مسجد جامع «اشترجان » در 36 كيلومتري جنوب غربي اصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد كتيبه هاي تاريخي آن، در سال 715 به دستور خواجه فخرالدين محمدبن محمودبن علي اشترجاني ساخته شده است اين مسجد يكي از نمونه هاي نفيس معماري ايلخاني از اواخرسلطنت محمد خدابنده (اولجايتو) به شمار ميآيد.
در كتيبهاي كه نام باني مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجاني، با عنوان «الصاحب الاعظم ملك الوزراءفي العالم» ياد شده است. وي كه از مستوفيان و منشيان اميران ايلخاني بود چند هم حكومت لنجان را برعهدهداشت. با اين كه «خواجه» در مقام وزارت نبود، دركتيبه‌هاي اين بنا عناوين خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاين رو گمان ميرود اين عنوانها در آن زمان تنها به وزيران اطلاق نميشد و ديگر دولتمردان نيز آن را وام ميگرفتهاند.
مسجد ايلخاني، مكمل مسجد كهن تري است كه دربازسازيها و دگرگوني‌ها بخشهاي بسياري بر آن افزوده شده است. هنگام تعمير بنا در 1333 شمسي در كتيبهاي آجري به سبك كتيبههاي دوره سلجوقي در زير تزيينات ايلخاني نماي خارجي سر در شمالي آشكار شد. از تحولات بعدي بنا اطلاعات دقيقي در دست نيست، ولي به استنادكتيبهاي به زبان فارسي در شبستان شرقي بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ايلخاني و در حكومت ابوالنصر حسن‌بهادرخان با پشتيباني مالي شخصي به نام كمالالدين‌اسماعيل بن ظهير الدين ابراهيم اشترجاني تعمير شدهاست.
از ميان كساني كه از مسجد جامع اشترجان ياد كرده‌اند،بايد از ابن بطوطه نام برد كه آن را در 727 قمري، ديده و درسفرنامه‌اش از آن به عنوان «مسجدي زيبا كه آبي از وسط آن ميگذرد»، ياد كرده است جويي كه ابن بطوطه بدان اشاره كرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالي آن جريان دارد.
وسعت مسجد جامع اشترجان 500/1مترمربع (30×50متر) است. اين بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در ديواري از خشت محصور گشته است. مسجد داراي دو ورودي است. ورودي اصلي در شمال بنا و ورودي ديگر در شرق آن قرارگرفته است. هيچ يك از اين دو بر محورهاي اصلي ساختمان جاي ندارد. دو ايوان بر محور شمالي - جنوبي و 3 شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مركزي ساخته شدهاست. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ايوان جنوبي جاي دارد. بدين ترتيب، اين عناصر بر محور بودن كلي طرح دروني مسجد تأكيد دارند.
سردر ورودي اصلي كه در نيمه شرقي ضلع شمالي بنا قرار گرفته و بيش از 12 متر ارتفاع دارد. در دو طرف ايواني كه سر در را تشكيل ميدهد، بقاياي دو مناره ديده ميشودكه تنها يك سوم آنها هنوز برپاست.
