هم‌اندیشی چالش‌ها و چشم‌اندازهای تعامل رادیو و دین در ایران، هم‌چون بسیاری دیگر از همایش‌های ایران، با اندكی تأخیر، ساعت 30/10 صبح روز دوشنبه،30 مهرماه 1386 برگزار گردید.
این هم‌اندیشی سومین نشست از سلسله‌نشست‌های تخصصی رادیو بود كه به همت دفتر پژوهش‌های رادیو، با همكاری انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و با مشاركت دانشكدة فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) با حضور آیت‌الله مهدوی كنی، دكتر محسنیان راد، دكتر بشیر، دكتر منتظر قائم، دكتر حسن خجسته، دكتر لبیبی و دكتر باهنر و دیگر استادان، پژوهشگران و دانشجویان حوزة رسانه تشكیل شد.
جلسه با خوش‌آمدگویی دكتر بشیر، رئیس دانشكدة فرهنگ و ارتباطات امام صادق(ع) آغاز گردید. وی پس از تشكر از استادان و مدیران حاضر در جلسه، گفت:
دانشگاه امام صادق(ع) همواره كوشیده میان اندیشمندان معتقد و دلسوزانی كه دارای دغدغة خدمت به اسلام هستند، پیوندی ژرف ایجاد كند تا به مسائل دینی، با دیدگاهی اصیل و اساسی بنگرند و ضمن آشنایی با حوزه‌های گوناگون علوم انسانی، رهیافت‌ها و نظریه‌هایی عمیق و مبتنی بر شاخص‌های علمی و دینی ارائه كنند.
وی سپس به طور مختصر، دربارة فعالیت‌های دانشكدة فرهنگ و ارتباطات در این زمینه، توضیحاتی داد.
آن‌گاه، دكتر حسن خجسته، معاون صدای جمهوری اسلامی، به تجلیل از شخصیت گران‌مایه و پر خیر و بركت آیت‌الله مهدوی كنی و دانشگاه امام صادق(ع) به دلیل همكاری‌ها و تلاش‌های مثمر ثمرشان در حوزه‌های مربوط به دین و رسانه پرداخت. وی این موضوع را موضوعی بكر دانست كه به دلیل تسلط سكولاریزم در غرب، از زمان پیدایش رسانة مدرن، مغفول مانده است. البته در یكی دو دهة اخیر، به دلیل تشتت اجتماعی فرهنگ غرب، به این پیوند نگاهی دوباره شده است.
دكتر خجسته به دو رویكرد رایج در خصوص دین و رسانه اشاره كرد و رویكرد نخست را مربوط به ذات‌گرایانی چون مك لوهان، نیل پستمن و ... دانست. ذات‌گرایان بر آنند كه رسانه خودش پیام است و رسانه‌های مدرن با دین، رابطه‌ای معكوس دارند. وی سپس به دیدگاه مقابل، یعنی ابزارگرایان اشاره كرد كه رسانه را تنها یك وسیله می‌دانند كه می‌تواند در خدمت دین قرار گیرد. دكتر خجسته این دو دیدگاه را افراطی دانست و دیدگاه سوم را معرفی كرد:
دیدگاه دیگری نیز قابل طرح است كه بیشتر مورد نظر ماست؛ رسانه دارای حقیقت و ذات مستقلی است و ویژگی‌های خود را تحمیل می‌كند؛ ولی اگر به درستی شناخته شود، می‌توان برای رسیدن به اهداف خویش، از ویژگی‌ها و ظرفیت‌های ویژة آن بهره برد.
معاون صدای جمهوری اسلامی در ادامه، با اشاره به سه اصل انتقال، تبدیل و اصل متن رسانه‌ای، توجه به تغییرات ناشی از حضور پیام در رسانه‌های مدرن را مهم برشمرد و گفت:
برای جبران تقلیل و تنزیل در محتوای پیام كه به دلیل ظرفیت‌های محدود هر رسانه روی می‌دهد، باید تمهیداتی اندیشید.
