موضوعات جهان معاصر، گسترة وسیعی از رشته‌ها و حوزه‌های تحقیقاتی را در برمی‌گیرد. در این میان موضوع فرهنگ و تأثیر آن بر تحولات جهانی و بالعكس از اهمیت فراوانی برخوردار است. در بطن این گفتمان‌های وسیع و دانشگاهی، مقولۀ دین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. فصل مشترك رسانه و دین به یكی از جذاب‌ترین حوزه‌های كاری در میانِ رشته‌های مختلف دانشگاهی تبدیل شده است كه می‌تواند مسیر مناسبی برای درك واقعیات حال حاضر دنیا باشد.
در فصل‌نامۀ دین و رسانه نیز به فصول مشترك این دو مقوله از نقطه نظر جهانی پرداخته شده است. منبع مقالات این ویژه‌نامه، همایش رسانه و دینِ نوامبر سال 2005 در دانشگاه تهران است.
سردبیران مشاور این ویژه‌نامه عبارتند از:
پرفسور استوارت م. هوور، از مؤسسۀ ژورنالیسم و ارتباطات جمعی و هم‌چنین مدیر مركز رسانه، دین و فرهنگ در دانشگاه كلرادو؛
حمید عبداللهیان، دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران؛
محمدرضا جوادی یگانه، از گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران.
جرقۀ تألیف مقالاتِ منتخب به شكل یك ویژه‌نامه در تهران زده شد؛ موقعی‌كه ما بر روی شباهت‌ها، تفاوت‌ها و نقاط تكمیل‌كننده بین رسانه و دین در ایران و دیگر جاها كار می‌كردیم. در همین زمان مناسب دیدیم كه ایده‌هایمان را به عنوان اساتید فن با دیگر پژوهشگران و دانشمندان دنیا در میان بگذاریم. مقالات ارائه شده به گونه‌ای ترتیب داده شدند كه حوزه‌های مختلف تحلیلی را در بربگیرند. هدف ما از برقراری این ویژه‌نامه ارائۀ حوزه‌های تحلیلی به گونه‌ای است كه منجر به درك بهتر از دنیای رسانه و دین و ارزش كارهایی این چنین در قالبی جهانی شود.
در اولین مقاله با نام جنسیت و شكل‌های دینداری در نسل‌های مختلف: بومی‌گرایی در برابر جهانی شدن در رسانه‌های ایران،[1] حمید عبداللهیان به بررسی شكل‌های جدید دینداری در ایران ـ با ارجاع به گرایشات بومی ـ در برابر جهانی شدن در رسانه‌های داخلی و خارجی می‌پردازد. او جنبه‌های مختلف تدین در میان نسل‌ها و جنسیت‌های گوناگون ایرانی را بررسی می‌كند. بر اساس این مقاله، نسل‌های جوان‌تر شكافی را بین آموزه‌های دینی رسانه‌های رسمی و اطلاعات متناقض رسانه‌های خارجی تجربه می‌كنند. این گرایش‌ها منجر به شكاف نسل‌ها در درك شكل‌های مختلف دینداری شده است. داده‌های گرد‌آوری شده در تهران گواهی بر این مدعاست.
مقالۀ دوم با نام نقش رسانه در تهدیدها و فرصت‌های جهانی‌سازی دین،[2] اثر حمیدرضا آیت‌اللهی به فرآیند جهانی‌سازی و تأثیرات آن بر دینداری می‌پردازد. بر اساس این مقاله با وجود فرآیند فراگیر جهانی شدن و تاثیرات آن بر جنبه‌های گوناگون زندگی، افراد نیز می‌توانند بر این جهان تأثیر‌گذار باشند.
این مقاله با نگاهی تحلیلی، به نقش رسانه در دین و تأثیرات منفی جهانی شدن بر دینداری می‌پردازد. آیت‌اللهی سپس سراغ اسلام و نقش آن در جهانی شدن می‌رود و می‌گوید كه اسلام و اعتقادات اسلامی به طور منحصر به فردی با مقولۀ جهانی شدن روبه‌رو شده‌اند كه جای بحث بیشتری دارد.
نام مقالۀ بعدی تلویزیون، رسانه‌های مذهبی و رابطۀ متقابل میان خانواده، دولت و دین در ایران[3] می‌باشد. در این مقاله، تقی آزاد ارمكی به تحلیل تأثیرات رسانه‌های ایرانی بر جامعه ایران در رابطه با نقش اجتماعی افراد می‌پردازد. این مقاله با تحلیل مدرنیته در ایران مدعی است كه با وجود نقطه نظرات مختلف دربارۀ تأثیرات برنامه‌های تلویزیونی، تنها نقش ممكن برنامه‌های تلویزیونی تأثیر‌گذاری بر تحولات فرهنگی است.
جامعۀ ایران در برابر بسیاری از پیام‌های فرهنگی مقاوم بوده است و این فرآیند، فارغ از در نظر گرفتن منشا‌های این پیام‌هاست. این بدان معناست كه برنامه‌های تلویزیونی در چالش با محدودیت‌های تحمیل شده از سوی جامعۀ ایران هستند. بر اساس گفتۀ این مقاله، در ایران خانواده، دین و دولت در كنار هم پیش می‌روند.
