بسم الله الرحمن الرحیم
راه سوم
درآمد
چادر یكی از گونه های پوشش خاص شیعیان ایرانی است و بی تردید از اجزاء فرهنگی برجسته زندگی مردم این سرزمین محسوب می شود. در عین این كه از منظر نشانه شناختی كامل ترین دال مادی به معنای عفاف و حیا در فرهنگ شیعی ماست. از رویكرد كاركرد گرایانه نیز وسیله ای كارآمد در برآوردن نیازهای مصونیت طلب و باورهای عفیفانه به شمار می آید.
كنش متقابل با آن نه تنها حافظ بلكه موجد بسیاری از روحیات معنوی منحصر به فرد و ارتباطات كلامی و غیر كلامی معصومانه زنان و دختران ایرانی است. هم چنین در تحلیلهای جامعه شناختی از جامعه ایرانی، به عنوان یكی از شاخص های توصیف و تبیین ساختار اجتماعی ـ رفتاری خانواده های ایرانی به كار می رود مانند خانوادۀ چادری و خانوادۀ غیر چادری؛
اتقان معنایی این پدیده فرهنگی قابلیت آن را در پیام آفرینی و پیام رسانی مذهبی بسیار بالا برده است. این ظرفیت عظیم مورد توجه برنامه سازان و سیاستگذاران صدا و سیما نیز بوده و موجب شده است در بسیاری از تولیدات تلویزیونی چادر به یكی از اصلی ترین و محوری ترین نشانه ها و نقشها تبدیل شود.
اما در این میان دو كانون اصلی، تجلی گاه حضور چنین پوششی است:
1.مجریان زن تلویزیون؛
2.یكی از نقشهای اصلی زن در بیشتر سریالهای تلویزیونی.
شاید این دو جایگاه را بتوان بطور كلی كانونی ترین تجلی گاه حضور زن در تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز قلمداد كرد كه آسیب شناسی آن بسیاری از دغدغه های مربوط به انگارۀ زنان را در تلویزیون ایران در بر خواهد گرفت. علاوه بر این كه به بهسازی وضعیت و نحوۀ به تصویر در آوردن چادر در صدا و سیما كمك خواهد كرد.
مقاله پیش رو با تمركز انتقادی بر یكی از مهمترین پوششهای زنان در تجلی گاه اصلی ایشان در تلویزیون جمهوری اسلامی ایران قصد دارد زمینه مناسبتری را برای مباحثات مربوط به تاثیرات فرهنگی صدا و سیما به نحوه پوشش در كشور فراهم آورد و برخی آسیبها را گوشزد كند.
فضای رسانه ای خاصیتی مجازی دارد و هر نوع تولید فرهنگی در آن به میزان زیادی عاریت گیری از فضای واقعی محسوب می شود. این عاریت گیری خصوصاً در رسانه هایی كه رسالت خود را در همگرایی با فرهنگ جامعه خویش تعریف كرده اند نمود و حضور بیشتری دارد. بنابراین مواجهه فضای واقعی فرهنگ و فضای مجازی در چهارچوب نوعی ارتباط میان فرهنگی صورت می گیرد. منتها ارتباط مذكور این بار نه بین دو فضای واقعی فرهنگی بلكه میان یك فضای واقعی و یك فضای مجازی اتفاق می افتد. در هر حال از نظر ماهیت ارتباطات میان فرهنگی تفاوت چندانی وجود ندارد و تمام قوانین و ضوابط استخدام عناصر یك فرهنگ در فرهنگ دیگر در مورد اخیر نیز باید لحاظ گردد. همان گونه كه در مراودات بین فرهنگی در فضای واقعی ضوابط و چهارچوب های خاصی وجود دارد و راههای مطلوب و نامطلوب فرهنگ پذیری متمایز شده است، نحوه رویارویی فضای مجازی و حقیقی نیز از همین سرشت تبعیت می كند. بخوانید باید بكند.
