مسجد ، نماد وحدت (3)

 مساجد داراي كاركردهاي بسيار متنوع و متعددي مي باشد. تمامي اين كاركردها در عين تعدّد. در راستاي هم و در يك خط معنوي واحد قرار دارند. در واقع نوعي انسجام و وحدت  نانوشته، درتمامي اين نقشها وجود دارد كه همه آنها نسبت به هم همپوشي داشته و تقويت كننده يكديگر هستند؛ چون هدف نهايي وغايي تمامي آنها در «كلمه الّله» و كمال انسان تبيين شده است و آنچنان از تجانس و انسجامي برخوردار هستند كه هيچيك از كاركردها در تناقص يا نفي ديگركاركردها، عمل نمي كنند؛ بلكه همه آنها در راستاي اتحاد و همبستگي براي عروج و كمال انسان قدم مي گذارند.همه منابع موجود انساني در مسجد در هدف، وحدت نظر دارند. هدف نمازگزاران،امام جماعت، هيات امناء، خادم، باني و واقف و... همه يكي است و ابعاد معنوي سرلوحه اعمال و افعال آنان در مسجد است.

هنوز چند ماهي از حضورپيامبر گرامي اسلام (ص) در مدينه نگذشته بود كه در مسجد النبي، با هدف ايجاد وحدت،تأليف قلوب و افزايش دوستي بين ياران و اصحاب و انصار و مهاجرين پيمان عقد اخوت را بين آنها منعقد نمودند و خود آن حضرت نيز با حضرت علي (ع) پيمان برادري بست. اگر چه آن حضرت به دفعات و در مناسبتهاي مختلف اين سنت حسنه را انجام دادند.(اين روز تاريخي مصادف با دوازدهم ماه مبارك رمضان سال اول هجرت بوده است) با توجه به نقش وحدت آفرين مسجد،از آن پس، بسياري از اختلافها و درگيريهاي قومي، قبيله اي ، طايفه اي و حتي خانوادگي رفع گرديد و سرانجام بسياري از دشمني ها به دوستي و مؤدت انجاميد.

يكي از سنتهاي بسيار نيكوي پيامبر اسلام (ص) انجام مراسم عقد ازدواج حضرت فاطمه (س) و حضرت علي (ع) در مسجد بوده است. با عنايت به اينكه پيامبر گرامي اسلام(ص) بسياري از رفتارها را با هدف الگو سازي براي امت اسلامي انجام مي دادند،يكي از بهترين ابتكاراتي بود كه به افزايش نقش آفريني مسجد كمك شاياني مي نمود. اگر چه اين سنت،امروزه كمتر در كشور ما صورت مي گيرد(ضرورت احياء اين سنت پسنديده با توجه به افزايش روز افزون هزينه ازدواج با هدف افزايش پيوند خانوادگي كه در راستاي انسجام جامعه وارزشهاي اسلامي صورت مي گيرد، لازم به نظر مي رسد.) اما ديگر كشورهاي اسلامي اين سنت حسنه را جاري مي نمايند. «نقل شد كه به دستور پيامبر گرامي اسلام (ص) سفره وسيعي در مسجد گستردند و بسياري از زنان و مردان مسلمان اطعام شدند وآنگاه عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند و دست حضرت فاطمه (س) را در دست حضرت علي (ع) گذاشتند و براي آن دو دعا كردند »22

يكي از نمادهاي وحدت و انسجام و اجتماع در سطح جوامع اسلامي ، برگزاري نماز جماعت بصورت 3 يا 5 وعده در هر شبانه روز است. اسلام نه تنها به اهميت اجتماع در مقياس كوچك (نماز جماعت) اكتفا ننموده است، بلكه جايگاه وحدت خيز مسجد موجب شده است،تا نسبت به اجتماع بزرگتر در قالب نماز جمعه، يا نماز اعياد فطر و قربان در مقياس بزرگتر نيز عنايت خاص داشته و حتي به اين اجتماع در نگاه بين اللملي و امت واحد اسلامي نيزتوجه نموده و هر ساله در قالب حج تمتع و حج عمره ميليونها مسلمان در سراسر جهان اسلام  در اين اجتماع بزرگ، چگونگي وحدت و اخوت  و برادري را آموزش مي بينند و به صورت عملي چند روزي نيز تمرين مي كنند.