وی بدین منظور، بر اهمیت رسانۀ منبر تأكید كرد و گفت:
رسانه‌های مدرن نباید رقیب رسانه‌های سنتی و موجب زوال آنها شوند؛ چرا كه رسانه‌های سنتی كاركرد فوق‌العاده‌ای در عمق بخشی به مفاهیم دارند؛ در حالی كه رسانه‌های مدرن می‌توانند زمینة آشنایی عمومی با آن موضوع یا مفاهیم را ایجاد كنند.
در ادامة همایش، آقای سیدمحمدمهدی موسوی مهر، دانشجوی دكترای فلسفۀ غرب و از پژوهشگران رسانۀ ملی، مقاله‌ای با نام رسانه‌ای شدن دین با تأكید بر نقش رادیو ارائه كرد.
وی در ابتدا، به نقش ویژة رسانه‌های جدید، مانند رادیو و تلویزیون در ایجاد دنیایی جدید برای مخاطبان، اشاره و تأكید كرد رسانه‌های جدید به منزلة نهاد فعال اجتماعی، نباید تنها از منظر گستردگی و پوشش مخاطبان، مورد ارزیابی قرار گیرند، بلكه باید به تأثیرات ژرف فرهنگی و خلق ذائقه‌های نو برای زیستن در دنیای جدید، توجه داشت.
وی سپس به ویژگی‌های دین اسلام پرداخت و تصریح كرد:
دین اسلام در مقایسه با دیگر ادیان، دینی فرهنگی است؛ زیرا معجزة آن یك محصول فرهنگی است و در پی تحول و تغییر فرهنگی در جامعه است.
وی تحول‌گرا بودن دین اسلام را یكی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن دانست و گفت:
در ادیان دیگر، تحول آغاز انحطاط بشر معرفی شده و این تفاوت عمدۀ اسلام با دیگر ادیان است.
وی وجود عقل به مثابه یكی از منابع فقهی را از دلایل تحول‌گرا بودن دین اسلام دانست و پس از بررسی رسانه‌ای شدن دین، ویژگی‌های این فرآیند را برشمرد و آن را در پنج مرحلۀ غیر قابل اندازه‌گیری، غیر قابل پیش‌بینی، غیراختیاری، غیر قابل كنترل و تدریجی خلاصه كرد.
موسوی مهر آن‌گاه، به بررسی نسبت میان دین رسانه‌ای و فرهنگ اصیل دینی پرداخت و تأكید كرد:
با رسانه‌ای شدن دین، شاهد پدید آمدن فرهنگ جدیدی هستیم كه مناسك تازه‌ای نیز به دنبال دارد؛ مانند عزاداری‌های تلویزیونی یا رادیویی، دعاهای رادیویی و تلویزیونی و... . آنچه اهمیت دارد، این است كه چگونه از این ظرفیت‌ها بهره گیریم؛ زیرا رسانه‌ها طریقیت دارند، نه موضوعیت... . حقیقت دین امری متعالی و قدسی است و نمی‌توان برای آن، ظرف مشخصی تعیین كرد. با این دیدگاه، رسانه‌های جدید و رادیو و تلویزیون، به مثابه ابزارهای جدید، فرصت‌ها و موفقیت‌های تازه‌ای در اختیار ما می‌گذارند تا حقیقت تقلیل یافتة دین را از آن طریق عرضه كنیم؛ اگرچه استفاده از رسانه‌های جدید، تهدیدهایی نیز در پی دارد.
موسوی مهر ضمن بیان تهدیدهای استفاده از رسانه‌های جدید، رادیو را دارای نقش واسطه‌ای معرفی كرد و گفت:
رادیو، به دلیل همگانی و عمومی بودنش، رسانه‌ای مدرن و به سبب بهره‌گیری از كلام و گفتار، رسانه‌ای سنتی است. پس رسانة رادیو، به دلیل ویژگی‌های دوگانه‌اش، می تواند در انتقال مفاهیم دینی، كمترین آسیب و بیشترین بهره‌وری را دارا باشد.
آخرین مقاله در بخش صبحگاهی همایش، از آن دكتر ناصر باهنر، عضو هیأت علمی دانشكدة فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع)، با نام، رادیو و مخاطب‌شناسی دینی كودكان بود.
