فوق العاده

بسم الله الرحمن الرحیم

 

فوق العاده                                                          

درآمد

تاریخ، همیشه برای انسان ها جذاب بوده است. مردم به سرك كشیدن در گوشه گوشۀ سلسله ها و جنگ ها عادت دارند تا شاید از ره آورد این سفر به علل سقوط ها و صعودهای این و آن پی ببرند. حال اگر خود این مردم در رقم زدن تاریخ پیشتاز بوده باشند و اگر این قطعۀ تاریخی یك انقلابی باشد كه تمامی معادلات پیچیدۀ دنیا را به هم ریخته باشد، انقلابی كه آمدنش و ماندنش شبیه یك معجزه بوده است، آن گاه می توانی شوق همین مردم برای دانستن نادانسته هایشان را دریابیم. دانستن دربارۀ انقلابی که برای نخستین بار یک حکومت مذهبی را جایگزین حکومتی سلطنتی و غیر دینی کرد.

تهیه و پخش برنامۀ زندۀ فوق العاده که به بررسی دیگر گونۀ تاریخ انقلاب به روایت آدمهای آن پرداخت، بهانه ای شد که بار دیگر اهمیت رسانه در روایت درست تاریخ به یادمان بیاید. جایگاهی كه مدتها بود بر اثر عملكرد غلط برنامه ریزان و برنامه سازان رسانۀ ملی بی ارج شده و تنها به ساخت و پخش چند برنامۀ نخ نما شدۀ تاریخی در مناسبت های مختلف محدود گشته بود. برنامه هایی كه بیشتر شكل و شمایل گفت و گویی، آن هم از نوع نشست یك مجری با یك كارشناس پیدا كرده بودند. شکی نیست که برنامۀ فوق العاده با هر معیاری توانسته به یك برنامۀ موفق تبدیل شود. چه اگر شما از جملۀ كسانی باشید كه موفقیت یك برنامۀ رسانه ای را از دریچۀ اقبال عمومی تفسیر می كنید[1] و چه از منظر نوآوری در برنامه سازی[2] و یا از جهت جسارت و خلاقیت سازندگان برنامه در پرداخت موضوع مورد نظرشان[3]؛ در هر شكل این برنامه با شدت و قلت های خاص خود می تواند یك برنامۀ موفق قلمداد شود. به این ها اضافه كنید حضور مریی و نامریی مدیریت شبكۀ سوم جناب آقای پورمحمدی در پشت صحنۀ بعضی گفت و گوها را كه از عزم جدی مدیران ارشد رسانۀ ملی در جهت تولید برنامه ای متفاوت حكایت می كرد. با این همه خوانش دوبارۀ علل موفقیت این برنامه و پرداختن به برخی نقاط مبهم آن می تواند برای آتیه گره گشا باشد. مهمی كه رسیدن به آن تمنای این نوشتار است.

· هر گاه یك برنامۀ رسانه ای مورد توجه مردم قرار می گیرد بدنۀ پژوهشگر رسانه، در بررسی علل افزایش اقبال عمومی به آن برنامه می بایست دو نكتۀ مهم را مورد توجه قرار دهد. نخست اینكه هیچ دو برنامۀ رسانه ای پر بیننده ای وجود ندارد كه بینندگانش به دلایلی مشابه آن را برگزیده باشند. دوم اینكه طیف بینندگانی كه آن برنامه را برای دیدن برگزیده اند كیستند؟ به عبارت دیگر خاستگاه فكری، طبقاتی، اقتصادی و سیاسی آن ها چیست؟

