بسم الله الرحمن الرحیم
فرهنگ مهدوی و رسانة ملی
در دو ـ سه دهة گذشته، موضوع منجیگرایی، موعودباوری و آخرالزمانشناسی مورد توجه رسانههای غربی و به ویژه رسانههای دیداری و شنیداری قرار گرفته است. در طول این سالها، دهها فیلم سینمایی و ویدئویی با موضوعاتی چون نبرد آخرالزمان[1]، رویدادهای آخرالزمان، ظهور مسیح به عنوان منجی موعود آخرالزمان و حوادث و رویدادهای پیش از این ظهور، در قالب برنامههای نمایشی و مستند، ساخته و پخش شده است؛ به گونهای كه با یك جستوجوی ساده در اینترنت، به اسامی دهها فیلم با موضوعات یادشده برخورد میكنید.
دربارة چرایی رشد و گسترش این مباحث در رسانههای تصویری غربی، دیدگاههای مختلفی مطرح شده است. بر اساس ادله و مستندات موجود، میتوان گفت دلیل این رشد و گسترش، توسعة دامنة نفوذ فرهنگی ـ سیاسی جریان مسیحیت بنیادگرا یا مسیحیت صهیونیستی در طول سالهای اخیر است؛ این جریان كه تفكراتش برآمده از آموزههای آخرالزمانی كتاب مقدس است از ابزار رسانهها، به بهترین شكل در جهت اهداف خود استفاده میكند.
این نكته را نیز باید در نظر داشت كه سیاست رسانهای این جریان از یك سو، تبلیغ و ترویج آموزههای آخرالزمانی كتاب مقدس و از سوی دیگر، مقابله با آموزههای آخرالزمانی اسلام و ارائة چهرهای نامناسب از منجی موعود مسلمانان است.
متأسفانه صدا و سیمای جمهوری اسلامی، با تأخیری ده ـ پانزده ساله، به موضوع مهدویت پرداخته است. البته حدود 1374 برنامه به نام انتظار سبز، از صدای جمهوری اسلامی ایران پخش شد و برخی شبكههای رادیویی، همچون رادیو جوان و رادیو معارف نیز در سالهای اخیر، برنامههایی در این زمینه داشتهاند؛ ولی در حوزة سیما، كار با تأخیر بیشتری آغاز شده است. برخی از مجموعه برنامههای مهدوی كه در چند سال اخیر، از شبكههای مختلف سیما پخش شده، عبارت است از مجموعة پایان دوران از شبكة اول سیما؛ مجموعههای به سوی ظهور، چهل وادی تماشا، پردة عشق و مشق انتظار از شبكة دو سیما؛ برنامة سپهری دیگر از شبكة چهار و برنامة صبح امید از شبكة قرآن.
با توجه به اقبال گستردة جامعه نسبت به مباحث مهدوی، در سالهای اخیر، این انتظار وجود دارد كه رسانة ملی نیز همگام با مردم، موضوع مهدویت و انتظار را بیش از پیش، مورد توجه قرار دهد تا بتواند نیازهای فرهنگی روزافزونی را كه در این زمینه احساس میشود، پاسخ گوید. ورود گسترده و تأثیرگذار صدا و سیمای جمهوری اسلامی به حوزة مباحث مهدوی، مستلزم توجه به نكاتی است كه در اینجا، به برخی از آنها اشاره میكنیم:
بایستههای برنامهسازی
در تولید و پخش برنامههای دینی، از جمله برنامههای مهدوی، حساسیتها و ظرافتهای خاصی وجود دارد كه اگر به آنها بیتوجهی یا كمتوجهی صورت گیرد، آن برنامهها نه تنها اهداف مورد نظر را محقق نخواهند ساخت، ممكن است موجب ایجاد شبههها و پرسشهای مختلف دربارة آموزههای دینی شوند. مهمترین بایستههایی كه در ساخت برنامههای مهدوی، باید مورد توجه قرار گیرند، به شرح زیر است:
1. تعمیق و ارتقای معرفت و ایمان روشنبینانه
رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیان نقش و مسئولیت صدا و سیما در حوزة دین، ارتقای معرفت و ایمان دینی مردم را مورد توجه قرار داده است:
طبیعتاً از وظایف صدا و سیما، ارتقای معرفت دینی و ایمان دینی است؛ هر دو. معرفت و ایمان باهم تفاوت دارند. هم ایمان مردم باید تقویت شود و هم معرفت و شناخت مردم. شناخت دینی مردم باید ارتقا پیدا كند. در زمینة معرفت دینی، باید توجه داشت كه ایمانی كه مردم پیدا میكنند، سست، عوامانه، سطحی و قشری نباشد. به شدت از این پرهیز بشود. اكتفا نشود به تغلیظ احساسات مردم و تشریفات افراطی. تأكید بر این چیزها به طور افراطی، هیچ مفید نیست و تبلیغ دین محسوب نمیشود.
