شکل گیری دولت ایلخانیان در قرن سیزدهم میلادی نویدبخش آغاز تغییراتی مهم در تاریخ آذربایجان بوده و صفحه جدیدی در فرهنگ آذربایجان گشود .
ایلخانیان به علوم و دانش علاقه بسیاری داشته و هلاکوخان (1265- 1256 ) مؤسس این سلسله در شهر مراغه اولین رصدخانه کشور را بنا نمود . در ایندوره تاریخی حساس انتقال پایتخت کشور به شهر تبریز اهمیت و ارزش این شهر را صد افزون نموده و آنرا تبدیل به مرکز هنر ، فرهنگ و هنرمندان نمود . طولی نکشید که در حومه تبریز اماکن مسکونی همانند ارغوانیه ، غزانیه و رشیدیه در اطراف تبریز شکل گرفته و ساخته شد . مجتمع رشیدیه که توسط رشیدالدین وزیر غازان خان حکمران ایلخانی ساخته شده بود از شهرت بسیاری برخوردار گشت . رشیدیه به شهرک های تحصیلی و یا آکادمیک امروزی شباهت داشته و دارای بیست و چهار کاروانسرا ، سی هزار خانه ، مدارس مختلف ، دو کتابخانه بزرگ ، حمام ها ،باغات میوه ، آسیاب ها ،کارگاههای ریسندگی و تولید کاغذ ، کارگاههای رنگرزی ، ضرابخانه ، دو مسجد و ساختمانهای باشکوه بود . شهرت اصلی رشیدیه بیشتر به گنبد بزرگ آرامگاه رشیدالدین ، شفاخانه و مجتمع باغ و سرا مربوط میشد . یکی از باشکوه ترین آثار این عصر مسجد علیشاه تبریز( قرن چهاردهم ) و آرامگاه الجایتو خدابنده در سلطانیه میباشد .
هر دوی این آثار توسط تاج الدین علیشاه تبریزی وزیر مدبر حکمران ایلخانی الجایتو محمد خدابنده ساخته و پرداخته شده بود . مسجد علیشاه که بعدها با نام ارک علیشاه شهرت یافت و آرامگاه باشکوه سلطانیه یعنی آثار برجسته دوره ایلخانان در تبریز و زنجان برای هنرمندان دوره های بعدی مایه الهام ارزشمندی بحساب میآید . در معماری و ساخت مدارس و مساجد دوره تیمور در سمرقند نیز مسجد علیشاه الگو قرار داده شده است . صد سال بعد از ساخت گنبد الجایتو خدابنده برونلسکی معمار ایتالیائی در ساخت گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره قواعد و اصول ساخت گنبد سلطانیه را سرمشق خود قرار داده است .
یکی از زیباترین نمونه های معماری شهر تبریز در قرن پانزدهم گؤی مسجد ( مسجد کبود ) میباشد که توسط معمار خواجه علی گوجه جی و نقاش نعمت الله البواب ساخته شده است . ساختار معماری این اثر بزرگ که فیروزه جهان اسلامی شناخته میشود ، گنبد مونومنتال آن ، سالن بزرگ هشت ضلعی آن ، نقوش هندسی و رومی آن ، تزئینات حکاکی شده عالی و کتیبه های هنرمندانه آن رشد فوق العاده هنر معماری آذربایجان در قرن پانزدهم را آشکارا در میان میگذارد .
با تشکیل دولت صفوی در اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم جریانهای سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی آذربایجان را در بخش جنوبی تمرکز بیشتری بخشید . بدین ترتیب شهرها وسعت بیشتری یافته و منطقه رشد چشمگیری پیدا کرد . موقعیت تبریز نیز از نظر معماری تقویت قابل ملاحظه ای یافت . ارتباط ویژه و صحیح معماری ساخته ها با شرایط طبیعی و محیطی ، ترکیب بندی جامع ، ابعاد باشگوه گنبدها ، بکارگیری زیبای تکنیک های حکاکی و جای گرفتن کتیبه های بی نظیر در آثار معماری ایندوره خود به بهترین شکل دیدگاه رش کرده هنری در این منطقه را نشان میدهد . معماران و نقاشان آذربایجانی قرون پانزدهم و شانزدهم در کشورهای دیگری نیز فعالیت کرده و آثار ارزشمند بسیاری ساخته اند .
در آثار معماری بورسا ، قاهره ، بغداد ، دربند ، هرات ، سمرقند و دیگر شهرهای خاورمیانه میتوان امضای هنرمندان آذربایجانی را بوضوح مشاهده و بدان غرور ورزید .