مگو قطعه سرمایه ی انبساط
همه سطرها سرو و بارش نشاط
سواد و بیاضش به چشم
بدی چون شب وعید وروزوصال
«تذکره سنگلاخ»
یکی از خصایل آدمی که او را از سایر موجودات متمایز می کند تشخیص، شناخت جمال، زیبائی، نظم و اعتدال می باشد که زیر بنا و منشاء تمامی هنرهاست و متعادل کننده ی روح و ذوق انسان می باشد در این میان هنر خوشنویسی یکی از دقیق ترین و ظریف ترین هنرهای اسلامی و ایرانی است که از یک سو همگام با ذوق و عشق و از سوی دیگر با دانش و خرد همراه است، در نهایت هنرمند با این دو بال، راه کمال و فضیلت را به سوی خالق همه زیبایی ها می پیماید.
در این جا عقل به ما حکم می کند که نباید دسترنج چندین هزار ساله پیشینیان خود را ضایع و بیهوده پنداریم، بلکه باید در حفظ و نگهداری و سرمشق قراردادن آنها برای صعود و تکامل فرهنگی خود و جامعه ی خودمان کوشا باشیم.
در فرهنگ و هنر اسلامی، هنرها بسان زنجیره ی پیوسته و تکمیل کننده ی یکدیگر بوده اند.
همان گونه که در روزگار گذشته با هنر خوشنویسی چندین هنر دیگر همراه بوده و بسیاری از خوشنویسان با بیشتر آنها آشنائی داشته اند و اغلب آنها در تهیه ی کتاب و مرقعات و قطعات قرآنی به کار می رفته است مانند: رنگ آمیزی، تذهیب، زرافشانی، تصویر و نقاشی و مجلس سازی (تشعیر). جدول کشی و کمند سازی، حاشیه سازی، قطاعی، تهیه رنگها و مرکب سازی، متن و حاشیه کردن، رنگ آمیزی و آرایش جلدها، حکاکی و مهرسازی، خط ناخنی و غیره...
این هنرها به شیوه ها و سبکهای گوناگون در دورانهای گذشته رواج داشته است اما بسیاری ازآنها امروزه از میان رفته و یا مورد استفاده آنها کم شده است.
برای شرح هرکدام از اینها باید کتابی نوشت و اوقات زیادی صرف تحقیق و نگارش کرد.که البته از عهده ی این حقیر خارج است ولی به موجب:
آب دریا را اگر نتوان کشید
هم به قدر تشنگی باید چشید
در قدیم یک قطعه ی خوشنویسی شده به صورت امروزی قطعه سازی و ارائه نمی شد، چراکه اندازه قطعه ها به بزرگی قطعات کنونی نبود-به خاطر کمبود و نبود کاغذ بزرگ-خوشنویسان پس از نوشتن مطلب روی کاغذی که آهار خورده و مهره زده شده بود (خمیر نشاسته را به وسیله ی برسی روی کاغذ می مالیدند و سپس به وسیله ی مهره ی بزرگی از جنس عقیق، چخماق و یا سنگ یشم و ... کاغذ را نظم می دادند تا آهار به جسم کاغذ رفته و صیقلی شود) آنرا توسط مذهب تذهیب و بعضاً زرافشانی می کردند، سپس اطراف آنرا به وسیله ی ترلینگ (گونه ای قلم رسم که از دو تیغه فلزی موازی و قابل تنظیم به وسیله پیچ تنظیم شکل گرفته است) جدول کشی و کمند سازی می کردند. جدول کشی عبارت است از خط یا خطوطی که نوشته صفحات کتاب یا قطعه را محصور می کنند.
جدول تزئینی معمولاً از یک خط تجاوز می کند و غالباً خطوط جدول از رنگهای گوناگونی تشکیل شده است.
جدول ها از یک یا چند خط نسبتاً عریض و چند خط باریکتر دیگر تشکیل می گردد که ساده ترین نوع آن معمولاً یک خط عریض از رنگ طلائی دارد که دو طرف آنرا با دو خط نازک مشکی محصور می کنند.
گاهی اوقات دو یا سه جدول اطراف قطعه کشیده می شد که در این صورت خط جدولهای دیگر به رنگ لاجورد در داخل،شنجرف (قرمز مایل به آلبالوئی) دربیرون و رنگی دیگر که با صفحه کاغذ هماهنگ باشد (معمولاً سبز) به همراه طلائی باریک و یا مشکی در اطراف آنها می باشد.
جدول ها اسامی مختلفی دارند: جدول مرصع، جدول دوبله، جدول مثنی و جدول سه تحریر که شرح هر کدام مفصل است و در این مقال فرصت درج آن نیست. فقط برای آشنایی به اسامی آنها اشاره شد.
ضخامت این جدول ها بستگی به اندازه ی قطعه، رنگ صفحه، نوع تکنیک خوشنویسی و تذهیب آن دارد.
بعد از جدول کشی کاغذ را به وسیله چسب که سه نوع بوده (چسب استخوان، چسب پوست و چسب ماهی) و یا چسب هایی که از مشتقات صنعتی، گیاهی و یا حیوانی به دست می آید مانند سریش، روی کاغذ دیگری می چسباندند و در آخر قطعه را حاشیه سازی می کردند.