بر اساس این سخن مقام معظم رهبری، در برنامههای مهدوی صدا و سیما ـ همچون دیگر برنامههای دینی ـ باید تلاش شود هم معرفت و شناخت مردم دربارة مهدویت افزایش یابد و هم ایمان و باور آنان به این موضوع تقویت گردد. بنابراین، بر همة مدیران و برنامهسازان صدا و سیما لازم است كه از یكسو، از طرح مطالب سست، عوامانه، سطحی و قشری در برنامههای مهدوی جلوگیری كنند و از سوی دیگر، به شاعرانهها و مطالب صرفاً احساسی و عاطفی كه جنبة معرفتافزایی ندارند، بسنده نکنند.
برای تحقق این مهم، اقدامهای متعددی باید صورت گیرد كه به چند مورد از مهمترین آنها اشاره میكنیم:
الف) بهرهگیری از پژوهش و تحقیق در ساخت برنامهها:
هرگز نمیتوان از برنامهای كه برای ساخت آن، هیچ پژوهش و تحقیقی صورت نگرفته و برنامهساز صرفاً بر اساس اطلاعات محدود خود یا حداكثر استفاده از چند كتاب دست سوم، برنامة خود را سامان داده است، انتظار تعمیق و ارتقای معرفت و ایمان مردم در زمینة باور مهدوی داشت. از این رو، بر سازندگان برنامههای مهدوی رسانة ملی لازم است كه در تهیه و تولید اینگونه برنامهها، به پژوهش و تحقیق بیش از پیش بها دهند و از طرح مطالبی كه بر پژوهش و تحقیق مبتنی نیست، خودداری كنند.
ب) استفاده از كارشناسان و مجریان زبده و فهیم:
یكی دیگر از عواملی كه میتواند در افزایش سطح برنامههای مهدوی و در نتیجه، ارتقای معرفت و ایمان مخاطبان این برنامهها موثر باشد، استفاده از برخی كارشناسان حوزوی و دانشگاهی است كه در موضوع مهدویت، به طور تخصصی كار كردهاند و صرفاً به ارائة مطالب عمومی نمیپردازند. بهرهگیری از افراد آشنا به موضوع مهدویت برای اجرای برنامههای مهدوی نیز میتواند نقش مهمی در این زمینه ایفا کند.
ج) تأمل و تدبر در تولید برنامهها:
شتاب و عجله در ساخت برنامههای مختلف، از جمله برنامههای مهدوی، برای پاسخگویی به تب آنتن، آفت بزرگی است كه مانع تحقق اهدافی چون معرفتافزایی و تعمیق ایمان و باور مردم میشود و برنامهها را همواره در سطحی نازل از محتوا قرار میدهد. برای رهایی از این آفت، داشتن برنامهریزی مناسب برای تولید این گونه برنامهها ضروری است.