یكی از مهمترین مسایل در تبادل بین فرهنگی كه همواره مورد توجه اندیشمندان خصوصاً متفكرین انتقادی در حوزه مطالعات فرهنگی بوده است، دقت در رابطه بین عناصر مادی و عناصر معنوی فرهنگ است. اندیشه های انتقادی در این باره از تمركز بر رابطۀ تكنولوژی ـ ابزارهای مادی ـ و پیامدهای فرهنگی ـ اجتماعی خاص آن نضج گرفت و بدین جا رسید كه تكنولوژی ـ در این جا تكنولوژی های ارتباطی ـ چنان كه تاكنون پنداشته می شد خنثی نیست و به همراه خود هنجارها و ارزشهایی را حمل می كنند. هر تكنولوژی و وسیله مادی در بستر نوعی فرهنگ غیر مادی شكل گرفته است و در جهت خاصی عمل می كند. اگر چه در كوتاه مدت برخی كارآمدیها و سهل سازیهای تكنولوژیك نظرها را به سوی خود جلب می كند ولی مطالعات بلند مدت و حتی میان مدت نشان می دهد كه تاثیرات فرهنگی آن بسیار موثر است و در صورتی كه بستر نظری و تئوریك یك ابزار مادی ناپسند و غیر اصیل باشد می تواند موجب پیامدهای مخرب روانی ـ هنجاری ـ فرهنگی گردد.
مطالعات و تحقیقات صاحبنظران اگر چه عمدتاً بر كاركردهای منفی تكنولوژی تاكید می كرد ولی قدم بلندی در رسیدن به این نكته بود كه هر عنصر مادی فرهنگ دارای وجوه غیر مادی بسیاری است و نمی توان بدون آن جنبه های این واقعیت مادی را دریافت و بر كاركردهایش تكیه داشت. فهم حقیقی نقش یك وسیله مادی به درك عمیقی از وجوه غیر مادی و فرهنگی آن وابسته است.
صاحبنظران، رابطه بین عناصر مادی و معنوی یك فرهنگ را عمدتاً در یك بستر انتقادی پی گرفته اند اما استبعادی وجود ندارد كه ضابطه مذكور را در رویكردهای غیر انتقادی نیز ملاحظه كرد. به عبارت دیگر هدف منتقدان از اشاعه این ادعا ـ رابطه بین عناصر مادی و معنوی فرهنگ ـ هشدار به مصرف كنندگان رسانه ها و سیاستگذاران بومی كشورهای عمدتاً مصرف كننده جهت آگاهی از آسیب های قطعی ابزارهای جدید در تكنولوژیهای ارتباطی است در حالی كه می توان همین ملاحظه را در خصوص اخذ كامل و همه جانبه و مشتاقانه عناصر مادی و معنوی یك پدیده فرهنگی از یك بستر فرهنگی مثبت نیز دنبال نمود. یعنی نمی توان با در اختیار گرفتن وجوه مادی یك پدیده اصیل فرهنگی چنین فرض كرد كه وجوه معنوی آن نیز قطعاً اخذ شده است. هر نوع عاریت گیری مادی اگر بدون ملاحظه جنبه های معنوی صورت پذیرد یك عمل ناقص و احتمالاً دارای آسیب های فرهنگی است؛ اتفاقی كه به نظر می رسد در حوزه پوشش چادر در تلویزیون ایران افتاده است و تكرار می شود.
چنان چه قبلاً آمد فضای تولید و پخش رسانه ای، یك فضای فرهنگی مجازی است و جدای از عرصه واقعی فرهنگ است پس هر گونه تقلید، اخذ، انعكاس و استفاده از پدیده های خارجی در برنامه سازی باید از قانونمندی هایی كه در عرصه واقعی تبادل فرهنگی وجود دارد تبعیت كند. همان طور كه تبادل فرهنگی بین دو جامعه اگر فقط در وجه مادی آن باشد كاملاً ناقص است و نمی تواند انتظارات را برآورده كند؛ این نقص در یك تبادل، بین فضای واقعی و مجازی هم می تواند رخ دهد.