بر خلاف آنچه امروزه به عنوان روش آمارگیری و نظر سنجی رسانۀ ملی جا افتاده است یا حداقل برای ما بیان می شود، مدیران رسانه ای باید از تفكیك های آماری دقیق و جزیی برنامه های پر بیننده مطلع باشند و در پاره ای از موارد اگر در بیان عمومی آمار مانعی وجود ندارد آنها را برای آگاهی اهالی پژوهش بیان كنند. برای نمونه در مقایسه بین دو سریال پر بینندۀ رسانه در سال 1385یعنی سریال نرگس و زیر تیغ، علل گرایش مردم به دیدن این دو سریال چه بوده است؟ در میان بینندگان این دو سریال چه میزان از طبقۀ فرهیختۀ جامعه وجود داشته است؟ تاثیر هر یك از دو سریال بر زندگی مردم چگونه بوده است؟ بازتاب آنها در بین خواص جامعه چیست؟ بیان این مقدمه برای توجه دادن به اهمیت وجود بینندۀ خاص در اعتبار بخشیدن به یك برنامۀ رسانه ای است. برنامۀ رسانه ایی كه بتواند خواص جامعه را در كنار عوام جامعه بنشاند بی شك توفیق بزرگ تری را نصیب خود كرده است. چرا كه به خوبی می دانیم عللی كه یك بینندۀ عادی را پای گیرنده ها می نشاند با آن چیزی كه فردی از طبقۀ خاص با نگرش هایی متفاوت از عوام را وادار می كند تا یك سریال یا برنامۀ گفت و گویی را برای دیدن برگزیند، متفاوت است. اهمیت این موضوع را در مقایسه ای ساده بین بینندگان هدف دو برنامۀ گفت و گو محور فوق العاده و عبور شیشه ای جست و جو كنید تا به اهمیت آنچه بیان كردیم، پی ببرید. آنچه كسی را بینندۀ پیگیر برنامۀ عبور شیشه ای می سازد از جنسی متفاوت با برنامۀ فوق العاده است. تفاوتی كه می توان از سطح بینندگان خُرد تا سطح بینندگان خاص هر دو برنامه دنبال كرد. در یكی سر درآوردن از زندگی بازیگران و دوبلورها دلیل اشتیاق مردم به دیدن برنامه است و در دیگری بازگو شدن نكات مبهم انقلاب؛ در یكی دیدن چهرۀ صدا پیشۀ محبوب، باعث می شود شمارۀ كانال تلویزیون روی عدد پنج متوقف شود و در دیگری شنیدن خاطرات ایام شكنجه؛ در یكی همراهان برنامه را بیشتر طبقه ای تشكیل می دهند كه عبور شیشه ای آن ها را از خریدن روزنامه های زرد بی نیاز می كند و در دیگری دانشگاهیان، حوزویان و سیاسیون بی تاب دیدار رسانه ای میهمانانی هستند كه گمان دارند از روزهای آتش و خون انقلاب ناگفته هایی را خواهند گفت. این ها جدای از بازتاب های رسانه ای و مطبوعاتی است كه برنامۀ فوق العاده از آنها بهره برد و برنامۀ عبور شیشه ای از آنها بی بهره ماند.[4] با توجه به این مهم باید یكی از مهمترین علل افزایش بازتاب اجتماعی برنامۀ فوق العاده را[5] دعوت از میهمانانی دانست كه سعی شده بود تا جای ممكن از سلایق مختلف سیاسی و فرهنگی برگزیده شوند. سلیقه هایی كه در بعضی موارد سال ها می شد به دلایلی معلوم و نامعلوم از عرصۀ تصمیم گیری های كلان جامعه كنار زده شده بودند.[6] این شكل از رویكرد جدید رسانه ای كه از سوی رسانه های مكتوب با استقبال روبرو شد را می توان یكی از علل ماندگاری این برنامه در حافظۀ جمعی ایرانیان دانست.   

البته انتخاب لحنی متفاوت توسط مجری برنامه در گفت و گو با میهمانان برنامه، به همراه نمایش مستندهایی مرتبط با میهمان برنامه كه او نیز چون بیننده برای اولین بار بود آن ها را می دید[7]، دادن فضایی بیشتر برای بیان خاطرات كه گاه تا مرزهای قرمز سیاسی هم پیش می رفت[8] نیز در افزایش این اقبال موثر بود. در این بین میهمانان برنامه نیز در پیش بردن این موفقیت موثر بودند. بیان شیرین خاطرات ایام شكنجه توسط بعضی میهمانان برنامه چون حجه الاسلام شجونی در حالی كه بیان این خاطرات و خطرات می توانست تلخ باشند و یا شیوۀ خاطره گویی حجت الاسلام ناطق نوری و آیت الله مهدوی كنی نمونه هایی از این دست است.[9] دیدن این تلاش، ما را بر آن می دارد امیدوار باشیم كه رسانۀ ملی با دریافتن جایگاه حقیقی خود كه جایگاهی فراجناحی است در سال های آتی دست به تولید آثاری فاخر تر بزند. امری كه به اعادۀ حیثیت این رسانه در میان نخبگان جامعه می انجامد و اقبال مطلوب تری را برای برنامه های رسانه ای در پی خواهد داشت. اقبالی متفاوت از جنس دیگر اقبال های رسانه ای؛ اقبالی مبتنی بر تفكر؛