2. توجه به وجوه سهگانة فرهنگ مهدویت
فرهنگ و اندیشة مهدویت شیعی وجوه گوناگونی دارد و همة ابعاد سهگانة ذهنی ـ عقلی، قلبی ـ احساسی و عینی ـ رفتاری وجود انسانها را در بر میگیرد. از این رو، در ترویج و گسترش این فرهنگ و اندیشة متعالی از طریق صدا و سیما، باید به همة ابعاد وجودی انسانها توجه و همة آنها را متأثر کرد؛ یعنی از یكسو باید کوشید مخاطبان به شناخت عقلی مناسبی نسبت به معارف مهدوی دست یابند و از این نظر، كاملاً اقناع شوند. از سوی دیگر، باید در پی آن بود كه مردم از نظر عاطفی و احساسی نیز از این معارف متأثر شوند تا به پیوند قلبی مستحكمی با مهدی موعود دست یابند. همچنین باید کوشید شنوندگان و بینندگان از نظر بُعد عینی ـ رفتاری نیز از معارف مهدوی تأثیر پذیرند تا در نهایت، به همراهی عملی شایستهای با امام و مقتدای خود برسند و رفتار آنان نیز رنگ و بوی مهدوی پیدا كند.
به بیان دیگر، در تبلیغ و ترویج فرهنگ مهدویت و انتظار، باید دانش افزایی، شورآفرینی و حركتزایی، در كنار هم مورد توجه قرار گیرند تا تمامی وجوه این فرهنگ در جامعه محقق شود. البته این سخن بدین معنا نیست كه یك برنامه همة این موارد را داشته باشد، بلكه مراد این است كه برآیند كلی برنامههای صدا و سیما و تولیدات پرشمار و متنوع رسانه در عرصة مهدویت، باید به گونهای باشد كه تصویر جامعی از فرهنگ مهدویت و انتظار ارائه دهد و همة ابعاد وجودی انسانها را از این فرهنگ متأثر سازد.
3. سرلوحه قرار دادن اندیشة امام خمینی دربارۀ انتظار
در جامعة ما، دیدگاهها و اندیشههای متفاوت و گاه متعارض در زمینة موضوع مهدویت و انتظار وجود دارد. گروهی با برخورد غیرفعال با اندیشة انتظار، هرگونه حركت اصلاحی را در دوران غیبت نفی میكنند و هیچ تكلیف و مسئولیتی برای زمینهسازی ظهور، متوجه منتظران نمیدانند. در نگاه این گروه، حداكثر وظیفة منتظران، دعا برای فرج امام زمان (عج) و تلاش برای تشرف به حضور آن حضرت است. گروهی نیز با تأثیرپذیری از اندیشههای امام خمینی (قدس سره) و با نگاهی فعال به مفهوم انتظار، انتظار فرج را انتظار قدرت اسلام میدانند و بر این باورند كه در عصر غیبت، شیعیان باید با تشكیل حكومت و گسترش عدالت در جامعه، مقدمات ظهور امام مهدی (عج) را فراهم کنند. حال برنامههای مهدوی صدا و سیما باید مروج و مبلغ چه دیدگاهی باشد و برآیند عمومی برنامههای تولید شده، مخاطبان را به كدام دیدگاه متمایل سازد؟
در نگاه نخست، پاسخ این پرسش آسان به نظر میرسد و همه اذعان میكنند كه باید برنامههای صدا و سیما مروج و مبلغ دیدگاه دوم باشد؛ ولی مهم این است كه در عمل، چه اتفاقی میافتد و ساختار برنامههای تولیدی، بخشهای مختلف آنها و فضای كلی حاكم بر برنامهها، كدام دیدگاه را تقویت و كدام دیدگاه را تضعیف میكند؟
به نظر میرسد زمانی كه در برنامههای مهدوی، به وجه معرفتی موضوع مهدویت و انتظار، كمتر توجه میشود و رویكرد برنامهها، بیشتر احساسی ـ عاطفی است، در این برنامهها، از تكالیف و وظایف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منتظران عصر غیبت، سخنی به میان نمیآید و مباحث مطرح شده در این برنامهها، با شرایط امروز جهان اسلام و تهدیدهای بالقوه و بالفعلی كه كیان اسلام و شیعه را تهدید میكند، هیچ ارتباطی ندارد. از این رو، نمیتوان انتظار داشت كه این گونه برنامهها در نهایت، مخاطبان را به سوی دیدگاهی كه برای انتظار، نقشی سازنده، تحول آفرین و زندگی بخش قائل است، رهنمون شود. بنابراین، مدیران و برنامهسازان رسانة ملی باید ضمن افزایش كمی و ارتقای كیفی برنامههای ویژة مهدویت، مراقب باشند كه اینگونه برنامهها در عمل، مروج و مبلغ دیدگاه حضرت امام خمینی (قدس سره) یا همان انتظار فعال باشند.