اصل و بناي اسلام بر توحيد و وحدانيت است و اين وحدت در مسجد،ظهور و بروز مي يابد. همه مردمي كه موحد و يگانه پرست هستند از هر نژاد،قبيله ، طايفه،گروه،جناح و حزب در موقع نماز وحدت عملي و كاملاً راستين دارند و يك شعار و يك عمل را به صورت هماهنگ انجام مي دهند و اگر هم احياناً داراي اختلاف سليقه يا نظر باشند، دراصل نماز و انجام غالب احكام وآداب وحدت دارند.چون صاحبخانه و ميزبان واحد است، پس در نوع ارتباط  وحدت در پذيرايي از ميهمانان وجود دارد،از همه مردم يك نوع پذيرايي مي كنند و بين پير و جوان ، پولدار و فقير، زن و مرد و... فرقي نيست.

مساجد را مي توان به منزله يك مركز تجمع ياد كرد.«تجمع كاركردهاي گوناگون در عين وحدت در مسجد باعث گرديده است،تا اين مؤسسه اجتماعي- ديني يكي از مهمترين حلقه هاي ارتباطي در جوامع اسلامي باشد. بدين ترتيب اگر مساجد را محور شكل گيري ارتباطات در جامعه اسلامي چه شهري و چه روستايي بدانيم سخني به گزاف نگفته ايم.محوريت مسجد در جهان اسلام حتي در جايگاه جغرافيايي آن نيز نأثير داشته است.از اين نظر مساجد در قلب اجتماعات اسلامي قرار داشته اند.» 23

 وحي و كلام الهي يعني آنچه كه بوسيله جبرئيل امين از سوي خداوند متعال به حضرت محمد(ص) نازل شده است. از بعد صحت وسلامت و بدون تحريف بودن آن مورد اتفاق نظر همه مسلمانان مي باشد. در واقع، نقطه اتكاء و وحدت همه مسلمانان در درجه اول كلام الهي مي باشد. در قرآن كريم جمعاً 28 بار كلمات مسجد ،مسجداً و مساجد بكار رفته است كه از اين بين، بيش از 15 بار كلمه مسجد، با الحرام تركيب شده و 9 مورد مربوط به حج مي باشد. مسجد الحرام و حج كه بيش از نيمي از آيات مسجد در ارتباط با آن مي باشد، از مكانها و مناسكي هستند كه زمينه ساز وحدت و بستري مناسب براي انسجام مسلمانان به شمار مي روند.

 جايگاه رفيع امامت مسجد توسط ائمه جماعات، يكي ديگر از محورهاي وحدت آفرين مسجد مي باشد بر اساس نص صريح ‌روايتي از رسول گرامي اسلام (ص) امام جماعت نفر اول مسجد است. اين اصل اساسي مورد پذيرش تمامي فرق و مذاهب اسلامي مي باشد و امامت مسجد ضمن برخورداري از شأن ويژه در بين نمازگزاران و مؤمنين از محوريت خاص نيز برخوردار است كه مي تواند با حضورش ضمن زمينه سازي براي انجام بهترامور معنوي و مناسكي نقش اساس را در ايحاد انسجام و همبستگي بين آنان برقراركند: «افضل الناس في المسجد الامام»24