البته بین عاریت گیری یك فضای واقعی از فضای واقعی دیگر و عاریت گیری یك فضای مجازی از یك فضای واقعی، تفاوتهایی هم وجود دارد. در تبادلات بین دو عرصه واقعی فرهنگی حضور یك ابزار مادی، قطعاً به همراه فرهنگ و لوازم معنوی آن خواهد بود و این واقعیت به عاریت گرفته شده آثار خود را به همراه خواهد داشت. چه این ابزار آثار مثبت به بار بیاورد و چه آثار منفی ولی این تلازم در عاریت گیری فضای مجازی از فضای واقعی لزوماً و یا حداقل به غلظت سابق وجود ندارد. به عبارت دیگر در فرآیند وام گیری رسانه ای از عرصه واقعی فرهنگ می توان به ابزار یا مادیت عاریت گرفته شده امكان بروز و ظهور صوتی، تصویری یا حركتی داد ولی معنا و آثار فرهنگی را تا حد زیادی از آن سلب نمود. این اتفاق عجیب كه به ندرت در تبادل واقعی فرهنگی قابلیت تحقق دارد در یك رابطه واقعی ـ مجازی به وفور قابل مشاهده است و یكی از نمونه های برجسته آن در تلویزیون، خانم های چادری بیشتر سریال های تلویزیونی و مجری های چادری برنامه های اجتماعی یا خبری هستند.
در این برنامه ها اخذ وجوه مادی چادر بدون امعان نظر و عملیاتی كردن هنری ـ رسانه ای وجوه معنوی آن صورت می گیرد. به عبارت دیگر در حالی كه این شخصیت ها از یك نظر چادری محسوب می شوند از نظر دیگر كاملاً غیر چادری هستند چرا كه تقریباً قریب به اتفاق عناصر معنوی چادر در منش، رفتار، گفتار، ارتباطات غیر كلامی و سایر باورها و ارزشهای ایشان به چشم نمی خورد.
برای توضیح بیشتر به برخی ویژگی های ذاتی این نوع پوشش كه موجب تمایز آن با سایر پوشش هاست اشاره می شود و سپس نحوه نمایش تلویزیونی و فرآیند تصویری كردن آن در بخشهای زیادی از سیما به نقد كشیده خواهد شد:
1. مهم ترین اقتضاء كاركردی چادر دافعه آن در ارتباطات اجتماعی، خصوصاً در روابط میان فردی و گروهی خارج از چهارچوب خانواده و روابط زنانه است. دافعه مذكور، لازمه حداكثری ترین حجاب حال حاضر دنیاست. به عبارت دیگر اگر نهایت پوششی را برای زنان در نظر بگیریم نمی تواند از چادر فراتر رود. این درجه حداكثری با چاشنی سنگین ترین رنگ(مشكی) نتیجه ای جز دفع نخواهد داشت. اصولا یك خانم نمی تواند برای هیچ چیز جز ایجاد مانع فرهنگی در روابط با دیگرانی كه علاقه و انگیزه ای برای رابطه با آن ها ندارد، محدودیتهای این چنینی را برگزیند.
چادر یك نه بزرگ به همه نامحرمان است و اصل اول در آن طرد همه است مگر این كه صاحب این پوشش اجازه مراوده را به دیگرانِ بیگانه بدهد. بدین ترتیب عقلاً نمی توان پذیرفت كه خانمی چادر به سر كند ولی در عین حال رفتارهای باز، مراودات مستمر و طولانی مدت و ارتباطات سهل الوصول با نامحرم داشته باشد. منظور این نیست كه همه این نوع تعاملات شرعاً حرام است. البته قطعاً شرعاً پسندیده نیست. بلكه سخن این است كه عقلاً و عرفاً كسی كه چنین سبكی از زندگی آزادتری را انتخاب می كند چادر را به عنوان حجاب برنخواهد گزید. حال چگونه است كه مجریان چادر به سر یا بازیگران نقشهای چادر محور در عین پوشیدن سخت ترین حجاب، از نرم ترین روابط با نامحرمان برخوردارند!؟ گپ زدن مجریان چادری با میهمانان مرد برنامه ها و همكاران تلویزیونی، هم صحبت شدنهای طولانی بازیگران چادر به سر با مردان نامحرم در نقش های مقابل و یكی به دو كردنها، شوخی ها و زدن حرفهای شبه عاشقانه و حتی عاشقانه و عاطفی همه از مصادیق چنین پدیدۀ عجیبی است.