او نوشتار خود را با چنین مقدمه‌ای آغاز كرد:
در یكی از روزها، سرگرم تماشای فیلم حضرت نوح (ع) بودم كه در قالب یك برنامة پویانمایی كودكانه، از یكی از شبكه‌های سیما پخش می‌شد. در همین حال، جملة كودكی كه بهت‌زده روبه‌روی تلویزیون نشسته بود، مرا از دنیای خود كه غرق لذت از شكوه معجزة الهی بودم، به دنیایی دیگر برد. آن كودك، بی‌درنگ پرسید: چرا خداوند همة انسان‌ها و همه چیز را غرق كرد. در همان حال، به یاد مجموعه پژوهش‌هایی افتادم كه دربارة موفقیت آموزش‌های دینی در مدارس، انجام شده بود. انگیزة اصلی این پژوهش‌ها دل‌نگرانی‌های واقعی دربارۀ اثرات این‌گونه برنامه‌ها، پیام‌ها و نمایش‌هاست. كودكان همواره می‌كوشند واژه‌های دینی را بر حسب تجربیات خویش، سنجیده و معنا كنند و این امر چنان تأثیرات منفی و مخرب دارد كه گاه، سال‌ها بر جای می‌ماند. در این پژوهش‌ها، كودكی با شنیدن داستان حضرت ابراهیم(ع) و تصمیم او برای ذبح فرزندش، می‌گوید: هم خدا و ابراهیم، هر دو موجودات وحشتناكی هستند و من خوشحالم كه اسماعیل نیستم.
سالیان بسیاری است كه دست‌اندركاران تربیت كودكان با سوءتفاهم‌های مخاطبان كم سن و سال خود روبه‌رو بوده‌اند؛ ولی معمولاً این گونه سخنان كودكان برای آنان، جالب و شنیدنی بوده است. امروزه نیز در برنامه‌های صداوسیما، عذاب‌های الهی یا ذبح حضرت اسماعیل(ع) برای كودكان نمایش داده می‌شوند و مجریان برنامه‌های كودك، به راحتی در این زمینه‌ها سخن می‌گویند؛ حال آنكه كودكان هیچ تصور درستی از مفاهیم بیان شده ندارند و دنیای زیبا و دوست‌داشتنی مذهبی و فكری آنها، با این گونه تعریفات به هم می‌ریزد.
آن‌گاه، دكتر ناصر باهنر با نگرانی، این پرسش را مطرح كرد؛ چرا با وجود دغدغة بسیار دربارة سرنوشت فكری و مذهبی كودكان، تولید آثار تربیتی دینی برای این قشر از مخاطبان، از سیاستی واحد و یك‌پارچه پیروی نمی‌كند؟
سپس، وی به دو رویكرد رسانه‌محور و مخاطب‌محور در عرصة آفرینش‌های ارتباطی اشاره و اذعان كرد كه تحولات و جریانات جدید در حوزة ارتباطات، مخاطب‌محوری را در دستور كار خود قرار داده و در روان‌شناسی، نظریه‌های شناخت‌گرا با حوزۀ مخاطب‌محوری در ارتباطات، تقارن بیشتری دارند.
هم‌چنین در حوزة ارتباطات، مطالعات فرهنگی و نظریة دریافت می‌تواند محور این بررسی باشد. وی پس از اشاره به نظریة رشد درك دینی در روان‌شناسی، درك دینی را دارای سه مرحله دانست:
مرحلة نخست مرحلة اندیشة مذهبیِ شهودی و مربوط به دوران پیش از دبستان، تا 8- 7 سالگی است و دارای نگاهی افسانه‌ای و خیالی به مفاهیم دینی است. مرحلة دوم اندیشة مذهبی عینی است كه كودك بر اساس عینیات و مشاهدات خویش، مفاهیم دینی را می‌فهمد. این مرحله به سنین 8- 7 سالگی تا 14- 13 سالگی مربوط است. مرحلة سوم به پایان دوران كودكی مربوط است كه اندیشة مذهبی انتزاعی نام دارد.