 در ميان اعمال و افعال عبادي كه در مسجد انجام مي شود، نماز مهمترين و اصلي ترين عبادت است كه از اتفاق نظر واحدي در بين تمام جوامع اسلامي برخوردار است.درمسئله نفس نماز و فلسفه وجودي ونيز اركان آن هيچ نقطه مبهمي وجود ندارد و همگي بر اصل اين عبادت تأكيد دارند. شايد اختلاف جزيي در بعضي از افعالي است كه جزء اركان نماز نمي باشد. نماز ، عبادت مشترك در ميان همه مسلمانان مي باشد.نه تنها ماهيّت نماز وحدت آفرين است، بلكه شكل انجام اين عبادت نيز انسجام بخش مي باشد.يكي از آداب اقامه نماز كنار هم قرار گرفتن نمازگزاران بدون فاصله است و حتي قرار گرفتن بسيار نزديك و دوش به دوش به هم، سنتي است كه مورد تأكيد پيشوايان بوده است. يكي ديگر از فرائض نماز دريك رديف منظم و وحدت گونه كنار هم قرار گرفتن مي باشد؛ آنچنان كه هيچگونه بي نظمي را در ايجاد صف نماز جايز ندانسته اند. مسئله بعدي كه نشانه وحدت در نماز مي باشد نظم و ترتيب حركات در پيروي از امام جماعت مي باشد.يعني مأموين آنچنان بايد در حركات نماز با امام جماعت هماهنگ باشند كه كل جماعت، مانند:«يَدِ واحده»، اين عبادت معنوي را انجام دهند.در نماز جماعت بايد از امام جماعت پيروي محض نمود؛ درغير اين صورت اگر عمداً حركتي برخلاف و يا تعجيل و تأخير در اعمال توسط مأموم صورت پذيرد، نماز دچار اشكال خواهد شد.

يكي از مهمترين ويژگيهاي دين مبيين اسلام، عدم تبعيض در دادن ثواب در قبال انجام عبادت براي تمامي مسلمانان مي باشد فرقي بين عرب و عجم، ترك، غني و گدا و ... وجود ندارد هيچيك در برابر اعمالي كه انجام مي دهند، از اين بابت نسبت به همديگر برتري ندارند (الا درتقوا) ثواب حضور در مسجد براي همه اقوام و ملل و نژاد يك اندازه است و از اين منظر مي توان ثواب حضور در مسجد را از نكات وحدت آفرين دانست ؛ چرا كه اگر غير اين بود، نوعي اختلاف و سرخوردگي در بين اقوام مختلف مسلمانان ايجاد مي شد.

درمسجد حق و حقوقي را كه در نظر مي گيرند، براي همه يكسان است و اين موضوع از وحدت رويه اي خاص پيروي مي كند. معيار و ميزان كسب ثواب براي كساني كه در آن حضور پيدا مي كنند، نيّت افراد شركت كننده  است كه به حوزه ذهني خود فرد مربوط مي شود.

مسجد مكاني است كه از ابعاد معنوي بالايي برخوردار است و تمامي برنامه ها و مناسكي كه درآن انجام مي گيرد جنبه معنوي دارد و نگاه ماديگرانه  و دنيايي در آن جايي ندارد و از اين منظر داراي وحدت معنوي است.تقريباً تمامي مسلمانان در غالب احكام مسجد و بايدها و نبايدها وانجام فعل هاي مكروه و حرام ومستحب،از وحدت نظر برخوردار بوده وفقهاي اسلامي در اين زمينه به يك ميزان در امور مسجد و احكام و آداب آن متفق القولند.سه مؤلفه مشترك ، مثلث وحدت مسلمانان را تكميل مي كند:

- قرآن كريم.

- پيامبرگرامي اسلام (ص).

- مسجد به عنوان ، بستر اين مثلث.

همچنين محور سخنراني وتبليغ ائمه جماعات نيز برمحور وحدت و دوستي قرار دارد.همچنانكه خداوند در قرآن كريم مي فرمايد:« "اي رسول ما به امت " بگو من از شما اجر رسالت جز اين نمي خواهم كه مودت و محبت مرا در حق خويشاوندانم منظور داريد»( قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموده في القربي ... سوره شورا، آيه 23.)

پيش زمينه ايجاد وحدت ملي و انسجام اسلامي،فراهم آوردن زمينه و بستر مناسب جهت ايجاد فضاي دوستي و آشنايي بين مؤمنين مي باشد.مسجد مكاني است كه چنين فضاي مثبت را براي مؤمنان فراهم آورده،تا آنان بتوانند: باحضور در مسجد دراوقات مختلف شبانه روز، ضمن آگاهي از وضعيت همديگر زمينه اُنس و آشنايي و رفاقت بيشتر را در بين خود فراهم سازند.