تزيينات اين سردر با عناصر آجركاري، كاشي كاري و بااستفاده از نقش مايه هاي هندسي و نوشتاري و اندكي گياهي شكل يافته است. طاق نماهاي متعدد با قوسهاي جناغي كه بر ستونهاي باريك توكار چند ضلعي و يا دايرهاي فرود آمده و در قابهاي مستطيل شكل جاي گرفته است، نقش عمده را در تقسيم بندي متقارن سطوح ايوان ايفا ميكند. فضاي طاق مقرنس ايوان از 6 طبقه تشكيل شده كه طاسهاي آن با تركيبي از نقشهاي هندسي از كاشي آبي، در دو رنگ لاجوردي و فيروزهاي، وآجر تراشيدة بي لعاب مزين شده است. درون سوي طاق اصلي ايوان و همه سطوح مسطح اين سردر (لچكيها وپهنه طاق نماها، قابها و الواح مختلف) نيز با نقوش تزييني هندسي و يا كتيبه هاي متعدد به دو خط ثلث و كوفي بنايي از آجر تراشيده و يا از تركيب آجر بي لعاب و كاشي دردو رنگ آبي (لاجوردي و فيروزهاي) تزيين شده است.امروزه تمامي تزيينات كاشي كاري مسجد به استثناي يك مورد در سردر شمالي متمركز گشته است. مورد استثنايي يادشده، كتيبهاي از كاشي است كه بر درون سوي طاق ايوان جنوبي مسجد قرار داشته، و اكنون تنها چند كلمه از آن باقي است. سردر اصلي به تنهايي 19كتيبه از كتيبه هاي مسجد را در خود جاي داده است. در اين ميان كتيبه تاريخي حاوي نام باني مسجد كه با كاشي لاجوردي بر زمينه فيروزهاي وبه خط ثلث بر نواري پهن بر قسمت مياني مدخل ايوان و برفراز طاق نماي ورودي مسجد جلوه ميكند، از اهميت به سزايي برخوردار است. دو كتيبه كوچك، در لابه لاي تزيينات هندسي قاب همين طاق نما، نام سازنده و نيز تزيين گر را در دو جمله: «عمل بنا احمد ابن محمد البناءالمعروف حداد» و «عمل حاجي محمد قطاع تبريزي»جاودانه ساخته است. اين دو، كار ساختمان و تزيين آجركاري و كاشيكاري اين سردر و احتمالاً مسجد ايلخاني را عهده دار بوده اند.
سردر اصلي مسجد جامع اشترجان از اهميت ويژه اي درسير تحول معماري ايران برخوردار است. تأكيد بر ورودي اصلي و ساختار ايوان آن با منازة دوگانه و گرايش به ارتفاع در اين قسمت از بنا از دوره سلجوقي آغاز شده بود. يكي ازاولين نمونههاي شناخته شده از اين نوع ايوان ورودي درمسجد سلجوقي امام حسن اردستان باقي مانده است.ساختمان سردر باقي مانده از مسجد نظاميه ابرقو، سردر موسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، مناره‌هاي فروريخته سردر مسجد جامع كرمان، سردر مسجد جامع يزد و نيزايوان ورودي مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهاننمونههايي هستند كه از قرن 8 قمري به بعد اين روند راادامه دادند.
تزئينات كاشيكاري سردر مسجد جامع اشترجان ازنمونه‌هاي شاخص اين نوع تزئين در دوره ايلخاني است كه با تزئين كاشي بناهاي مهم اين دوره مانند گنبد سلطانيه، مسجد جامع ورامين و نيز مقبرة پير بكران قابل مقايسه است. استفاده از آجر لعابدار كه نمونههاي اوليه آن دربناهاي سلجوقي مشاهده مي‌شود، در دوره خوارزمشاهي اوج گرفت و در دوره ايلخاني تحول بيشتري يافت. پيشرفت هنر كاشي كاري در قرون بعدي همچنان ادامه يافت. در كنار كاشيهاي لاجوردي و فيروزهاي مسجدجامع اشترجان، نخستين نمونه تاريخدار كاشي «زعفراني» نيز ديده مي‌شود.
در داخل مسجد در قسمت شرقي ورودي شمالي پلكاني قرار دارد كه به يك شبستان زمستاني در زير اين بخش منتهي مي‌شود. صحن مركزي نسبت به فضاهاي سرپوشيده اطراف آن از مساحت كمتري برخوردار است.شبستان شمالي 3 چشمه طاق و شبستانهاي شرقي وغربي هر يك دو چشمه طاق عمق دارند. كليه طاقهاي شبستانها بر پيل پايه‌هاي 4 ضلعي قرار گرفتهاند. طاق‌نماهاي كور سراسر سطوح ديوارهاي داخلي مسجد را در 3طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده،گويي چشمه طاقها در آن سوي ديوارها نيز ادامه يافتهاست.
