مسجد سپهسالار که با نام مسجد آیت الله مطهری نیز شناخته می شود یکی از مساجد بزرگ شهر تهران است . این مسجد که همراه مدرسه ای به همین نام است در تهران در کنار مجلس شوری ملی ( میدان بهارستان ) واقع است . مسجد و مدرسه سپهسالار ( شهید مطهری ) نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است که از نزدیک ترین تلفیق ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است . مسجد سپهسالار گنبد ویژه ای دارد ؛ تعداد مناره های بیش از اندازه متداول آن که حدود 10 مناره است و گنبد دو گوش خوابیده اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد .
گنبد خانه مسجد سپهسالار تحولی در معماری مساجد به شمار می رود . چلیپای بزرگی با ابعاد ۴۵ * ۴۵ متر گنبد اصلی را با دهانه ۱۵ متر در مرکز قرار داده است . در قسمت جنوبی ، بیننده فضای بزرگ بدون ستونی را می بیند . سبکی این فضا را حتی ، جرز های عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی سازد . چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیل ، بال های چلیپا را پوشش داده اند . در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع ۲۵ متر به وجود می آورد .
تزئینات ساختاری چون کاربندی و غیر ساختاری چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه بندی در ساختمان مسجد به کار رفته کاشی کاری ها و مجموعه هنر های معماری دوره قاجار نه تنها یکی از زیباترین مساجد بلکه یک مدرسه نیز هست . از انواع مهم کاشی کاری در این مسجد معقلی ، هفت رنگ یا خشتی و معرق را می توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره چینی است و معرق برجسته سر در ورودی در نوع خود منحصر به فرد است . سنگ و تزیینات سنگی در این مجموعه جابه جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شباهت می یابد . در این بنا آجر کاری به شکل تزیینی دیده نمی شود اما ، آجر مصالح اصلی بنا را تشکیل می دهد و زمین های است که کاشی کاری روی آن نمایی جذاب دارد . طاق های آجری پر تنوع در دالان ها و ورودی ها نیز به چشم می خورد . در های حجره ها و در اصلی شبستان زمستانی گره چینی معرق دارند . درب اصلی که به خیابان سرچشمه باز می شود دارای بهترین نمونه تزیینات فلزی در این مجموعه است . پشت پنجره حجره ها نیز نمونه هایی زیبا از فرفورژه ( نرده های دست ساز آهنی ) دیده می شود .
به طور کلی طرح این بنا ملهم از مسجد جامع اصفهان ، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است .
وقتی درباره معماری اصیل و سنتی سخن می گوییم ، منظورمان 30_40 سال پیش است ، چون از 30 سال قبل به این طرف ، با ورود تمدن ، تکنولوژی و معماری جدید ، بسیاری از سازه ها و بنا ها دستخوش تغییرات شده است .
هر بنایی دارای ارزش و اعتبار و بیان کننده سلیقه معمار بنا است . بنا های تاریخی هر کشور بخشی از شناسنامه فرهنگ و کارنامه مردمی است که در آن زندگی می کرده اند . از این رو توجه به تاریخچه بنا ها و شاهکار های هنر معماری ، مهم است .
بانیان این بنای بزرگ و نیز سازندگان ساختمان مجلس شورای ملی ، « حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی » ، صدر اعظم دوره ناصر الدین شاه قاجار و برادرش « مشیر الدوله » بودند . سپهسالار در سال 1296 ه . ق. بنیانگذاری این ساختمان را آغاز کرد و چون در سال 1298 در مشهد وفات یافت ، برادرش یحیی خان مشیرالدوله در تکمیل و اتمام این بنا همت گماشت و پس از درگذشت او قسمتی از ناتمامی ها و تزیینات تدریجاً بوسیله نائب التولیه های وقت انجام یافت . که ساخت این بنا در دو سال پایانی عمر میرزا حسین خان سپهسالار آغاز شد و هزینه آن نیز از محل عواید شخصی وی تامین می شد . ولی تکمیل مجموعه پس از مرگ وی توسط برادرش یحیی خان مشیر الدوله صورت گرفت .
میرزا حسین خان سپهسالار سال ها سفیر ایران مقیم در استانبول بود . برای همین زمانی که به ایران بازگشت با نگاهی به مساجد ترکیه شروع به ساخت این مسجد کرد . شاید این نزدیک ترین تلفیق میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول باشد .
