با وجود بسط قلمرو اسلام و فتوحات مسلمین در اقصی نقاط ایران تا مدتها هنر معماری همچنان بر عناصر گذشته متکی بود. از آن پس هنرمندان مسلمان با تکیه بر عناصر هنری گذشته خود به ویژه هنر عصر ساسانی و با الهام از روح اسلامی معماری ایران را رونق تازه ای بخشیدند و با ابداعات خود معماری جدیدی را در این دوران بنیان نهادند.
به موازات گسترش حوزه ی نفوذ اسلام و به دلایل دینی اقتصادی و نظامی ضرورت احداث بناهای تازه احساس شد و بناهایی مانند مسجد ، مدرسه، پل ، کاروانسرا و قلعه در شهر ها و جاده های کاروانی ایجاد گردید.
در آغاز حکومت اسلامی احداث مساجد در مقایسه با سایر بناهای اسلامی اهمیت بیشتری داشت. مسجد جزء بزرگترین بناها در هر شهر و روستا بود، به طوری که بدون نشانی ویژه خود به خود نگاه و توجه هر مسلمانی را به سوی خود جلب می کرد.
در صدر اسلام مساجد علاوه بر اینکه محل انجام فرایض و اقامه ی نماز بود نهادی سیاسی ، اجتماعی و اداری به شمار می رفت مسجد تالار اجتماعات مسلمین ، خانه ی مستمندان ، اقامتگاه مسافران و کاروانیان، پناهگاه مظلومان، مکانی برای درس و بحث طلاب و محل ایراد خطابه، ابلاغ فرامین سلاطین اعلام جنگ و بسیج و اخذ مالیات بود و نقش مهمی در زندگی روزمره مسلمانان داشت.
مساجد اولیه بناهایی بسیار ساده بودند در محوطه ای مربع یا مستطیل شکل و روبه قبله با دیواره های خشتی ساخته می شدند (مانند مساجد مدینه، کفوه و بصره) با مسدود کردن سه طرف آتشکده ها و چهار طاقیها و ایجاد قبله گاه از آنها برای برگزاری آیینهای مذهبی استفاده می کردند. گر چه در ایران از مساجد و بناهای اولیه اسلام نمونه های زیادی به جا نمانده ولی طبق متون تاریخی در دو قرن اولیه ی اسلام سنت و شیوه ی معماری و نوع مصالح دوره ی ساسانی رواج داشته است. تحقیقات باستان شناسی و تاریخی نشان داده که مساجدی مانند مسجد شوش و فهرج از قدیمترین نمونه های مساحد در ایران دوره ی اسلامی است. ضمن کاوشهای هیات باستان شناسی فرانسوی در محوطه باستانی شوش، بقایای مسجدی کشف شد که طرحی بسیار ساده داشت و شبستانی ستوندار در یک طرف آن ساخته شده بود این مسجد از شخت بنا شده و فاقد تزیینات بوده است. در سالهای اخیر در فهرج یزد مسجدی شناسایی شد که به اعتقاد معماران و محققان متعلق به صدر اسلام است. شیوه ی بنا و ویژگیهای این مسجد به معماری بناهای ساسانی شباهت دارد.
از بناهای دیگری که با الهام از شیوه ی معماری عصر ساسانی در ایران بنا شده تاریخانه ی دامغان است که محققان تاریخ احداث آن را حدود سال 300 هجری می دانند.
این مسجد دارای حیاط بزرگی است به شکل مربع که اطراف آن را رواقهایی با طاق ضربی فرا گرفته تاریخانه دامغان به شیوه معماری ساسانی – در شهری که زمانی از مراکز مهم ساسانیان به شمار می رفته – به دست هنرمندان دوره ی سالامی بنا گردید.
با تاسیس سلسله امویان در دمشق و عباسیان در بغداد در وضع معماری دگرگونی به وجود آمد. بناهایی مانند قبه الصخره مسجد جامع دمشق و مسجد سامره حاصل این تحولند. در این بناها استاد کاران چه در شیوه ی معماری و چه در تزیینات بنا از معماری قبل از اسلام به ویژه دروه ی ساسانی الهام گرفته اند.
قرن دوم هجری با تحولات سیاسی در جهان اسلام همراه بود. خراسان در شرق ایران در این تحولات نقش اساسی داشت و از این خطه ایرانیانی بر خاستند که با شیوه ی حکومتی عباسیان مخالف بودند و به حفظ برخی از رسوم ملی ایران علاقه داشتند. این مخالفت به تدریج گسترش یافت و منجر به تشکیل سلسله های مستقلی گردید که رفته رفته نفوذ خود را از شرق به دیگر نقاط گسترش دادند. در نقاط مختلف ایران مانند سیستان ، فارس ، طبرستان و اصفهان سلسله هایی مانند صفاریان، طاهریان ، سامانیان، علویان و بالاخره زیاریان و آل بویه تشکیل گردید.
در قرن چهارم هجری حکومت غزنویان با مرکزیت غزنه به وجود آمد و منطقه ی وسیعی از طبرستان ، گرگان، خوارزم، سیستان و خراسان تا گجرات هندوستان در حوزه ی اقتدار این سلسله قرار گرفت . بعد از محمود غزنوی حکومت آنان روبه ضعف نهاد و دیری نگذشت که بیشتر قلمرو حکومتی آنان به دست سلسله ی دیگری به نام سلجوقیان افتاد.
آثار معماری قابل توجهی از دوره ی غزنویان به جا نمانده است ولی از نظر گسترش ادبیات، این عصر از دوره های مهم تاریخ ایران به شمار می آید.