وی سپس، به وظایف رادیو در برابر مخاطبان كودك پرداخت و وظایف رسانه‌ای چون رادیو را چنین برشمرد:
1. شناخت رشد درك دینی كودك؛
2. نشانه‌شناسی كودك؛
3. تأكید بر رفتارهای دینی، انگیزش احساسات و عواطف؛
4. هوشیاری در برابر برداشت‌های خام كودكان؛
5. تقویت تصویر محبت‌آمیز از دین.
سپس دكتر باهنر با مطرح كردن كاركرد زبان دین، بهره‌گیری از این زبان برای كودكان را نیازمند هوشیاری و دقت فراوان دانست. وی با خیالی دانستن مخاطبان بسیاری از برنامه‌های كودكان، این مخاطبان خیالی را گرفتار تعاریف بزرگانة برنامه‌سازان دانست كه هویت دینی‌شان در ساده‌انگاری‌های برنامه‌سازی مخدوش گردیده است:
اگر عینك بزرگسالی را از دیدگان برداریم و عینك كودكی بر چشم نهیم، نقاط تاریك گذشته به تصویری شفاف از دنیای درك و فهم كودكان بدل خواهد شد و این امر مهم از سویی، رمز موفقیت و از سوی دیگر، عامل شكست در ارتباطات مذهبی با كودكان به شمار می‌رود.
دكتر باهنر، در پایان تأكید كرد كه طرح بسیاری از مفاهیم دینی برای كودكان، نه ضرورت دارد و نه كارشناسان آن را تأیید می‌كنند. آموزش‌های پیش از هنگام، به نفع كودكان نیست، بلكه موجب می‌شود ورود آنها به دوران درك انتزاعی، با یكی دو سال تأخیر انجام شود؛ زیرا كودك در صورتی كه نتواند مفهومی را درك كند یا با تناقض روبه‌رو شود، به سرعت، به دوران درك شهودی باز می‌گردد.
دكتر باهنر قصه‌ها و داستان‌های محبت‌آمیز و زیبا از خدا و زندگی پیامبران را یكی از بهترین اَشكال برنامه‌های متناسب با دورة سنی كودك معرفی كرد.
نخستین مقاله در نیمة عصرگاهی همایش، نوشتاری به نام رادیو و اقلیت‌های دینی و مذهبی بود كه از سوی دكتر مهدی لبیبی، مدیر رادیو سلامت ارائه شد. وی در این نوشتار، نخست به نقش رسانه در انتقال مفاهیم دینی و تحولات عمیق و تعیین‌كنندة آن پرداخت و رسانه را عاملی فرهنگی و مؤثر در مقوله‌های فرهنگی و دینی معرفی كرد. وی با نگاه به رویكرد آیینی از میان رویكردهای ارتباطی، اهمیت دقت در برنامه‌سازی، برای تقویت اتحاد ملی و انسجام اسلامی را خاطر نشان كرد و ابراز داشت:
ممكن است رسانه در جهت تقویت اتحاد ملی و انسجام اسلامی، برنامه‌ای تولید كند كه در آن، به باورها و اعتقادات اقلیت‌های دینی و مذهبی نیز توجه شده باشد؛ ولی مهم این است كه آیا این هدف به نتیجة مورد نظر تولیدكننده می‌رسد یا در مخاطب، فهم دیگری ایجاد می‌كند؟
مدیر رادیو سلامت در ادامه، به اقلیت‌های دینی و مذهبی ایران و موقعیت آنان می‌پردازد. وی از پیروان هر یك از ادیان، اعم از كلیمیان، آشوریان، ارمنیان، مسیحیان، زرتشتیان و پیروان مذاهب مختلف اسلامی، اعم از اهل سنت یا شیعیان اسماعیلی یا زیدی نام می‌برد و نسبت تعاملات فرهنگی و اجتماعی آنان را با اكثریت مسلمان و شیعیان دوازده امامی ایران، بر می‌شمارد.
وی در بخش بعدی سخنانش، بر رسانه و عملكرد آن در برابر اقلیت‌های دینی و مذهبی پرداخت و اذعان كرد:
عملكرد رسانه با موضوع اقلیت‌های مذهبی اهل سنت، در چهارچوب انسجام اسلامی و با ادیان سه‌گانه، در چهارچوب وحدت ملی است.