نام چهارمین مقاله دین و رسانه، رسانۀ دینی یا دین رسانه‌ای: مطالعات نظری[4] اثر سید‌حسن حسینی می‌باشد. این مقاله به بررسی رویكردهای جدید به مقولۀ رسانه و دین می‌پردازد. بر اساس این مقاله جستارهای اخیر نشان می‌دهند كه علاقۀ بیشتری برای نزدیك كردن دین به استانداردهای رسانه‌ای وجود دارد تا اجبار رسانه به پذیرفتن معیارهای دینی؛ هم چنین تلاش‌های فراوانی برای از بین بردن شكاف تاریخی بین دین و علم صورت گرفته است. این مقاله با بررسی سه دورنمای نظری، رویكردی خاص را در بررسی نقش رسانه در پیش می‌گیرد: كاركردگرا، ماهیت‌گرا و تعاملی.
در پایان این مقاله آمده است كه رسانۀ دینی گزینۀ بهتری برای شرح و توضیح رویكردهای جدید در عصر رسانه می‌باشد. به عبارت دیگر رسانۀ دینی توانایی انطباق با تحولات دنیای معاصرِ نیازمند دین را دارد. این انطباق، موج جدیدی از تكثر[5] را شامل می‌شود.
در مقاله‌ای با نام رضایت بینندگان از برنامه‌های دینی در رسانه‌های ایران، محمدرضا جوادی یگانه و جلیل عزیزی ابتدا به بررسی تغییرات سازمان صداوسیمای ایران پس از انقلاب می‌پردازند. نویسندگان این مقاله معتقدند كه هدف سازمان صداوسیمای جدید جمهوری اسلامی ایران، حذف همگی سیاست‌های سكولار و غیر اسلامی و جابه‌جایی آن‌ها با آموزه‌ها و معیارهای اسلامی است. مقاله از دیدگاه بینندگان به بررسی میزان رضایت آن‌ها از سیاست‌های صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد. این مقاله هم‌چنین نشان می‌دهد كه 75 درصد از بینندگان، معتقدند سیاست‌های صدا‌و‌سیما، برآورده‌كنندۀ انتظارت آن‌هاست. دو عامل دین و رویكرد مردمی برنامه‌های تلویزیونی، نقش مهمی در انطباق سیاست‌های صدا‌و‌سیما با انتظارات بینندگان دارند.
مقالۀ آخر با نام جهانی شدن رسانه‌هاي الكترونیك و جهان‌شمولی دین: همگرایی یا واگرایی؟[6] روشی جامع در برخورد با موضوع دین و رسانه را در بر می‌گیرد. این مقاله در راستای مقالات اول و دوم است. با این حال این مقاله معتقد است كه رسانۀ الكترونیك با به پایان رساندن فرآیند جهانی شدن، به تبدیل رسانۀ داخلی به رسانه‌ای جهانی كمك كرده است. سپس می‌گوید كه با وجود اهداف جهانی، دین و رسانۀ الكترونیك در یك جنبه با یكدیگر متفاوتند و آن فرای بشر بودن دین است. این مقاله سعی در پاسخ به سؤال همگرایی یا واگرایی رابطۀ بین رسانه و دین دارد. نتیجه این‌كه همگرایی یا واگرایی بین رسانه به مثابه فناوری و دین به عنوان یك نهاد یا ساختار، وابسته به رویكردها و تفاسیر ارائه شده از دین است.
این ویژه‌نامه شامل خلاصاتی از مقالات دیگر نیز هست؛ پنج محقق خارجی در كنفرانس تهران شركت داشتند و در تعامل نزدیك با پژوهشگران، دانشجویان و دیگر حضار، دربارۀ این رویداد مهم و جدید بودند. در پرتو این فضای جهانی هر پژوهشگری مجبور به تقسیم فرصت منحصر به فرد خود با دیگر همكاران تحقیقاتی در ایران بود. بنابراین سردبیران از آن‌ها برای ارائۀ دیدگاه‌های خود دعوت به عمل آوردند.
لین شافیلد كلارك، استوارت هوور، پیتر هورسفیلد و جولیون میشل توانستند در این همایش شركت كنند. پرفسور رابرت وایت، با وجود نقش مهمش در همایش، نظر خاصی ارائه نداد. همۀ این افراد امیداورند با كمك‌های خود در این‌جا بتوانند تجربیات غنی و جذاب خود را با دیگران تقسیم كنند.
نویسنده: استوارت هوور، حمید عبداللهیان، محمدرضا جوادی یگانه
برگردان: روح‌الله عطايي
منبع:ماهنامه رواق هنرواندیشه،شماره بیست وسوم
1. Gender and Generations Modes of Religiosity: Locality versus Globality of Iranian Media
2. The Role of Media in the Threats and Opportunities of Globalization for Religion
3. Television, Religious Media, and the Mirror Relationship between Family, Government, and Religion in Iran
4. Religion and Media, Religious Media, or Media Religion: Theoretical Studies
5. pluralism
6. Globalization of the Electronic Media and Universality of Religion: Convergence or Divergence
موضوعات جهان معاصر، گسترة وسیعی از رشته‌ها و حوزه‌های تحقیقاتی را در برمی‌گیرد. در این میان موضوع فرهنگ و تأثیر آن بر تحولات جهانی و بالعكس از اهمیت فراوانی برخوردار است.