جالب اینكه شاید تا ده سال پیش این تیپ شخصیت های چادری را فقط می شد در تلویزیون و یا سینما پیدا كرد ولی به نظر می رسد ترویج این الگوهای رفتاری و شخصیتی به اشاعه آن در فضای واقعی فرهنگی كشور نیز منجر شده است. معلوم نیست خانمی كه در ارتباطات كلامی و غیر كلامی خود به حداقل هنجارها قناعت می كند چگونه است كه در گزینش نحوۀ پوشش ،حجاب حداكثری را برمی گزیند؟ به نظر نویسنده، تیپ های صدا و سیمایی در جمع كردن ظاهری این دو رویكرد متضاد و عادی جلوه دادن چنین تناقض آشكاری بسیار موثر و البته موفق بوده اند!
2. چادر یك حجاب دشوار نیز هست. یعنی علاوه بر محدودیت های فرهنگی، محدودیت های فیزیكی و بدنی را نیز دربردارد. در این صورت طبیعی است كه بسیاری از تحركات، برای فرد مشكل است. بیان این سخن به معنای ناممكن بودن تحركات اجتماعی ـ جسمانی یا قبیح بودن حتمی آن نیست بلكه منظور این است كه در شرایط عادی همراه كردن چادر و بسیاری از اعمال و رفتارها بسیار سخت و سنگین است. بنابراین صاحب حجاب ترجیح خواهد داد كه بخش عمده ای از تحركات این چنینی را حذف كند یا به حداقل برساند.
معمولا خانم چادریی را نمی بینید كه بیش از توان خود در جا به جا كردن كالا خرید كرده باشد یا تندتر از حد معمول در خیابان راه برود یا جا به جایی های پی در پی داشته باشد؛ چرا؟ چون این نوع حجاب ومنش چنین اقتضایی را ندارد و به احتمال زیاد در صورت رعایت نكردن این قواعد فرد نخواهد توانست چادر را آن طور كه باید و شاید به سركند و آداب و رسوم آن را به جای آورد. این در حالی است كه در بسیاری از سریال های تلویزیونی خانم های چادری وارد تعقیب و گریزهای آن چنانی می شوند و در خطركردن و مبارزه جویی با افراد مختلف، حركت های سریع بدنی، به عهده گرفتن كارهای مردانه و دارای موونۀ زیاد جسمانی مشاهده می شوند.
3. در ذهنیت تاریخی ـ فرهنگی ایرانیان، شخصیت زن چادری با نقش های اجتماعی خاصی گره خورده است و مردم انتظار نقش های كاملا مشخصی را از چنین شخصیتی دارند. مخاطبان انتظار ندارند مثلا یك زن چادری را در نقش پلیس یا همكار پلیس ببینند. در نگاه اول پذیرش چنین نقشی از یك زن معمولی چه رسد به خانمی چادری بسیار دشوار است. در حالی كه همراه كردن عناصر مادی و معنوی چادر در شرایط معمول نقش های اجتماعی تلویزیون دچار اشكالات بنیادین است، وارد كردن یك متغیر جدید و البته غریب به نام تغییر نقش، مساله را بسیار پیچیده تر می كند. در این شرایط مثلاً در مواجهه با یك سرهنگ پلیس زن چادری، شاید مخاطب هیچ گاه احساس نكند با یك خانم چادری طرف است. این تلقی بیننده می تواند معنای چادر را در ذهن او دگرگون كند و بُعد كالا به آن ببخشد و در نهایت این انگارۀ جدید مادی به دیگر حوزه های زندگی اجتماعی زنان چادری در نقش های مختلف تسری یابد. در این صورت ملاك چادری بودن فقط به سركردن یك چادر مشكی خواهد بود بدون رعایت حداقل هنجارها و آداب سنتی مراوده كه یك زن چادری در فضای واقعی فرهنگ بیش از دیگر زنان خود را ملزم به حفظ آنها می داند.
ورود تلویزیون به چنین عرصه های پیچیده ای بدون مدیریت های علمی ـ فرهنگی صحیح، حتی اگر آسیبی هم در بر نداشته باشد، قطعاً حاوی مزیتی نخواهد بود البته به غیر از یك عده مخاطب حیران و انگشت به دهان كه پس از پایان یافتن سریال پلیسی، درباره عجایب یك درجه دار زن پلیس چادری كه اولین و آخرین نمونه اش را در تلویزیون دیده اند به گفت و گو نشسته اند!