دكتر لبیبی، سپس به نقش و كار ویژة رادیو در میان دیگر رسانه‌ها اشاره می‌كند و مزایای استفاده از رادیو را در ایجاد وحدت ملی و انسجام اسلامی معرفی می‌كند. وی نداشتن تصویر را مزیتی برای رادیو می‌داند و تصریح می‌كند كه بسیاری از اعمال و مناسك ادیان و مذاهب اقلیت، به دلایلی، محدودیت پخش تصویری دارند؛ ولی رادیو می‌تواند، به دلیل نداشتن تصویر، برنامه‌هایی با آن موضوعات پخش كند.
وی ادامه داد:
معارف مذهبی، بیشتر كلامی هستند و می‌توان بدون دیدن، آنها را شنید. در مواردی هم كه تلویزیون به پخش آن برنامه اقدام می‌كند، تنوع خاصی در تصویر دیده نمی‌شود. از این رو، نقص تصویری رادیو در مباحث دینی، چندان دارای اهمیت نیست و بلكه یك قوت به شمار می‌آید.
سپس، دكتر لبیبی بر راه‌كارهای پیش روی رادیو، برای ایجاد وحدت و انسجام اشاره می‌كند و بر آن است كه رادیو و به طور كلی، رسانه باید اصول اعتقادی حاكم بر جامعه را به سه بخش اصول ثابت و تغییرناپذیر، باورهای انعطاف‌پذیر و نگرش‌های حاشیه‌ای تقسیم كند و برای هر یك، برنامه‌ریزی مناسبی انجام دهد.
وی در بخش نخست، رسالت رادیو را تقویت و استحكام باورهای دینی می‌داند؛ زیرا این اصول زیربنای اعتقادی اكثریت مردم را تشكیل می‌دهد و ما از رادیو انتظار نداریم برنامه‌هایی مطابق با خواسته‌های اقلیت‌های دینی و مغایر با باورهای دینی اكثریت تولید كند. این انتظار نه معقول است و نه عملی؛ ولی از رادیو انتظار می‌رود كه تلاش‌های مؤثری برای حفظ همبستگی انجام دهد كه بیشتر مربوط به بخش دوم و سوم اعتقادات عمومی است و رادیو باید در بخش دوم كه قابلیت انعطاف بیشتری وجود دارد، كمی متعادل‌تر عمل كند تا موجب تقویت وحدت ملی و انسجام اسلامی گردد و در بخش سوم نیز باید از نگرش‌هایی كه جزو اصول دینی نیست و طرح آنها می‌تواند عوارض و پیامدهای منفی به بار آورد، خودداری كند.
دكتر لبیبی در نهایت، استفاده از مشتركات میان ادیان و مذاهب را مهم‌ترین و مؤثرترین راه ایجاد همبستگی معرفی می‌كند و در ضمن، تأكید می‌كند كه یافتن نقاط مشترك، یعنی آنچه همه بر آن توافق داریم، در حالت كلی، آسان؛ ولی در اجرا و عمل، همراه با ظرافت است.
وی در ادامة سخنان خود، راه‌های زیر را برای توسعة وحدت ملی و انسجام اسلامی، به رادیو پیشنهاد می‌كند:
1. توجه به مناسبت‌ها و آداب و رسوم مشترك یا دارای قابلیت اشتراك‌پذیری؛
2. توجه به شهیدان و شخصیت‌های برگزیدة اقلیت؛
3. توجه به مكان‌های تاریخی ـ مذهبی كه برای تمام ایرانیان، دارای ارزش مشترك است؛
4. پرهیز از پر رنگ كردن مسائلی كه زمینه‌ساز اختلاف می‌شود؛
5. استفاده از كارشناسان، متخصصان، هنرمندان و ... از میان اقلیت‌ها، در برنامه‌های رادیویی.
سپس، حجت‌الاسلام علی جعفری، دانشجوی دكترای فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) مقالة خود را در زمینة بررسی و تحلیل محتوای برنامه‌های رادیو معارف، ارائه كرد.
