بسم الله الرحمن الرحیم

 

جامعه‌شناسي سينما                                                     

در حوزة جامعه‌شناسي سينما، متأسفانه آثار زيادي در دسترس نيست. اين نقيصه به طور جدي، در تأليفات گونا‌گوني که در حوزة جامعه‌شناسي سينماي ايران، از سوي نويسندگان مختلف، به نگارش در مي‌آيند ديده مي‌شود. ضعف ديدگاه و شيوه‌هاي تحليل جامعه‌شناسانة اطلاعات و اساساً مدلي اجتماعي براي تبيين جريانات گونا‌گون سينمايي، از جمله بارزترين نقصان‌ها و کاستي‌هايي است که مي‌توان در اين زمينه، به آنها اشاره کرد. اين مقاله در پي ارائة سيما‌يي از يک کتاب در زمينة جامعه‌شناسي سينما است که مي‌تواند چونان منبع و مرجعي قابل استفاده براي تحليل اجتماعي سينما به شمار آيد.

عنوان اصلي کتاب، جامعه‌شناسي هنر فيلم، نوشته جرج هواکو[1] است و به نام جامعه‌شناسي سينما، توسط بهروز توراني ترجمه شده است. جامعه‌شناسي سينما کتابي بي‌ادعاست و سر آن ندارد که نسخه‌اي جامع و مانع و بي‌نقص ارائه دهد. بلکه به اذعان نويسنده‌اش، تلاشي است در بررسي سه جريان سينمايي که ظهور و سقوط آنها مشخص است. نويسنده در مقدمة مهمي که نگاشته، تلاش خود را مصروف ارائة طرحي کرده که براساس آن سه جريان مهم سينمايي جهان را بررسي و تحليل کرده است.

1. اکسپرسيونيسم آلمان؛ 2. اکسپرسيو ـ رئاليسم شوروي؛ 3. نئورئاليسم ايتاليا.

در زمينة هر يک از اين جريان‌هاي سينمايي، کتاب‌ها و تأليفات قابل ملاحظه‌اي به زبان فارسي وجود دارند؛ اما کمتر اثري مي‌توان يافت که با نوع نگاه خاص اين کتاب، به اين سه جريان سينمايي تقرب حاصل کرده باشد.

به هر روي، کتاب هواکو مي‌کوشد با ارائة طرحي جامعه‌شناختي، مبتني بر مدلي که مارکس در تحليل مسايل اجتماعي پيش کشيد ـ طرحي که مبتني بر زيربناي روابط توليدي و اقتصادي و روبناي ايدئولوژيکي و فرهنگي بود ـ شرايط و زمينه‌‌هاي بررسي ظهور و سقوط اين جريان‌هاي سينمايي را فراهم کند.

طرحي که نويسندة اين کتاب بر اساس آن، سينماي سه کشور آلمان، شوروي و ايتاليا را بررسي کرده، مبتني بر چهار عنصر قوام‌دهنده است که با خلأ و کمبود هر يک از آنها، شکل‌گيري جريان سينمايي با اخلال مواجه مي‌شود:

1. کادري از کارگردانان، فيلمبرداران، مونتورها، بازيگران و ديگر تکنسين‌ها؛

2. مجموعه‌اي از ابزارهاي صنعتي لازم براي توليد فيلم؛

3. وجود تشکيلات صنايع فيلم که يا با ايدئولوژي مطرح شده در اين فيلم‌ها هماهنگي دارد يا دست‌کم به آن اجازة بروز مي‌دهد؛

4. جو سياسي که با ايدئولوژي مطرح شده در اين فيلم‌ها هماهنگي دارد يا دست کم به آن اجازة بروز مي‌دهد.

براساس اين طرح در مادة اول، کتاب و نويسنده متوجه شرايط نرم‌افزاري شکل‌گيري يک موج فيلم است؛ کساني که برحسب شرايط نو ظهور و تازه، بتوانند انتظارات جديد را پاسخ گويند و پيام‌هاي جديد ارائه دهند. مادة دوم ناظر به جنبة سخت‌افزاري مقولة موج فيلم است؛ وجود دوربين و فيلم خام که در دسترس افراد باشد تا بتوانند به راحتي، در حوزة فيلم‌سازي فعاليت کنند. مادة سوم ناظر به نهاد يا تشکيلات باني توليد فيلم است؛ يعني تهيه‌کننده و حمايت‌کنندة مالي فيلم که بايد با پيام فيلم موافق باشد و از ساخته شدن آن حمايت کند و تأمين مالي سازندگان فيلم را به عهده گيرد.

و مادة چهارم ـ که مي‌توان آن را قابل اهميت‌ترين دانست ـ ناظر به شرايط موجود سياسي است که اجازة ارائة آثار توليد شده را بدهد و اين معطوف به آن است که ايدئولوژي طرح شده در لايه‌هاي فيلم، بر معيارهاي ايدئولوژيکي حزب سياسي حاکم، منطبق باشد يا حداقل با آن مخالفت نکند.