 همزمان با ورود پيامبر گرامي اسلام (ص) ،از مكه به مدينه آن هنگام كه طوايف قبايل و افراد ذي نفوذ و حتي افراد عادي و فقير جامعه مدينه از ايشان خواستند كه در منزل آنان سكونت نمايد،تا جايي كه اين موضوع زمينه ساز نوعي افتراق را سبب شده بود.پيامبر گرامي اسلام (ص)، با تصميمي بسيار مدبّرانه و وحدت ساز از همان آغاز، سنگ بناي وحدت را با انتخاب خانه دو يتيم (كه شتر پيامبر (ص) درآنجا نشسته بود.) فراهم ساخت و با تأسيس مسجد در اين مكان، اساس و بنيان وحدت و انسجام مسلمين را بنا نهاد.

13- مسجد ضرار و وحدت اسلامي :

 پيامبر گرامي اسلام (ص)، همچنان كه اصل و اساس بناي مسجد را بر پايه وحدت و انسجام بنا نمود، در مقابل، دستور دادند مسجدي را كه براي ايجاد شرارت و تفرقه بين مسلمين احداث شده بود تخريب گردد.مسجد ضرار يكي از مساجد ملعونه ونفاق افكن بود كه به دستور پيامبراكرم(ص) اين مسجد از ميان برداشته شد و آن حضرت،اين كار را بيشتر براي پاكسازي و الگوسازي براي آيندگان انجام داد، تا نقش اصلي مسجد كه وحدت آفرين است، دستخوش شيطنت هاي تفرقه افكنانه نشود.

14- مسجد وآيات وحدت آفرين:

قرآن كريم به عنوان محور اصلي  انسجام و وحدت در بين جوامع اسلامي به شمار مي آيد.گر چه آيات بي شماري در موضوع وحدت در اين مصحف شزيف و عظيم وجود دارد ،

ولي به جهت موضوع اين نوشتار سعي شده است آياتي  را كه در ارتباط مستقيم با مسجد و انسجام  و وحدت هستند جهت تبيين بيشتر جايگاه اين دو مؤلفه مهم انتخاب و ذيلاً ارائه گردد:

- سوره بقره آيه 114

  وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ اَنْ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فى خَرابِهآ اوُلئِكَ ما كانَ لَهُمْ اَنْ يَّدْخُلُوهآ اِلاَّ خآئِفينَ لَهُمْ فِى الدُّنْيا خِزْىٌ وَّلَهُمْ فِى اْلاخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ‏.ترجمه: و كيست ستمكارتر از آنكه مردم را در مساجد از ذكر نام خدا باز دارد و در خرابى آن بكوشد. چنين گروهى در مساجد مسلمانان در نيايند جز آنكه بر خود «از اعمال زشت خويش» ترسان باشند اين گروه را در دنيا ذلّت و خوارى نصيب است و در آخرت عذابى بسيار سخت.

 - سوره بقره آيه 144

  قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى‏السَّمآءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَيْثُ ماكُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَاِنَّ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَّبِّهِمْ وَمَااللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّايَعْمَلُونَ.ترجمه: ما توجه تو را بر آسمان در انتظار وحى و تغيير قبله بنگريم و البته روى تو را به قبله‏اى كه خشنودت سازد بگردانيم پس روى كن بسوى مسجد الحرام و شما مسلمانان نيز در هر كجاباشيد گاه نماز روى بدان جانب كنيد و گروه اهل كتاب بخوبى مى‏دانند اين تغيير قبله به حق و راستى از جانب خداست و خدا از كردار آنها «كه مطيع و نيكوكارند و يا منافق و زشت‏رفتارند» غافل نيست.

