ریشه ها و هنجارها

بسم الله الرحمن الرحیم

 

ریشه ها و هنجارها                                             

گاه گفته می‌شود که نظریه های ارتباطات نشانگر حضور سکولاریسم در رسانه است. باید بررسی شود که این ادعا درست است یا خیر. پیش از هر چیز، باید معنای سكولاریسم را دانست و سپس در نگاهی دقیق، به كنكاش دربارۀ دیدگاه‌های مؤثر در زمینة ارتباطات پرداخت تا از رهگذر آشنایی با معنای سكولاریسم و خاستگاه دیدگاه‌های ارتباطی، به این پرسش پاسخ دهیم كه آیا سكولاریسم ریشه در بحث‌های تئوریك ارتباطات دارد یا خیر؟

·   برای سكولاریسم، شش معنا بیان شده است:

زوال دین، سازگاری هر چه بیشتر دین با این جهان، جدایی دین از جامعه، جایگزینی صورت های دینی به جای باورها و نهادهای دینی، سلب تقدس از جهان و حرکت از جامعة مقدس به جامعة دنیوی.

·   در زمینة نظریه های ارتباطات، چهار دسته نظریه وجود دارد:

1. دیدگاه های علم الاجتماعی؛ بدین معنا که احکام کلی مربوط به ماهیت عملکرد و آثار رسانه های جمعی از مشاهدة منظم و عینی رسانه ها به دست آمده و مبتنی بر دستاوردهای علوم اجتماعی دیگر است؛

2. دیدگاه های هنجاری كه به شدت، با ماهیت همایش رسانة تلویزیون و سكولاریسم در ارتباط است و شاخه ای از فلسفة اجتماعی است. این نظریه بیشتر به این موضوع توجه می کند که اگر قرار باشد ارزش‌های اجتماعی رعایت شوند یا تحقق یابند، رسانه ها باید چگونه عمل کنند و ماهیت این ارزش‌های اجتماعی چیست. در واقع، بایدها و نبایدهای حوزة رسانه ها، در این دسته از دیدگاه های ارتباطی مطرح می شود. در حوزۀ ارتباطات، نظریۀ دیگری دیده نمی‌شود كه به برجستگی این نظریه باشد.

3. دیدگاه های کاربردی كه از آگاهی های ساخته و پرداختة باورهای دست اندرکاران و عاملان حرفه ای وسایل ارتباط جمعی تشكیل شده است.

4. نظریة فهم متعارف که از معرفت عموم مردم و تجربة مستقیم مخاطبان به دست می آید. در این دیدگاه، برداشتی که عموم مردم از رسانه ها دارند، بیان می شود. البته دو دستة اخیر، یعنی نظریة کاربردی و فهم متعارف، نسبت به دو نظریه نخست، شایستگی کمتری دارند که نظریه به شمار آیند.[1]

در نظریه های هنجاری، شش نظریه مطرح شده است؛ دیدگاه اقتدار گرا که پس از ظهور دستگاه چاپ و همزمان با انتشار مطبوعات در اروپا که عمدتاً وابسته به دربارهای پادشاهی بودند، مطرح شد. این دیدگاه در قرن 16 و 17 میلادی، در انگلستان مطرح گردید. پس خاستگاه این دیدگاه اروپای مسیحی است.

پس از رنسانس، دیدگاه دوم، یعنی نظریة لیبرالی رسانه ها یا مطبوعات آزاد که به دورۀ مطبوعات فارغ از کنترل دولت در قرن 17 بر می‌گردد، مطرح گردید. در این دیدگاه، جهان بینی و فلسفة لیبرالیستی به صورت روشن ملاحظه می شود.

دیدگاه سوم دیدگاه مسئولیت اجتماعی است. وقتی نظریة لیبرالی رسانه ها با چالش جدی مواجه شد و ایرادهای اساسی بر آن وارد شد، تلاش ها برای نجات آن آغاز شد. در کمیسیون آزادی مطبوعات در سال 1974، موضوع تدوین یک دیدگاه تازه مورد توجه قرار گرفت. در آمریکا، ظرف یک سال، تصمیم گرفته می‌شود این دیدگاه جدید طراحی شود.[2] در دیدگاه جدید، افزون بر مؤلفه های آزادی فردی و استقلال حرفه ای، مؤلفۀ جدیدی به نام تعهد اجتماعی رسانه در نظر گرفته شد؛ مفهومی که می گوید رسانه ها تنها به حامیان مالی خود متعهد نیستند، بلكه رسانه‌ها و رسانه‌ای‌ها در برابر جامعه، به ویژه اقلیت های جامعه مسئولیت دارند.