نويسنده در بخش‌هايي که به کمبودها و نقصان‌هاي کارش اشاره مي‌کند، اين نکته را گوشزد مي‌کند که منابع و مراجع لازم براي بررسي نقش دست‌اندرکاران و سياست‌گذاران، به اندازة کافي موجود است؛ اما دربارة تماشاچيان و استقبال و عدم استقبال آنان، اطلاعات اندکي وجود دارد. از اين رو، نمي‌توان به لحاظ استقبال تماشاگران، تطور، تکامل و سقوط جريان‌هاي سينمايي يا موج فيلم‌ها را تحليل کرد به همين دليل، نويسنده خود را به بررسي اسناد در دسترس در دو حوزة سياستگذاران و دست‌اندرکاران محدود مي‌کند.

فصل اول کتاب به سينماي آلمان و اکسپرسيونيسم اختصاص يافته است. در اين فصل، ضمن بررسي توصيفي چند فيلم شاخص سينماي اکسپرسيونيستي آلماني، چون مطب دکتر کاليگاري، نوسفراتو و دکتر مابوزه، نقش سينماگران، سياست‌مداران و اوضاع متغير سياسي آلمان در سال‌هاي جنگ جهاني اول و پس از آن، در شکل‌گيري موج فيلم‌هاي اکسپرسيونيستي نشان داده مي‌شود. در ادامه، به سنخ‌شناسي ايدئولوژيکي سينماگران بزرگ اين نهضت، مانند روبرت ونيه، جوزف فن اشترنبرگ و فريتس لانگ پرداخته مي‌شود و به سمت‌گيري‌هاي مشترک آنها با يو. اف. آ نيز اشاره مي‌شود و حمايت آن مؤسسه از آثار توليدي اين سينماگران، يکي از عوامل اصلي ادامة حيات آنها تلقي مي‌شود. در فصل دوم که به تحليل سينماي اکسپرسيو ـ رئاليستي شوروي پرداخته شده، ضمن اشاره به شرايط متغير بعد از انقلاب اکتبر و تأسيس مدرسه‌اي سينمايي براي تربيت نسل جديد سينماگران و حضور کساني چون کولوشف، آيزنشتاين، ورتوف و پودوفکين در فعاليت‌هاي مرتبط با اين مؤسسه، اشاره مي‌شود که حضور آنان در جبهة لهستان، زمينه‌اي فراهم کرد تا آنها با دوربين آشنا شوند و فيلم‌هاي مستند بسازند.

در ادامه، نويسنده به جريان‌هاي مختلفي چون ملي شدن صنعت فيلم و مواد خام سينمايي و تبعات آن و تغييرات گستردة مديريتي در حوزة سينماي شوروي اشاره مي‌کند و به بررسي تأثير آن بر شکل‌گيري موج جديد فيلم‌سازي شوروي مي‌پردازد. نهاد دولتي‌اي که به نام سووکنيو تأسيس شد و کار تهيه، توليد و پخش فيلم را به عهده گرفت، زمينة لازم براي ساخت فيلم‌هاي اکسپرسيو ـ رئاليستي را به وجود آورد.

در فصل سوم، نويسنده به تحليل سينماي نئورئاليستي ايتاليا مي‌پردازد و با ترسيم اوضاع اجتماعي دوران پس از جنگ دوم جهاني، زمينه‌هاي ارجاعي اين فيلم‌ها را توضيح مي‌دهد.

در اين فصل، ضمن معرفي سينماگراني چون ويسکونتي، زاواتيني، روسليني، دسيکا و دسانتيس و زمينة‌ اجتماعي‌ آنان، به نقش مرکز تجربي براي تربيت نسل سينماگران نو ايتاليا اشاره مي‌کند و در ادامه به نقش خاص مجموعة استوديوهاي توليد فيلم چينه‌چيتا و شرايط خاص ايدئولوژيکي حاکم بر فضاي آن زمان ايتاليا نيز اشاره مي‌شود. بخش پاياني کتاب ضمن اشاره به همان عناصر ساختاري که در فصل اول و مقدمة کتاب آمده بود، به مقايسة وجوه تشابه و تفاوت اين سه موج فيلم مي‌پردازد.

کتاب جامعه‌شناسي سينما با وجود حجم اندک خود، نشان مي‌دهد که در روش تحليل اجتماعي سينما، نمي‌توان بدون وجود روش و متدولوژي درست براي تحليل و تجزية اطلاعات، به نتيجة مطلوب رسيد.

شيوة نگارش کتاب، بسيار خوب و سنجيده است و نويسنده به هيچ روي، از مواضع و مقدماتش عدول نمي‌کند، بلکه مي‌کوشد فيلم‌هاي اشاره شده در متن را با معياري خاص، تجزيه و تحليل کند. به هر روي، تأمل در نتايج و روش کار نويسندة کتاب، براي درک هر چه بهتر جامعه‌شناسي سينما مفيد خواهد بود و براي نسل جوان، محقق و پژوهشگر معاصر مي‌تواند الگويي براي تجزيه و تحليل جريانات و اتفاقات سينمايي در حوزة تاريخي بعد از انقلاب اسلامي ايران را فراهم کند.

خواندن اين کتاب را به شما توصيه مي‌کنيم.

 

نویسنده:مصطفي مرشدلو

منبع:ماهنامه رواق هنر،شماره دو

Ps147