4. شبههزدایی از افكار و اندیشهها
تنوع و تكثر مخاطبان رسانه و اختلاف سطح علمی، فرهنگی و اعتقادی آنان اقتضا میكند طرح مباحث مهدوی به گونهای صورت گیرد كه خدای ناكرده، برای كسی شبهه و ابهام ایجاد نشود. قطعاً نمیتوان همة مطالب و مباحثی را كه در یك جمع محدود، از ارادتمندان حضرت مهدی (عج) بیان میشود ـ هر چند بسیار جذاب و شنیدنی باشد ـ در رسانة ملی مطرح كرد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با رییس و مدیران سازمان صدا و سیما، بر این موضوع تأكید کرده است:
برنامة دینی باید از ذهن شنونده شبههزُدا باشد؛ نه شبههزا. گاهی برخی بیانات دینی را از تلویزیون یا از رادیو گوش میكنم و میبینم شبهه ایجاد میكند! یك حدیث سست، یك حرف نامعقول، مطلبی كه برای جمع مثلاً بیست نفره یا پنجاه نفرة عدهای مؤمن مخلص، مناسب است و ایمان آنها را زیاد میكند، به زبان آوردن آن در سطح میلیونی مردم، جز اینكه ایمان عدهای را سست كند و در ذهنشان، تردید ایجاد كند، هیچ فایدة دیگری ندارد. از این چیزها باید پرهیز كرد. بیان دینی و تبیین دینی باید شبههزدا باشد و شبههزا نباشد.
بنابراین، در تولید برنامههای مهدوی، دو نكته را باید همواره در نظر داشت؛ نخست اینكه مطالب و مباحث مطرح شده در اینگونه برنامهها، شبههای را به ذهن بیننده یا شنونده القا نكند و دوم اینكه اگر برنامه به پاسخ شبههای میپردازد، پاسخگویی به گونهای باشد كه كاملاً برای مخاطبان، با همة اختلاف سطحی كه دارند، قانعكننده باشد. در غیر این صورت، شبهة مطرح شده در ذهن مخاطب باقی میماند؛ بیآنكه پاسخ مناسبی برای آن دریافت كرده باشد. این همان شبههزایی است كه مقام معظم رهبری به آن اشاره فرمود. با توجه به نكتة یاد شده، برخی معتقدند اساساً رسانه، حتی با هدف پاسخگویی نیز نباید به طرح شبههها بپردازد؛ زیرا این احتمال وجود دارد كه مخاطب، اصل شبهه را به خوبی درك كند و ذهنش شبههدار شود؛ ولی پاسخ شبهه را به خوبی درك نكند یا از آن قانع نشود.
5. طرح مطالب درست و متقن
مخاطبانی كه برنامههای مهدوی رسانه را برای خود انتخاب میكنند، ممكن است از نظر سن و سال یا سطح تحصیلات متفاوت باشند. مثلاً برنامهای ویژة نوجوانان و برنامة دیگری برای فرهیختگان تولید شود؛ ولی در همة این برنامهها، این نكته باید مورد توجه قرار گیرد كه مطالب ارائه شده كاملاً درست و متكی به منابع متقن باشد؛ اگرچه سطح این مطالب با هم متفاوت است و با توجه به مخاطب، ممكن است ساده یا پیچیده باشد.