نماي پيرامون صحن را يك ايوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبي، يك ايوان كوچك با ارتفاع كمتر و دودهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالي، و 4 دهنه طاق مشابه بر هر يك از اضلاع شرقي و غربي تشكيل ميدهد.هر يك از طاقها در نماي رو به صحن آن در قابي مستطيل شك قرار گرفته كه بر قرنيزي به ارتفاع 20/1 مترفرود ميآيد.
ايوان شمالي با دو ورودي در هر يك از ديوارهاي شرقي و غربي آن به قسمتهاي ديگر شبستان راه مي‌يابد. طاق‌آهنگ اين ايوان اندودي از گچ دارد كه در آن زمينهاي شطرنجي به تقليد از آجرچيني و بندهاي آن كنده شده است. بر اين زمينه به كمك تزئينات گچبري جمله«الله‌اكبر» به خط كوفي بنايي به طور مكرر نقش بسته است. كتيبهاي گچي حاوي آيه 56 از سوره احزاب (33) بهخط ثلث روي زمينهاي به رنگ آبي با بن مايه‌هاي گياهي بر درون سوي طاق اين ايوان جاي گرفته است. اين كتيبه در قاب باريكي با طرح هندسي و به رنگ قرمز قرار دارد.بقاياي كتيبه گچي ديگري نيز بر قسمت بالايي ديوارشمالي ايوان روي زمينهاي به رنگ آبي ديده مي‌شود. نوارپهني با طرح هندسي سرتاسر 3 ديوار ايوان را در قاعده طاق تزئين ميكند. بر جرزهاي داخل ايوان و در مربعهاي كوچكي اسامي «الله، محمد، علي، ابوبكر، عمر» به طور پراكنده گچبري شده است.
ايوان اصلي مسجد سرتاسر ضلع جنوبي صحن را اشغال كرده است. اين ايوان با دو ورودي در اضلاع شرقي وغربي و 3 ورودي در ضلع جنوبي آن، از يك طرف به شبستانها و از طرف ديگر به گنبد خانه مقصوره راه ميگشايد. مدخل اصلي مقصوره كه در قسمت مياني ضلع شمالي ايوان واقع شده، از ارتفاع بيشتري برخوردار است.طاق و ديوارهاي جناحي ايوان تعمير و تجديد بنا شدهاست. بقاياي چند كلمه از يك كتيبه به خط ثلث از كاشي فيروزهاي بر زمينه گچي با نقش گياهي زرد رنگ كه بردرون سوي طاق ايوان باقي مانده است، حكايت از اين داردكه كتيبهاي زيبا در اين قسمت وجود داشته، و احتمالاً كتيبهديگري نيز بر قرار طاقهاي ورودي بر 3 ديوار ايوانميچرخيده است. از اين كتيبه امروز فقط زمينه گچي آنباقي مانده است، سطوح جرزهاي ايوان در گوشه شمالي غربي و شمال شرقي در قاب باريكي جاي داده شده است كه به خط كوفي بنايي آيات 1 تا 9 سوريه يس 036) و آيه23 و قسمتي از آيه سوره حشر (59) و اسماء الحسني را دربردارد. در بندهاي آجرهاي اين جرزها كلمات الله،علي،رسولالله، محمد، الملكلله با گچ نوشته شده است.
مقصوره مسجد جامع اشترجان با نقشه مربع شكل ساخته شده است. ديوارهاي گنبدخانه از خشت است و رويآنها را لايهاي از گچ به ضخامت 5/3 سانتيمتر كه در اصلبه رنگ نخودي مايل به خاكستري بوده ، پوشانده است. وروديهاي سه گانهاي كه در هر يك از ديوارهاي شمالي،شرقي و غربي گشوده شده، ارتباط مقصوره را با ايوان جنوبي و مسجد و شبستانهاي اطراف آن ميسر ميساخته است. امروزه وروديهاي جانبي در شرق و غرب مقصوره مسدود شده است. وروديهاي اصلي در قسمت مياني دوارها قرار گرفته، و از وروديهاي جانبي پهنتر است.