وی در ابتدا، به تبیین فرآیند ارتباطی مطلوب برای رادیوی مذهبی ایرانی، در مدل آیینی پرداخت و بررسی خود را در همین بستر تحلیلی انجام داد. وی توجه به كمیت و كیفیت فرم و محتوای برنامه‌های رادیو معارف را مهم دانست و مدل آیینی را دارای نزدیك‌ترین پیوند با نظریة همگرایی فرهنگی معرفی كرد كه با ارزش‌ها و آرمان‌های ما همخوانی و تناسب بیشتری دارد.
وی ویژگی‌های نظریة همگرایی فرهنگی را چنین برشمرد:
1. توجه به هنجارها و ارزش‌های فرهنگی؛
2. توجه به گوناگونی مخاطبان و فعال بودن آنها؛
3. توجه به روابط متقابل ارتباط‌گر و ارتباط‌گیر؛
4. توجه همزمان به مصالح و امیال مخاطبان.
وی در ادامه، توجه به هویت‌های منفی اجتماعی را به اندازة توجه به هویت‌های مثبت، ضروری دانست و گفت در اسلام، انذار و تبشیر، همواره باهم بوده است و همان اندازه كه تقویت گروه‌ها و هویت‌های مثبت اجتماعی، از منظر دین اهمیت داشته، انذار هویت‌های منفی دینی نیز مورد توجه بوده است. وی پس از بیان این مطلب، نبود برنامه‌های اختصاصی برای هویت‌های منفی اجتماعی و دینی را یكی از نقاط ضعف رادیو معارف معرفی كرد.
حجت‌الاسلام جعفری در ادامه، ضمن تأكید بر برنامه‌سازی اختصاصی برای گروه‌های مذهبی و دینی، بیشترِ برنامه‌های رادیو معارف را فاقد نگاه اختصاصی دانست و افزود:
با توجه به جمعیت و نقش زنان در ایران، بی توجهی به حضور زن، چه در برنامه‌سازی و چه در میان مخاطبان، از آسیب‌های جدی رادیو معارف است.
وی یكی دیگر از كاستی‌های رادیو معارف را عدم استفاده از قالب‌های متنوع برنامه‌سازی و افتادن در گودال كلیشه‌ها دانست و به ارائة آمار و ارقامی از برنامه‌های یك‌سالة رادیو معارف در حوزة برنامه‌سازی، پیام و مخاطب‌شناسی پرداخت و گفت:
با توجه به قابلیت‌ها و محدودیت‌های ذاتی راه‌های ارتباطی در شرایط فرهنگی، باید در نگاه سیاست‌گذارانه میان كاركرد تفریحی و اطلاع‌رسانی دینی كه در رسانه‌های مدرن اولویت می‌یابند و كاركرد آموزش و ارشاد دینی كه از راه‌های سنتی مطالبه می‌شوند، تفكیك قائل شد.
در پایان، دكتر ابراهیم خرم‌نژاد، مدیر بهره‌برداری فنی رادیو معارف، پیش از ارائة مقالة خود و در آغاز سخن، به سخنان دكتر جعفری انتقاد كرد و آمار ارائه شده توسط ایشان را مربوط به گذشته و فاقد ارزش روز دانست و تأكید كرد كه رادیو معارف در حال حاضر، از بسیاری نواقص و اشكالات مطرح شده، بری است و هم‌چنان با پویایی، مسیر رو به جلوی تكامل را دنبال می‌كند.
سپس، دكتر خرم‌نژاد با بیان ویژگی‌های دین و به ویژه ویژگی‌های رسانه‌ای آن، كوشید به تعریفی متقن از رسانة دینی دست یابد. وی فعالیت بر مبنای فطرت، هدایت به مثابه هدف، هم‌سویی با اختیار انسان و ناهمگونی با لهو و لعب را از ویژگی‌های رسانه‌های دینی برشمرد كه برگرفته از دین و ویژگی‌های آن است.