· طراحی داخلی برنامه شباهت تام و تمامی به برنامۀ کوله پشتی داشت. اگرچه این جملۀ تقدیمی كه برنامۀ فوق العاده، كاری از بچه های برنامۀ كوله پشتی است[10] می توانست علت این شباهت را برساند، اما معلوم نیست علت اصرار بیش از حد سازندگان این برنامه به استفادۀ سخت افزاری از برنامۀ کوله پشتی چیست؟ شاید سازندگان برنامه می خواسته اند با استفاده از كاریزما و محبوبیت برنامۀ كوله پشتی از همان ابتدای كار، برنامۀ فوق العاده را با كمترین هزینه دارای بینندگانی ثابت سازند. این ترفند اگر چه در نوع خود سیاست مدارانه و تا حدودی قابل پذیرش به نظر می آید اما در نظر داشته باشیم مدت ها است كه برنامۀ كوله پشتی در دو چیز خلاصه شده است و عملاً با این دو نشانه است كه خود را در ذهن طرفدارانش زنده می كند. همان نشانه هایی كه سازندگان برنامۀ كوله پشتی نیز به اهمیت آن پی برده اند و هر سال برای تبلیغ آغاز برنامۀ تابستانیشان از حضور آن نشانه ها بهره می برند: موسیقی آغازین برنامه با صدای رضا صادقی و مجری پر حاشیۀ آن آقای فرزاد حسنی؛[11] 

بنابراین دلیلی نداشت از دکور آن برنامه كه با روحیات مهمانان جوانش هماهنگ بود برای برنامه ای تاریخی چون فوق العاده كه پذیرای مهمانانی رسمی از طبقۀ مبارزین و سیاسیون ایران كه هر یك دارای عقایدی متضاد در تفسیر مرام و منش انقلابی زیستن هستند بهره برداری می شد. به یاد بیاوریم رویارویی میهمان برنامه، حجه الاسلام سید علی اکبر محتشمی پور با مجری بر سر مبلمان خاص برنامه را كه البته با تیزهوشی و فراست مجری و تهیه كنندۀ برنامه در تعویض دكور و تبدیل آن به یك صندلی ساده همه چیز به پایان رسید. در همین جا نكتۀ مهمی وجود دارد و آن اینكه بازگشت دكور برنامه به حالت قبل در برنامه های بعدی برای بینندگان فوق العاده این معنا را تداعی می كرد كه یا نوع نگرش جناب آقای محتشمی پور و كسانی مانند ایشان دربارۀ تشریفاتی بودن و تجملی بودن مبلمان برنامه، تند و افراطی است[12] یا اینكه از دید رسانۀ ملی این نوع صحنه آرایی تشریفات تلقی نمی شود و یا اینكه در ساخت و ساز یك برنامه استفاده از عناصر تشریفاتی بدون اشكال است. به هر شكل ایجاد این پرسش ها در ذهن بیننده آن هم در حالی كه سازندگان برنامه می توانستند در شب های بعدی به احترام تذكر میهمانشان از همان صندلی ساده استفاده كنند و به مردم نشان دهند كه توجه به یك امر به معروف و نهی از منكر رسانه ای چگونه است جای تامل بسیار دارد.[13] به ویژه در شبهای بعد دیگر عزیزان میهمان در نشستن روی همان مبلمان مشكلی نداشتند و این می توانست برای بیننده این پرسش را بیافریند كه به چه دلیل علیرغم یكی بودن خاستگاه تربیتی و آموزشی بسیاری از این میهمانان[14] در نوع نگرش ایشان به نحوۀ زندگی تا این اندازه اختلاف سلیقه وجود دارد.[15]

به جز این ایرادات محتوایی، سازندگان این برنامه و یا برنامه های مشابه در سال های آتی بهتر است از دكوری نزدیك به موضوع برنامه سود ببرند تا جایگاه انقلاب در ظاهر این برنامه ها مشخص گردد. تجربۀ موفق برنامۀ عبور شیشه ای[16] كه در آن با تاریک كردن تمامی فضای استودیو و تاكید ویژۀ نور پردازی بر میهمان و مجری، سعی شده بود ذهن بیننده را تنها برای دقت روی گفته های میهمانان برنامه آماده سازند، می تواند به عنوان یك الگوی مناسب در برنامه سازی های رسانه ای مورد توجه قرار بگیرد.