طراحی مسجد را ممتحن الدوله به عهده گرفت و معمار آن حاج حسن قمی بود . ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید . همچنین از « حاج ابوالحسن معمار » و « استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی » به عنوان معماران اصلی مسجد و مدرسه یاد می شود .
در دوره های بعدی ، تکمیل بخش هایی از مسجد همچنان ادامه یافت که در سال ۱۳۲۰ ، در محل گل خانه قدیمی ، تالاری ساخته شد که امروز مجموعه دار القرآن است . در سال ۱۳۴۲ ، استاد لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵ ، نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را اساسی مرمت کرد .
نمازخانه مسجد که به چهل ستون معروف است ( اما 44 ستون دارد ) ، در شرق صحن قرار دارد ؛ صحنی که دارای چهار باغچه ، چهار خیابان و حوض بزرگی در میانه است که از آب جاری قنات تهران ( که برای مدرسه ، مسجد و عمارت بهارستان می آمد ) سیراب می شد .
ابعاد صحن آن تقریبا 61 در 62 متر است و ساختمانش دو طبقه و در هر طبقه حجراتی جهت سکنی طلاب ساخته شده که مجموعاً قریب شصت حجره می باشد . در چهار طرف اضلاع ساختمان چهار ایوان قرار دارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی به مقصوره و گنبدی عظیم می شود که کمتر از گنبد های مساجد بزرگ دوره صفویه نیست ولی نه بدان زیبایی . چهار ایوان مرتفع رو به روی هم قرار دارند که کوتاه ترین آنها رو به قبله است و گنبدی دارد که با گنبد مساجد قدیمی تر از خود تفاوت می کند و معماری جدیدی را ارایه می دهد . چهار مناره بلند که پایه های هر یک تا کمر از سنگ است و به شیوه ظریفی حجاری شده ، به همراه دو مناره دیگر در دو طرف جلوخان ، در مجموعه شش مناره مسجد را تشکیل می دهند ؛ از چهار مناره اولی ، دو مناره به دو پهلوی ایوان متصل است و دو مناره دیگر رو به روی ایوان قرار دارد . تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی کاری بسیار زیبا دارند .
از ویژگی های مهم فضای مسجد سپهسالار ، که در واقع یکی از برجسته ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می رود ، وجود مهتابی ها و بهار خواب های وسیع در طبقه فوقانی است . هر چند این فضا ها با ظرفیت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می شود ، در مسجد سپهسالار در مقیاسی وسیع تر و با پیچیدگی های بیش تر طراحی شده است . این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین بودن ، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می کند . چنین تدبیری در فضاسازی امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختل نمی سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می افزاید . دیگر ویژگی معماری مسجد مناره های متعدد آن در ابعادی نامنتظره است . امتداد نیم استوانه ای آن ها تا کف حیاط می رسد و ابتکاری منحصر به فرد را به نمایش در می آورد . استفاده از ساعت به جای مؤذنه ، نمونه های بسیار دارد ، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جا است .
کتابخانه در سال های نخستین دوران پهلوی دوم در مجاورت مسجد ساخته شد ، گرچه معماری کتابخانه چندان ارزشمند نیست ، بدون خودنمایی در برابر مسجد به نوعی هماهنگی با آن دست یافته است .
مسجد و مدرسه سپهسالار ؛ در گذر زمان
در حال حاضر در بخش بالای کتابخانه مسجد ، یک نمایشگاه دایمی از آثار قدیمی مانند مجموعه آثار « میرزا طاهر تنکابنی » ، « مجموعه کتاب های سید محمد صادق طباطبایی » و بسیاری دیگر از مجموعه های تاریخی و با ارزش وجود دارد .
قسمتی از دیوار مدرسه سپهسالار که متعلق به دبیرستان علمی قدیم بود در حال مرمت و بازسازی است . بخش هایی به بافت این مدرسه الحاق شده که به لحاظ معماری کار های غلطی است . محل استقرار فرهنگستان اول زبان و ادب پارسی نیز در این مسجد بود ، که در آن مکان امروز کتابخانه مسجد سپهسالار واقع شده است . از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این کتابخانه که در حال حاضر بازسازی شده ، می توان یافت .
cafedexign.com ، ketabeavval.ir