وی سپس، به مقایسة رسانه‌های موجود در دو ساحت رسانه‌های مدرن و رسانه‌های سنتی دینی پرداخت:
1. رسانه‌های مدرن فاقد هدف غایی هستند؛ در حالی كه رسانه‌های سنتیِ دینی هدایت را هدف غایی می‌دانند؛
2. كاركرد رسانه‌های مدرن سرگرمی است؛ ولی رسانه‌های سنتی دینی خارج از حوزة لهو و لعب عمل می‌كنند؛
3. رسانه‌های مدرن وسیلة كنترل و تأثیر یا همان اقناع، به منزلة اجبار بوده‌اند؛ ولی رسانه‌های سنتی دینی وسیلة بسط آگاهی، به منظور بسط حوزة اختیار انسان هستند؛
4. رسانه‌های مدرن ابزار كنترل جامعه در دست كانون‌های قدرت هستند؛ ولی رسانه‌های سنتی دینی وسیلة تبشیر و انذار هستند كه باید در دست انسان كامل قرار گیرند؛
5. رسانه‌های مدرن هر چه بی‌اخلاق‌تر، قوی‌ترند؛ ولی قدرت رسانه‌های سنتی دینی وابسته به استفادة اخلاقی است؛
6. رسانه‌های مدرن لذایذ مادی را بهتر منتقل می‌كنند؛ در حالی كه رسانه‌های سنتی دینی لذایذ معنوی را بهتر انتقال می‌دهند؛
7. مخاطب در رسانه‌های مدرن، عمومی، فرّار و فراوان است؛ ولی در رسانه‌های سنتی دینی، مخاطب ماندگار و دارای ارزش كیفی است.
سپس، دكتر خرم‌نژاد بدعت‌ها، پروتستانتیزم، انسان‌های دوشخصیتی و دین‌گریزی را از آفت‌های رسانه‌های غیردینی در جامعة دینی برشمرد.
در پایان، دكتر خرم‌نژاد با اشاره به رادیو، به منزلة رسانه‌ای تك حسی كه نسبت به رسانه‌های دیگر، از اقناع‌كنندگی كمتری برخوردار است و كمتر وسیلة اقناع قرار گرفته، اظهار داشت كه به همین دلیل، در تبلیغ دین، توقع از رادیو بیشتر است. ایشان وظیفة مدیران، مسئولان و كارشناسان برای این مهم، یعنی گرایش به سمت رسانۀ (رادیوی) دینی، از سه جهت محتوا، فرم و مواد را مهم دانست و دو راهكار زیر را پیشنهاد كرد:
1. تركیب رادیو با رسانه‌های جدید و حذف رادیوی خالص؛
2. تفكر و برنامه‌ریزی برای مدیریت رسانه‌های (رادیوهای) خصوصی.
وی در توضیح، به رادیوهای اینترنتی، با قابلیت دریافت از راه موبایل اشاره كرد كه با سرعتی چشم‌گیر و بدون هیچ كنترل و مدیریتی، در كشور، در حال افزایش هستند.
در پایان این همایش یك روزه، دكتر منتظر قائم در سخنانی، با مفید برشمردن این گونه همایش‌ها، خواستار برپایی هرچه قوی‌تر نشست‌های دیگری از این دست شد. وی ابراز امیدواری كرد كه در نشست‌های آتی، اساتید ممتاز در كنار دیگر كارشناسان و دانشجویان، حضوری فعال‌تر داشته باشند.
هم‌اندیشی چالش‌ها و چشم‌اندازهای تعامل رادیو و دین در ایران، ساعت 4:30 عصر، در حالی پایان یافت كه دانشجویان و استادان دانشگاه امام صادق(ع) بر سر كلاس‌های درس خود، حضوری به مراتب چشم‌گیرتر از حضور در این همایش داشتند!
نویسنده: امیرحسین پیش‌آهنگ
منبع: ماهنامه رواق هنر و اندیشه ،شماره هفدهم و هجدهم
هم‌اندیشی چالش‌ها و چشم‌اندازهای تعامل رادیو و دین در ایران، هم‌چون بسیاری دیگر از همایش‌های ایران، با اندكی تأخیر، ساعت 30/10 صبح روز دوشنبه،30 مهرماه 1386 برگزار گردید.