواع کوفي بنايي به نمونه هايي برخورد مي‌کنيم که هم سياهي و هم سفيدي بين آنها از کلماتي تشکيل شده‌اند که هر دو داراي معناست که به آن کوفي مشکل يا متداخل گفته مي‌شود.
نام
واژه معقلي با دو تلفظ به کار مي‌رود يکي به‌صورت مُعَقِّلي که تفکر و تعقلي که خطاط بايد براي ترسيم اين خط به‌کار ببندد اشاره مي‌کند و ديگري به‌صورت مَعقِلي تلفظ مي‌شود که مَعقِل بروزن محفل، واژه‌اي است با ريشه فارسي به معني ديوار، قلعه و پناهگاه بلند. واژه بنايي را نيز به دو شکل تلفظ مي‌کنند که هر دو ضحيح مي‌نمايد. يکي بَنايي يا بِنايي که اين خط را منسوب به ابنيه و ساختمان‌ها مي‌کند و ديگري بَنّايي که اين خط را منتسب به معماران مي‌کند که به احتمال زياد طراحان اين خط آنان بوده‌اند.
تاريخچه
خط بنايي از خط کوفي مشتق شد. خط کوفي خطي قديمي بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجري کاربرد اوليه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بيشتر براي نوشتن کتيبه‌هاي مختلف بناها يا سرلوحه‌هاي کتاب‌هاي مذهبي به‌کار مي‌رفت.
نقوش معقلي هرچند که مربوط به دوران پيش از اسلام است اما به دست ايرانيان ابداع شده و براي تزيين بناها بکار رفته است. اما خط معقلي يا بنايي بعد از دوره سلجوقي در تزئينات بناها و به‌ويژه در مساجد ديده مي‌شود و سپس در دوره‌هاي ايلخاني و تيموري که دوره شکوفايي خوشنويسي ايراني به شمار مي رود رفته‌رفته مراحل رشد خود را طي کرد و سپس در تزيينات سطوح داخلي و خارجي بناهاي مذهبي و تزئينات ايوان‌ها در پشت و پهلوي قوس‌ها و بدنه مدور مناره‌ها به کار گرفته شد.
به سبب آنکه برش خط بنايي آسانتر از خطوط ديگري است که مملو از انحناها و پيچ و خم هاست و با عنصر اصلي سازنده بنا يعني آجر يا عامل اصلي پوشش عمارت‌ها در ايران يعني کاشي هماهنگي کامل دارد به وفور در آجرکاري‌ها و کاشي‌کاري‌ها در ساختمان‌ها به‌کار مي‌رود. هرچند در موارد نادري آثاري بر روي کاغذ با اين خط نيز ايجاد شده است. امروزه به سبب اينکه جنبه‌هاي تزئيني در انواع کوفي بسيار فراوان است مي توان به عنوان پايه اي براي طراحي جديد حروف الفبا در رشتة گرافيک مورد استفاده قرار گيرد. بعضي از هنرمندان در سالهاي اخير با استفاده از خط کوفي و تغيير و تلفيق آن با ديگر انواع خوشنويسي، براي طراحي پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و ديگر کارهاي مربوط به اين رشته استفاده کرده‌اند.
کاربردهاي خط بنايي در معماري، صنايع دستي، طراحي گرافيک، تزئينات داخلي و طراحي الگو و بومي‌سازي طراحي‌هاي وب نيز کاربرد دارد که آشناترين نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشيه پرچم ايران نقش بسته است.
نمونه‌هاي گوناگون خط معقلي در بناهاي قديمي از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شيخ صفي‌الدين اردبيلي در اردبيل، امامزاده محروق در نيشابور و ساير بناهاي تاريخي و مذهبي ايران و کشورهاي همسايه به وفور ديده مي‌شود که در کاشي‌کاري‌هاي معاصر همچون طرح توسعه حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجريش تهران نيز قابل مشاهده است.