شكی نیست برای حركت به سمت تعاملات كارآمدتر و حتی شرعی تر پلیس با مردم، خصوصاً بانوان، احتیاج به پلیس زن داریم. چنان چه امروز، در طرح امنیت اجتماعیِ نیروی انتظامی این بخش از بدنه پلیس نقش بسیار موثری دارند ولی آن چه از تلویزیون پخش شده است نمایش دهندۀ این رده از نیروهای انتظامی نیست بلكه زنانی را نمایش می دهد كه در نقش روسای كلانتری های كلان شهرها ظاهر می شوند!
از طرفی استفادۀ زنان از پوشش چادر در شرایط و حالات اجتماعی گوناگون با یكدیگر متفاوت است. همین طور زنان در حضور یكدیگر آن گونه چادر به سر نمی كنند كه در میان مردان ولو مردان فامیل و آشنایان. شما در سریالهای تلویزیونی به صورت صریح چنین تفاوتهایی را نمی توانید ملاحظه كنید.
چادر در این سریالها به صورت یك عامل لابشرط و یكسان در تمام صحنه ها و حالات به كار می رود. شخصیت داستان در میان دوستان دانشگاهی آن گونه چادر به سر دارد كه در هنگام عبور از كوچه و خیابان یا در میان جمع فامیل و... چنین انگارۀ جامد و بی خاصیتی از حجاب و القاء آن، به مرور می تواند كاركردهای تمایز بخش و هویت آفرین چادر را در نزد مخاطبان به طور كاملاً نامحسوس كم رنگ كند.
5. یكی از چالشهای به تصویر در آوردن چادر در سریالهای تلویزیونی یك پارچه نبودن حضور این حجاب در گستره نقش یك شخصیت است. حضور یك زن را در هر سریال به نسبت های مختلف می توان با چادر مشاهده كرد. هنگامی كه در یك صحنه یا قسمت از سریال، خانم چادری بدون چادر ملاحظه شد، خاصیت حجاب او در بخشهای بعدی سریال از بین می رود. در حقیقت همه ارزش اجتماعی یك زن چادری به در پرده ماندن و دیده نشدن او توسط نامحرمان است و گرنه اگر هر دو حالت یك خانم با چادر یا بدون چادر ملاحظه شود، دیگر فلسفه وجود این حجاب از بین می رود.
این آسیب با حضور كاملاً متضاد شخصیت های چادری یك سریال در نقش شخصیت های نه تنها غیر چادری بلكه با منش، رفتارها، گفتارها و حجاب نه چندان استاندارد و مطلوب در سریال دیگر به اوج خود می رسد. مشاهدات نویسنده نشان می دهد كه مواجهه مخاطبان با بازیگران زن در یك سریال جدید، بدون پوشش چادر یا با لباسها و حجابی بسیار با فاصله نسبت به چادر در حالی كه در سریال قبلی كاملاً محجبه به ایفای نقش پرداخته بودند، حیرت ایشان را به همراه دارد. البته در سالهای اخیر به واسطه تكرار این پدیدۀ ناخوشایند به تدریج از میزان حیرت آن كم شده و بیننده به این پدیده عادت كرده است كه البته به شدت جای نگرانی دارد.
6- در سریالهای تلویزیونی نوعی اصرار نامحسوس بر عدم ایجاد محدودیت از سوی چادر برای زنان وجود دارد. گفتمان معنایی حاكم بر برخی از این سریالها چنان است كه گویی چادر در عین مصونیت بخشی و به وجود آوردن عزت، احترام و شأن برای زنان و دختران، دشواری یا محدودیت چندانی را نیز برای آنها به وجود نمی آورد. در این سریالها تقریباً نمی توان تمایزی بین زنان و دختران چادری و غیر آنها از حیث رفتار، گفتار و منش پیدا كرد. هر دو از زندگی و باورهای تقریباً یكسانی برخوردارند منتها یكی چادری است و دیگری غیر چادری؛
نباید با هدف تغییر نگرش مخاطبان نسبت به دست و پاگیر نبودن حجاب چادر در مراودات و فعالیتهای اجتماعی، كار را به آنجا كشانید كه كاركرد چادر در سطح یك شنل تنزل یابد. شنلی كه هر كس می تواند به سر بگیرد و هیچ نوع الزام فرهنگی و ارزشی به همراه ندارد!