رهبر معظم انقلاب در همین زمینه میفرمایند:
درست است كه ما تبیین دینی را در سطح نخبگان، در سطح متوسط، در سطح پایین و در سطح كودكان داریم، اما همان كه در سطح كودكان است، مطلقاً باید صحیح باشد... آنچه در زمینة دین، به كودك یا به انسان عامی تفهیم میكنیم، مطلقاً نباید غلط باشد كه بعد، در ارتقای معرفت دینی، ببیند آن حرف نادرست بوده است. نه! درست؛ منتها ساده. بنابراین، حرف دینی در همة سطوح، باید صحیح باشد.
6. استفاده نكردن از متنهای بیمحتوا یا كممحتوا
اگرچه قالب ادبی، اعم از شعر یا نثر، وسیلة مناسبی برای انتقال مفاهیم دینی و از جمله معارف مهدوی است و در ایجاد انس و ارتباط میان مردم و موعود منتظَر، بسیار مؤثر میباشد؛ ولی باید توجه داشت كه در استفاده از این قالب نیز نمیتوان به محتوا و مضمون بیتفاوت بود و از هر متنی، صرفاً به دلیل زیبایی و داشتن آرایههای ادبی استفاده كرد.
متأسفانه بسیار دیده میشود كه مجریان برنامههای صدا و سیما، به ویژه در برنامههای زنده، شعر یا قطعههای ادبی را با آب و تاب، در مدح و ثنای امام عصر (عج) میخوانند، بیآنكه توجه كنند كه آیا این شعر یا قطعة ادبی چیزی به معرفت مردم میافزاید یا انس آنان با امامشان را بیشتر میكند یا خیر؟ سخنان رهبری در این زمینه خواندنی است:
گاهی انسان برنامهای را میبیند كه شخصی با شدّت و مانند یك قطعة ادبی، فرضاً راجع به امام هفتم، موسی بن جعفر (ع)، حرف میزند: «در سرادق ملكوت!» كه هیچ معنا ندارد و مثل پفك بزرگ است. این كارها نه ایمان كسی را زیاد میكند، نه لذتی دارد، نه هنر نویسندگی به معنای حقیقی كلمه، در آن به كار رفته است. چرا این برنامهها پخش میشود؟!... باید به جای آن، چند فضیلتِ درست، منطقی ـ با سند درست ـ از امام موسی بن جعفر (ع) نقل شود و زندگی او شرح داده شود؛ انسان گوش میكند، لذت میبرد، معرفت و محبتش زیاد میشود و دلش از شنیدن مناقب این بزرگواران روشن میشود.
بنابراین، نباید تصور كرد كه رسالت صدا و سیمای جمهوری اسلامی در زمینة ترویج و گسترش معارف مهدوی، تنها به این خلاصه میشود كه در شبهای جمعه یا آخرین ساعات روز جمعه، دقایقی را به امام زمان (عج) اختصاص دهد و با پخش چند شعر و قطعة ادبی، همراه با تصاویری از مسجد مقدس جمكران، مردم را سرگرم كند. رسالت رسانة ملی آنگاه به طور كامل محقق میشود كه برنامههای مهدوی موجب افزایش معرفت و محبت مردم به امام عصر گردد.