دیدگاه چهارم دیدگاه رسانه های شوروی است و دیدگاه پنجم نظریة رسانه های توسعه گراست. این دیدگاه با توجه به شرایط خاص کشورهای در حال توسعه، در کمیسیون بین المللی یونسکو طراحی شد تا به منزلة یک نظریة رسانه ای و ارتباطی، دستور العملی باشد برای کشورهای در حال توسعه.

دیدگاه آخر نظریة مشارکت دمکراتیک رسانه است که خاستگاه آن جوامع توسعه یافتة لیبرال است و واكنشی است به تجاری و انحصاری شدن رسانه ها و تأکیدی بر اینکه باید در کار رسانه ای، نوعی جماعت‌گرایی پدید آید و به جماعت ها، گروه ها و مجموعه های کوچک توجه شود تا آنها امکان مشارکت و دسترسی به رسانه ها را داشته باشند.

· حال باید بررسی شود که آیا سکولاریسم در این نظریه ها حضور دارد یا نه؟ بر مبنای پژوهش‌های انجام شده در این زمینه، با چند شاخصه می توان به سراغ این نظریه ها رفت. شاخصۀ نخست عقل مداری منفعت طلبانه و فردگراست که یکی از شاخصه های سکولاریسم است. شاخصۀ دوم انسان مداری است که به مرکزیت و فاعلیت انسان در تاریخ جامعه، چنان اهمیت داده که جایگزین خدامحوری می شود. سوم سودمداری است که به سوی رجحان مادیت و منافع مادی بر مقاصد مقدس و اولویت نیازهای اقتصادی بر اخلاقیات و ارزش‌های معنوی و فرامادی تمایل یافته است. چهارم توسعة دنیامدار است که نوعی تمایل به پیشرفت و ترقی انسان در ابعاد مادی و توسعة معیشت و رفاه دنیوی را مطرح می کند. پنجم سنت زدایی، نوسازی و نوآوری است. این دیدگاه در گرو نفی سنت ها، از جمله آموزه های دینی است. ششم محوریت علم و فن آوری است که انسان را به صورت یک موجود ماشینی مورد توجه قرار می‌دهد. شاخصۀ آخر جهانی سازی غربی است که به نظر می رسد از نتایج این دیدگاه و از جمله شاخصه های آن نیز است که با مفهوم دهکدة جهانی، راه خویش را یافته و امروزه دیدگاه های افراطی ای را برای محو هویت و استقلال و آزادی ملت ها، برای رسیدن به یك فرهنگ واحد جهانی، البته با مؤلفه های آمریکایی، به عرصه آورده است.  

حال با شاخصه هایی که بیان شد، كدام یك از نظریه های هنجاری شش گانه با سکولاریسم پیوند دارند و تا چه حد؟ با توجه به خاستگاه تاریخی، اجتماعی، اندیشه ای، مبدأ شناسی ارتباطی، مقصد شناسی ارتباطی، تاریخ شناسی ارتباطی، فرجام شناسی ارتباطی و انسان شناسی ارتباطی، می توان مدعی شد که تمامی نظریه های هنجاری رسانه که شاید مهم‌ترین حوزة تئوریک رسانه های جمعی است، عملاً سکولار است. ایران به عنوان تنها کشوری که دغدغة اسلامی كردن رسانه را دارد، بایست بکوشد الگوی هنجاری دینی رسانه را به نام نظریۀ هنجاری دینی رسانه عرضه كند؛ نظریه ای با شاخصه های دین مداری، خدامحوری، آخرت گرایی، تکامل در همة ابعاد مادی و معنوی، سنت گرایی دینی، وحدت گرایی مهدوی، امت گرایی و جهان بینی توحیدی و... .

 

نویسنده: دكتر ناصر باهنر

منبع:ماهنامه رواق هنرواندیشه،شماره سیزدهم

Ps147