به نظر نویسنده صدا و سیما در تغییر نگرش بخشی از دختران ایرانی در عبور از چادر به عنوان یك حجاب و رسیدن به چادر به عنوان شنل موثر بوده است. استفاده از چادرهای بسیار نازك با پارچه ای كاملاً براق و بدون رعایت آداب و قواعد به سركردن چادر از پیامدهای این تغییر نگرش است.
7. آسیب وارد آمده به چادر در سریالهای سیما به مرور در حال توسعه به انگارۀ روحانیت در تلویزیون نیز هست. در چند سال اخیر در سریالهای تلویزیونی كه اوج آن در سریال روز رفتن شبكه تهران بود، لباس روحانیت نیز كاركردی كاملاً زیبایی شناختی داشته است و غیر از برجسته كردن ظاهری نقش روحانی، موجد و حاصل هیچ كاركرد دیگری نبود. روحانی مد نظر نه نماز جماعت برقرار می كرد، نه مساله شرعی پاسخ می داد، نه آیه یا روایتی از زبان او شنیده می شد، نه با حوزه علمیه ارتباط داشت، نه از عمق اطلاعا ت و علم اسلامی بهره ای داشت، نه كارهای جدی مذهبی مثل موعظه و منبر انجام می داد و نه ... بلكه از روحانیت فقط یك لباس زیبا به تن داشت.
مشابه این اتفاق دقیقاً در مساله حجاب و چادر نیز در حال وقوع است. خانمهای چادری سریالهای ما بعضاً حتی همه ویژگیهای یك خانم بدحجاب را در مراودات با نامحرمان و بیگانگان دارا هستند. اصلاً از گیر افتادن در دام تبهكاران نمی ترسند، بسیار شجاعانه وارد عرصه های خطر می شوند، بدون اذن همسر یا پدر خود از خانه خارج می شوند یا به فعالیتهای لازم الاجازه دست می زنند. با خانوادۀ خود بداخلاق برخورد می كنند، از رفتار عبادی مطلوبی برخوردار نیستند ولی چادری هم محسوب می شوند!
8- دست آخر این كه چادر، دارای انگاره و پیشینه جا افتاده ای در فرهنگ ماست. ذهنیت تاریخی و مذهبی ایرانیان از صاحب چادر انتظارات خاصی دارد. اگر آن انتظارات بر آورده نشود در رابطه آنها با صاحب چادر اختلال ایجاد می شود و پس از مدتی و در صورت ادامه نابهنجاری ها، اصل وجود این نوع از حجاب برتر برای آن فرد به زیر سوال می رود. بنابراین او مجبور است یا منش خود را با چادر تطبیق دهد یا چادر را به كناری وانهد.چنان چه بسیاری به یكی از این دو راه حل دست یازیده اند. اما القاءات تلویزیون در بسیاری از سریالها و برخی برنامه های اجتماعی ـ خبری دارای مجری زن، چنان است كه گویی می توان راه سومی را هم اختراع كرد و آن حفظ وجه مادی چادر البته منظور پارچه مشكی آن! و درعین حال ملتزم نبودن به وجوه معنوی آن است.
به نظر می رسد در بخش هایی از بدنۀ جمعیت دختران ایران، این آسیب به وجود آمده است كه می توان آن را ناشی از كاركرد آسیب زای شخصیت های چادری سریال های تلویزیونی دانست. چادر فقط یك ابزار مادی نیست. بلكه مجموعه ای از مادیت و معنویت است. مادی پنداشتن صرف چادر، جایگاه وارزش حداكثری ترین حجاب تاریخ بشریت را تا سطح یك شنل ـ كه در برهنه ترین فرهنگ ها هم مورد استقبال است ـ تنزل خواهد داد.
نویسنده: علی جعفری
منبع:ماهنامه رواق هنرواندیشه،شماره یازدهم
Ps147