3،گنبد
گنبد در یك بنای مقدس، نمایشگر روح كلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می باشد. پیامبر اكرم(ص) از معراج خویش بنا به روایتی گنبد عظیمی را توصیف می كند كه از صدفی سپید بنا شده بود و در چهارگوشه آن چهار كلام اولین سوره "فاتحه الكتاب" ی عنی "بسم ا... الرحمن الرحیم" نوشته شده بود همچنین چهار نهر از آب و شیر و عسل و شراب بهشتی كه رودهای سعادت ازلی و بهشتی می باشند از آنها جاری است.
از این روایت برمی آید كه صدف می تواند رمز روح ا... باشد كه از طریق گنبد صدف، مرو ارید (مخلوقات) را در برمی گیرد. به عبارت دیگر، صدف همان عرش الهی است كه تمام مخلوقاتش را در بر گرفته است.
شاید این روایت الگوی روحانی هر بنای مقدس قبه داری باشد كه معماران مسلمان از آن بهر ه گرفته اند، به طوری كه بخش مكعب شكل ساختمان در نظر آنان، نمودار كیهان و چهار كنج بنا به عنوان نمادی از عناصر روحانی و جسمانی عالم و كل بنا بیانگر تعادلی باشد كه احدیت خداوند را در نظام كیهان انعكاس می دهد.
گنبد، همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است كه در آن قاعده مستطیل شكل بنا با زمین و قبه كروی بنا با آسمان، مطابقت دارد. به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاك را با بنایی مربع شكل كه نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار كه نشانه محو شدن در فكر الهی است، مجسم ساخته اند.
4،كاشیكاری
یكی از دلایل استفاده از كاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و كنشها و كششهای فیزیكی در ساختمان است رنگ آمیزی كاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می شود. فضای مثبت و منفی كه در كاشیكاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است كه هر یك لازم و م لزوم یكدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در كاشیكاری ها و كتیبه های بناهای اسلامی كه اغلب به رنگ سفید نوشته شده است، نشانه ای از غلبه نور بر ظلمت است كه از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می شود.
علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در كاشی كاریها نیز این است كه پایه و اساس این نقوش دایره است و دایره در هنر اسلامی نمادی از "كمال" را تداعی می كند. دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی "مركز" می شود كه همه جا هست و هیچ جا نیست. رنگ در كاشیكاری رنگ در كاشیكاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان م ثال، رنگ فیروزه ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است. منظور از رنگهای آبی كاشیكاری و خاكی آجركاری رنگهای زمین و آسمان است كه در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می باشد.
استفاده از كاشیهای لعابی در دیواره های بعضی مساجد كه با نقوش اسلیمی ظریف گچ بری ش ده تلفیق یافته است، یادآور رمزگری "حجاب" است؛ چون بنا به حدیثی نبوی، خداوند در پ شت هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت پنهان است كه اگر آن حجابها برافتد، نگاه پروردگار به هر كه و هر چه افتد، فروغ و درخشندگی چهره اش آن همه را می سوزاند.
علاوه بر اسلیمی، نقوش دیگری كه در كاشیكاری مساجد استفاده می شود، هر یك دارای مفهو م خاص خود می باشند. بنا به گفته دكتر محمد خزائی، در هنر اسلامی "شمسه" الهام گرفته از نقش خورشید است كه بیشتر با نقوش اسلیمی، ختایی، كتیبه، هندسی و در بعضی موارد با اس تفاده از نقوش حیوانی مثل ماهی و یا پرنده طرح شده است.
شمسه، نمادی از الوهیت، نور و وحدانیت می باشد كه نمونه های آن را می توان در سقف داخل ی گنبد مسجد شیخ لطف ا... در اصفهان و مقبره شاه نعمت ا... ولی در ماهان كرمان مشاهده كرد. نقش طاووس، از جمله نقوشی است كه در تزئینات مساجد و اماكن مذهبی دیده می شود.
نقش دو طاووس به صورت قرینه در تزئینات سردر ورودی بسیاری از مكانهای مذهبی دوره صفوی ه از جمله مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایت اصفهان، حرم عباسی امام رضا(ع)، مق بره خواجه ربیع مشهد و مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل وجود دارد. حضور این نقش به دلیل آن است كه مسلمانان طاووس را یك پرنده بهشتی می دانند و از آن د ر نقوش شان برای نشان دادن دربان و راهنمای مردم به بهشت استفاده می كردند و به عقید ه عموم، نقش این پرنده بر سر در ورودی مساجد، باعث دفع شیطان و استقبال از مسلمانان است.
5،كتیبه
كتیبه ها معمولاً طوری استفاده می شوند كه سبب تزئین بنا گردند. در كتیبه ها معمولاً از اسامی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان "باب علم"،طبق حدیث "انا مدینه العلم و علی بابها"،بسیار آورده شده است. آیاتی از قرآن نیز اغلب با نوع بنایی كه در آن قر ار گرفته و آن را آراسته اند مرتبط است. در كتیبه ها همچنین اشكال پرندگانی چون طاووس كه به پرندگان بهشتی معروفند دیده می شود. بیشتر این نقوش، در پشت و بغلهای طاق ورودی مساجد جای می گیرند تا همزمان شیطان را دفع و از مؤمنان استقبال كنند.
6،حوض
هر مسجدی یا بنای مذهبی، معمولاً دارای حیاطی است كه در وسط آن حوضی قرار دارد تا مؤمن ان قبل از نماز وضو بگیرند. این حوض گاهی در زیر قبه كوچكی به شكل سایبان قرار می گی رد. این حیاط با حوض وسط آن، می تواند تمثیلی از نهرها و جوی های بهشتی باشد، زیرا قرآن از باغهای بهشتی كه در آنها چشمه ها می جوشند، بارها یاد كرده است.
در مجموع می توان گفت، هنر اسلامی همواره به دنبال آرامش بوده و هست و در آن هیچ چیز ن شانگر جنبش و حركت نیست چون از نظر هنرمند مسلمان، محیطی كه مؤمنان در آن قرار می گی رند باید حسی از آرامش و آسایش را القا كند و این امر با به كار بردن عناصری كه ذكر شد، شاید تحقق یابد.
منبع: www.hozehonari.com