-  سوره بقره آيه 149

  وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَاِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ.ترجمه: و از هر كجا و به سوى هر ديار كه بيرون شدى «اى پيغمبر» روى كن به طرف كعبه چون اين دستور قبله بر وجه صواب و به امر خداست و خدا غافل نيست از آنچه مى‏كنيد.

- سوره بقره آيه 150

  وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ اِلاَّ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلاتَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنى‏ وَ ِلاُتِمَّ نِعْمَتى‏ عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ.ترجمه: و«اى رسول» از هر جا و هر ديار كه بيرون شدى رو به سوى كعبه كن و شما مسلمانان نيز هر كجا بوديد روى بدان جانب كنيد تا مردم به حجّت و مجادله بر شما زبان نگشايند جز گروه ستمكار و معاند با اسلام كه از جدل و گفتگوى آنان هم نينديشيد و از نافرمانى من بترسيد و به فرمان من باشيد تا نعمت و رحمتم را براى شما به حدّ كمال برسانم و باشد كه به طريق حق و ثواب راه يابيد.

-   سوره اعراف آيه 29

  قُلْ اَمَرَ رَبّى بِالْقِسْطِ وَ اَقيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَّ ادْعُوهُ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ كَما بَدَاَكُمْ تَعُودُونَ.ترجمه‏: بگو اى رسول ما پروردگار من شما را به عدل و درستى امر كرده نيز فرموده در هر عبادت روى به حضرت او آوريد و خدا را از سَرِ اخلاص بخوانيد كه چنانكه شما را در اول آفريد ديگر بار به سويش باز آئيد.

- سوره انفال آيه 34

  وَ ما لَهُمْ اَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَما كانُوا اَوْلِيآءَهُ اِنْ اَوْلِيآؤُهُ اِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ.ترجمه: و آنها «مُعاندان اسلام»، چه كردند كه خدا عذابشان نكند «و چگونه مستحق عذاب نباشند؟» در صورتيكه راه مسجدالحرام را به روى بندگان خدا مى‏بندند و «اگر دعوى دوستى خدا كنند كذب است» آنها را هيچ رابطه دوستى با خدا نيست كه دوستان خدا جز اهل تقوى نباشند ولكن اكثر مردم از اين مطلب آگاه نيستند.

-  سوره توبه آيه 7

  كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكينَ عَهْدٌ عِنْدَاللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ اِلاَّ الَّذينَ عاهَدْتُّمْ عِنْدَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقيمُوا لَهُمْ اِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقينَ.ترجمه: چگونه با مشركان كه عهد خدا و رسول شكستند خدا و رسولش عهد آنان نگهدارند «البته با عهدشكن نبايد عهد نگه داشت»، ليكن با آن مشركان كه در مسجدالحرام عهد بسته‏ايد تا زمانى كه آنها بر عهد خود پايدارند شما هم بر عهد آنان بيائيد كه خدا پرهيزكاران را «كه به عهد وفا مى‏كنند» دوست دارد.

-  سوره توبه آيه 17

  ما كانَ لِلْمُشْرِكينَ أَنْ يَّعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدينَ عَلى‏ اَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ اُولئِكَ حَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ وَ فِى النَّارِ هُمْ خالِدُونَ‏.ترجمه:مشركان را نرسد كه مساجد خدا را تعمير كنند در صورتى كه به كفر خود شهادت مى‏دهند خدا اعمالشان را نابود گردانيد و در آتش دوزخ آنها جاويد معذّب خواهند بود.

- سوره توبه آيه 18

  اِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَاللَّهِ مَنْ امَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ اْلاخِرِ وَ اَقامَ الصَّلوةَ وَ اتَى الزَّكوةَ وَ لَمْ يَخْشَ اِلاَّاللَّهَ فَعَسى اُولئِكَ اَنْ يَّكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدينَ‏.ترجمه: منحصراً تعمير مساجد خدا به دست كسانى است كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و نماز «پنجگانه» به پا دارند و زكات مال خود بدهند و از غير خدا نترسند آنها اميدوار باشند كه از هدايت يافتگان هستند.