از میان خیل فراوان وظایف مهم رسانه در ایران می توان به نقد درست و منطقی سنت های ناپسند و تولید سنت های جدید یا زنده كردن سنت های فراموش شده اشاره كرد. همچنان كه در بعضی از سریال ها تكیه كلام هایی درست می شوند كه در مدت زمانی اندك و در گستره ای حیرت انگیز ایران را در می نوردند، لازم است دست اندركاران رسانۀ ملی به سنت های ایرانی یا اسلامی كه قابلیت پرداخت رسانه ای دارند، توجه خاصی نشان دهند. دقیقاً یكی از مرزهای جدایی رسانۀ ایرانی از رسانه های غربی و شرقی كه تاثیر تربیت شیعی و انقلابی را بر مدیران و برنامه سازان رسانۀ ملی نشان می دهد، همین سنت گریزی ها و سنت پروری ها است. آنچه در برنامۀ فوق العاده رخ داد؛ همچون تقدیم هر برنامه به روح یک شهید و یا تقدیم شالی سبز در راستای تكریم جایگاه سادات به مهمانان سید برنامه ـكه گویا از رادیو شروع شده است ـ ابتكاراتی بودند كه ادامۀ آنها در دیگر برنامه های رسانۀ ملی لازم است. خلاقیت هایی از این دست كه بر اساس ایدئولوژی ایرانی یا شیعی شكل می گیرند شناسنامۀ رسانه ای ما در برابر تهاجم فرهنگی رسانه ای اغیار است.

· پخش بعضی مستند ها از این برنامه یا برنامه های دیگر اگر چه جای سپاس گذاری دارد اما با مشاهدۀ برخی از این مستندها آن هم بعد از سال ها این پرسش ذهن را آزار می دهد كه چرا تا به حال بینندگان رسانۀ ملی از دیدن این مستندها محروم بوده اند. جالب آنكه بسیاری از این مستندها دارای هیچ نشانه ای از حساسیت های سیاسی و یا فرهنگی نبودند.[17] اگر چه دیدن این مستندها در این سه سال اخیر ما را نسبت به آینده امیدوار می سازد اما در برابر ما این پرسش را نیز قرار می دهد كه پخش این مستندها از چه قاعده یا قانونی پیروی می كند. به نظر می رسد بیشتر از آنكه محتوای این مستندها قابلیت آنها را برای پخش شدن مشخص كند، سلیقۀ مدیران كنونی رسانه در قابل پخش شدن آنها موثر بوده است. مدیرانی كه مشخص نیست در آینده توان مقاومت در برابر افكاری كه همین امسال در پی پخش بعضی از این مستندها رسانۀ ملی را به جانب داری از نهضت آزادی متهم كردند، داشته باشند. به هر روی اگر چه عملكرد رسانۀ ملی در بهمن ماه امسال جای سپاس فراوان دارد و می توان حضور میلیونی مردم در راهپیمایی 22 بهمن را نشانه ای از توفیق رسانۀ ملی در بسیج توده ها دانست، اما از یاد نبریم عملكرد رسانۀ ملی تنها در برابر آنچه در گذشته از ایشان دیده بودیم به نظر شجاعانه می آید. هنوز رسانۀ ما تا رسیدن به جایگاهی كه پخش یكی دو مستند كهنه و خیابانی از زنان بی حجاب در راهپیمایی ها یا دعوت از میهمانانی كه بی دلیل این همه سال بر اثر كج سلیقگی ها، كُنج عزلت گزیده بودند آن را در مقام شجاعت ننشاند و شجاعتش را از ذات رسانه بودن خود وام بگیرد، فاصله دارد. این میان نوشتارهایی چون این مجال، تنها راهنمایی كوچكی خواهند بود برای دریافتن الگوهای خوب ماندن؛ باقی بر عهدۀ رسانه است كه خواه پند گیرد یا ملال؛

 

نویسنده: كارگاه نقد رسانه

منبع: ماهنامه رواق هنر و اندیشه ،شماره هفتم وهشتم

 

Ps147