7. نوآوری در قالب و محتوا
با یك نگاه اجمالی به برنامههایی كه صدا و سیمای جمهوری اسلامی در سالهای اخیر، در زمینة مهدویت تولید و پخش كرده است، به روشنی میتوان دریافت كه این برنامهها بیشتر در قالب گفتوگو، میزگرد، برنامههای تركیبی و گاه مستند بوده است و نوآوری و ابتكار، چه از نظر قالب و چه از نظر محتوا، در این برنامهها، كمتر به چشم میخورد. این در حالی است كه رسانههای رقیب برای تبیین، تبلیغ و ترویج معارف آخرالزمانی كتاب مقدس، از همة توانمندیهای خود بهره میگیرند و از همة قالبهای برنامهسازی، با هوشمندی تمام استفاده میكنند.
بیتردید، برای احیا و گسترش فرهنگ مهدویت و انتظار در جامعة شیعی ایران و در سطح جهانی، نیازمند بهرهگیری از همة ابزارهای رسانهای، به ویژه صدا و سیما هستیم و تا زمانی كه صدا و سیما نتواند معارف مهدوی را با استفاده از قالبهای جذاب برنامهسازی، به جامعه عرضه كند، نمیتوان انتظار داشت كه این معارف، چنانكه باید و شاید، در میان همة اقشار، به ویژه نسل جوان نهادینه شود.
با توجه به آنچه گذشت، بر مدیران و برنامهسازان رسانة ملی لازم است با بهرهگیری از دیدگاههای كارشناسان، به تحولی اساسی در چگونگی عرضة معارف مهدوی از صدا و سیما دست بزنند و به جای طرح مباحث تكراری در قالبهای كلیشهای، مباحث جذاب و شنیدنی مهدوی را با بهرهگیری از قالبهای متنوع برنامهسازی، از جمله قالب نمایش، به مخاطبان خود عرضه كنند.
8. توجه ویژه به كودكان و نوجوانان
بهترین زمان برای آموزش و درونیسازی آموزههای دینی، سنین كودكی و نوجوانی است و اگر نهادها و دستگاههای آموزشی و تبلیغی بتوانند در این سنین، معارف دینی را در قالبهایی زیبا و جذاب، به مخاطبان ارائه دهند، میتوان امیدوار بود كه این معارف برای همیشه، در ذهن و دل آنان خواهد ماند. از این رو، صدا و سیمای جمهوری اسلامی اگر در پی احیا و گسترش فرهنگ مهدویت و انتظار در جامعة شیعی ایران است، در درجة اول، باید به مخاطبان میلیونی كودك و نوجوان این سرزمین بیندیشد و سهم عمدهای از برنامههای مهدوی خود را به این گروه سنی اختصاص دهد. یعنی چیزی كه امروز در برنامههای صدا و سیما، كمتر دیده میشود.
9. آسیبشناسی و آسیبزدایی مستمر
در جامعة ما، فرهنگ مهدویت و انتظار دچار آسیبها و آفتهای متعددی شده و بسیاری خرافهها و اندیشههای واهی و بیاساس با آن مخلوط شده است. از این رو، بر همة سازمانها، نهادها و مؤسساتی كه در پی تبلیغ و ترویج این فرهنگ هستند، لازم است كه با آسیبشناسی و آسیبزدایی مستمر، معارف ناب مهدوی را به مردم ارائه دهند. صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نیست و مدیران و برنامهسازان رسانة ملی نیز باید بکوشند با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و نظارت دقیق و مستمر، بر ساخت برنامههای مهدوی رسانه، نه تنها این برنامهها را از آسیبهایی چون عوامزدگی، سطحینگری، خرافهگرایی، برداشتهای نادرست و... كه این روزها، برخی مجالس، مراسم و آثار مهدوی به آن دچار شدهاند، حفظ كنند، بلكه این برنامهها را به ابزاری قدرتمند برای مقابله با آسیبها و آفتهای موجود تبدیل نمایند.
10. ارائة تصویری زیبا و دوستداشتنی از قیام جهانی امام عصر (عج)
یكی از رسالتهای مهم صدا و سیما در زمینة تبلیغ و ترویج مهدویت و انتظار، زدودن غبار اوهام از چهرة زیبای قیام جهانی و حكومت عدل امام مهدی (عج) ا