البته باید عرض کنم که در قدیم، بیشتربرای تهیه مرقع از قطعه سازی استفاده می کردند. «مرقع» در لغت به معنی لباس و روپوش درویشان است. که معمولاً وصله وصله بوده است. درخوشنویسی به اثری گفته می شود که از دهها قطعه ی خوشنویسی شده ی رنگارنگ و متنوع تهیه و به صورت آلبوم روی کاغذ چند لایه بزرگ دیگری چسبانده می شد و معمولاً به شکل آکاردئونی بوده است (روی هم تا می شده).
تاریخچه مرقع سازی خود مفصل است ولی اجمالاً عرض می شود که بهترین مرقعات در دوره تیموریان و بعد از آنان تا اواخر دوره قاجاریه تهیه شده است در حال حاضر این مرقعات به صورت کتاب چاپ می شود و در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.
در دوره قاجاریه با وارد شدن هنر اروپائی (به خصوص نقاشی) به ایران هنرمندان بزرگ کشورمان با این هنر آشنا شدند و از صفحه آرایی، حاشیه سازی و قاب کردن قطعه های هنرمندان اروپائی الهام گرفتند و آثار خود را بدین صورت در معرض دید علاقه مندان قرار دادند که مورد استقبال جامعه به خصوص اعیان، اشراف و علما قرار گرفت.
این روند ادامه پیدا کرد ودر رهگذر زمان ذوق و سلیقه هنرمندان ایرانی هم چاشنی کار شد با تغییرات جزئی، به دست ما رسیده است که در اینجا سعی می کنیم طرز تهیه ی یک قطعه ی کامل را برای خوانندگان محترم شرح دهیم.
قطعه سازی
قطعه به کاغذی که روی مقوا نصب شده و دارای جدول باشد و گاه تذهیب و تزئین شده و به وسیله حاشیه ی مقوائی محصور شده باشد گفته میشود. (البته در خوشنویسی به یک نوع نگارش هم گفته می شود). برای ساختن قطعه ابتدا باید کاغذ نوشته شده را به دلخواه، تزئین و جدول کشی کنیم، بعد آن را روی یک مقوای هم اندازه و یا بزرگتر (به اندازه قاب مورد نظر) بچسبانیم. برای این کار ابتدا به اندازه کاغذ اصلی از مقوای زیرین (معمولاً وسط مقوا) و پشت کاغذ نوشته شده را به طور یکنواخت با چسب رقیق شده می پوشانیم-اگر چسب سنتی باشد بهتراست. چون بر اثر گذشت زمان رنگ و اثر خود را روی کاغذ نوشته شده نمی گذارد، ولی چسب های صنعتی و تینری بعد از مدتی کاغذ نوشته شده را زرد رنگ می کند-سپس کاغذ را روی مقوا چسبانده و روی آن، به طور یکنواخت دست می کشیم، تا خوب بچسبد، در ادامه به وسیله مقوای دیگری که به مقوای حاشیه معروف است آن را محصور می کنیم.
مقوای حاشیه، مقوای ضخیمی است ک دور قطعه خوشنویسی یا عکس و یا نقاشی آبرنگ قرار میگرد و بین قطعه و شیشه فاصله می اندازد، به این ترتیب ضمن محافظت قطعه از تاثیر رطوبت جلوگیری می کند و به زیبائی تصویر می افزاید.
این مقوا را از رنگ های خاکستری، طوسی، قهوه ای، اکر، زیتونی، شکلاتی و ... و با توجه به کاغذ زمینه و تذهیب آن انتخاب می کنند که معمولاً از جنس مقوای ماکت، ویا مقواهای رنگی دیگر میباشد. البته مقوای ماکت به خاطر ضخامت آن، که بین صفحه ی نوشته شده و شیشه ی قاب فاصله ایجاد می کند بهتر است. وسط این مقوا را به اندازه ی کاغذ نوشته شده با احتساب جدول خالی می کنیم (به طوری که پهنای حاشیه معمولاً 3 تا 15 سانتی متر باشد، البته آن نیز بستگی به اندازه ی قاب و اندازه ی کاغذ اصلی دارد)، روی کاغذ نوشته شده قرار می دهیم. سپس آنرا محصور کرده و می چسبانیم. بعد از چسباندن مقوای حاشیه. معمولاً به فاصله یک سانتی متر از لبه حاشیه و اطراف قطعه ی نوشته شده، رنگ طلایی ضخیمی به وسیله ترلینگ و یا قلم راپید (قلم مخزن داری که نوک آن شماره های مختلف و قابل تعویض دارد و با جوهر های مخصوص خود که ضد آب است استفاده می شود) می کشیم.
این جدول نهایی که در کنار نوشته قرار می گیرد. باعث می شود چشم بیننده منحرف نگردد و صفحه روی قطعه، تاثیر منفی نگذارد و مطلب نوشته شده خود را بهتر نمایان سازد. امید است مطالب این مقاله هرچند اندک، راهنما، راهگشای خوانندگان محترم بوده باشد. البته برای درک بیشتر مطلب، بهتر است که خوانندگان عزیز به صورت کارگاهی قطعه سازی را تجربه نمایند تا در نهایت نتیجه مطلوب تری حاصل شود.
غرض نقشی است کز ما باز ماند
که هستی را نمی بینم بقائی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت
کند در حق درویشان دعائی
(سعدی)
منابع:
1-خوشنویسی در فرهنگ اسلامی؛ آن ماری شمیل2-گلستان هنر؛ تالیف قاضی احمد قمی
3-تعلیم خط؛ تالیف مرحوم استاد فضائلی
4-فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته؛ تالیف حمیدرضا قلیچ خانی
5-فرهنگ معین