طرح سه گانه اين وروديها در جانب جنوبي گنبدخانه به وسيله محراب و دو طاق نماي تزئيني دو طرف آن تكرارشده است.
مقصوره در مقطع عمودي از 3 قيمت متمايز تشكيل شده است: منطقه مربع شكل پايه بنا، منطقه كثيرالاضلاع انتقالي ميان پايه و دايره گنبد و گنبد. منطقه انتقالي از دوطبقه 8 ضلعي و 16 ضلعي تشكيل شده است. طبقه اول 4سكنج مقرنس دارد و 4 طاق نماي ساده، و طبقه دوم 4سكنج و 8 طاق نماي ساده دارد. قسمت شرقي و غربي طبقه اول باز است و امكان ورود نور كافي را به مقصوره فراهم مي‌سازد. منطقه كثيرالاضلاع انتقالي بدين ترتيب تبديل زمينه مربع را به دايره براي اجراي نهايي پوشش گنبد امكانپذير ساخته است. استقرار گنبد به كمك سكنج بر ساختمان 4 گوش بنا، در ادامه سنت ديرينه معماريپيش از اسلام ايران، تحول چشمگيري در دوره اسلامي يافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجان آنچه را كه در دوران پيش در بناهايي چون: مقبره سامانيان در بخارا، مقبره عرب اتا در تيم، نزديك سمرقند، مقبره دوازده امام در يزد، و به ويژه در گنبد خانه‌هاي مقصوره‌هاي مساجد سلجوقي تجربه شده بود، به كار گرفته شده است.استفاده از طبقه دوم 16 گوش مستقل در منطقه انتقالي -كه اولين نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهان مشاهده مي‌شود- سرآمد تحولات عظيمي در روشهاي پوشش طاقي بناها و نيز ارتفاع آنها گرديد. تركيب مقرنس سكنجهاي طبقه 8 گوش مسجد جامع اشترجان اولين نمونه سكنج مقرنسدار شناخته شده در مقصوره سلجوقي مسجد جامع گلپايگان، و سپس نمونههاي ايلخاني آن راهمچون مسجد جامع ورامين به ياد مي‌آورد.
بر 4 قوس طاق نماهاي طبقه 8 ضلعي منطقه انتقالي،روي محورهاي اصلي بنا، يك كتيبه گچبري به خط ثلث برزمينه گياهي آبي رنگ آيات 18 تا 22 سوره توبه (9) نقشبسته است. در كتيبه اصلي مقصوره مسجد جامع اشترجانكه برپايه گنبد آن واقع است، آيه 1 تا قسمتي از آيه 6 سوره فتح (48) با گچ به خط كوفي بافته بر زمينهاي از نقوش گياهي نوشته شده است. در لابه‌لاي حروف بخش پاياني كتيبه، در قسمت بالا، تاريخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدين صورت نوشته شده است: «و ذلك في اواخر صفر سنةخمس عشرة و سبع مائة). دو نوار باريك گچبري تزئيني،يكي به رنگ قرمز و آبي و ديگري به رنگ قرمز و سفيد ونخوردي بر بالاي اين كتيبه به دور گنبد مي‌چرخد.
اين بنا با 47 كتيبه حاوي مضامين مختلف قرآني،مذهبي و تاريخي با انواع سبكهاي نگارش از غناي خاصي براي مطالعات كتيبه شناختي در خور مقايسه بابناهاي ديگر ايلخاني چون گنبد سلطانيه، مسجد جامع ورامين و مقبره پيربكران در اصفهان است.
برگرفته از دائرةالمعارف بزرگ اسلامي جلد نهم با تلخيص