- سوره توبه آيه 107

  وَّ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَّ كُفْرًا وَّ تَفْريقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ وَ اِرْصاداً لِّمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنآ اِلاَّ الْحُسْنى‏ وَ اللَّهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ‏.  ترجمه‏:آن گروه منافقى كه مسجدى براى زيان اسلام برپا كردند «كه خلق به مسجد پيغمبر و نماز او حاضر نشوند» و مقصودشان كفر و عناد و ايجاد تفرقه كلمه بين مسلمانان و مساعدت با دشمنان ديرينه خدا و رسول بود و با اين همه قسمهاى مؤكّد ياد مى‏كنند كه «در بناى اين مسجد» جز قصد خير و توسعه اسلام نداريم خدا گواهى مى‏دهد كه محقّقاً دروغ مى‏گويند.

- سوره توبه آيه 108

  لا تَقُمْ فيهِ اَبَداً لَّمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ فيهِ رِجالٌ يُّحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ‏.ترجمه: تو اى رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم نگذار و همان مسجد «قبا» كه بنيانش از اول بر پايه تقوى محكم بنا گرديده بر اينكه در آن اقامه نماز كنى سزاوارتر است كه در آن مسجد مردان پاكى كه مشتاق تهذيب نفوس خودند در آيند و خدا مردان پاك و مهذب را دوست دارد.

-  سوره اسرى‏ آيه 1

   سُبْحانَ الَّذى اَسْرى بِعَبْدِه‏ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَا الَّذى‏ بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ اياتِنآ اِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ.ترجمه: پاك و منزّه است خدايى كه در «مبارك» شبى بنده خود «محمّد(ص)» را از مسجدالحرام به مسجد الاقصى كه پيرامونش را «به قدوم خاصّان خود، مُبارك و پر نعمت ساخت سير داد تا آيات و اسرار غيب خود را به او بنمايد كه خدا به حقيقت شنوا و به اُمور عالم غيب و شهود بيناست.

- سوره جن آيه 18

  وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ اَحَدًا.ترجمه: و مساجد مخصوص «پرستش ذات يكتاى» خداست پس نبايد با خدا احدى غير او را پرستش كنيد.(مستدرك الوسائل ، ج3، ص 389)

 

 

1- روزنامه همشهري، ضميمه هفتگي انديشه، شماره 77 ، دوم آذر 84.

2- سعيدي  نعمت، روزنامه جام‏‏جم، مورخه چهارم شهريور 85.

3- باونديان عليرضا، سايت باشگاه انديشه

4- هاشمي سيدابوالقاسم و كنگاوري معصومه، تأثير بناها و فضاهاي مذهبي در جامعه اسلامي.

5- همان منبع.

6- هگمتانه محمد، ضميمه قرآني روزنامه ايران ، روز دوم آبان 84.

7- سعيدي نعمت، روزنامه جام جم ، مورخه چهارم شهريور 85..

8- ناموري مطلق بهمن، روزنامه ايران، سال سيزدهم ، شماره 3758

9- معيني محسن، سايت باشگاه انديشه.

10- ناموري مطلق  بهمن، روزنامه ايران، سال سيزدهم ، شماره 3758.

11- عباسي مهدي، روزنامه همشهري مورخه 30/5/84.

12- همان منبع.

13- رنجبر احسان، پيچ و تاب اسليمي، روزنامه همشهري ، مورخه14/4/86.

14- روزنامه همشهري، ضميمه هفتگي انديشه، شماره 77 ، دوم آذر 84..

15- سعيدي  نعمت، روزنامه جام‏جم، مورخه چهارم شهريور 85.

16- موظف رستمي محمدعلي، آيين مسجد جلد سوم ص 89.

17- همان منبع، ص 89.

18- همان منبع، ص90.

19- همان منبع، ص93.

20- همان منبع، ص100.

21- همان منبع، 106.

22- بحارالانوار – ج 43 ص 114 - 120

23- مجله مسجد شماره 116 – ص 44.

24- موظف رستمي محمدعلي، آيين مسجد، جلد اول، ص 156