بسم الله الرحمن الرحیم
كتاب‌شناسی: دين و رسانه
(بخش اول)
در شناسایی كتب انگلیسی دربارۀ دین و رسانه، عمده‌ترین مرجع سایت پربینندۀ Amazon است كه در نشانی Amazon.com قابل دستیابی است. البته سایتbn.com هم كمك‌كننده است.
اگر در شناسایی كتاب‌های این حوزه از كلیدواژۀ Media & Religion استفاده كنید (با انتخاب محصول كتاب/Book) نتایج مطولی به دست می‌دهد ـ البته این نتایج نسبت به نتایج جست‌وجوی كلیدواژۀ Media بسیار اندك هستند ـ كه مهم تفكیك مقالات معرفی‌شده از كتب هستند. عمدۀ آن‌چه به شما معرفی می‌شود، كتب انگلیسی‌زبان هستند. ضمن این‌كه برخی از كتب حوزۀ مطالعاتشان خاص است؛ برای نمونه در كتابی با نام دین، رسانه و پاكستان مطالعه بیشتر حول محور كشور پاكستان چرخیده است و به درد پژوهشگران سیاسی یا كسانی می‌خورد كه قصد دارند سِمَت رایزن فرهنگی آن سرزمین را بر عهده بگیرند! از طرفی امكان رویت فهرست بسیاری از این كتاب‌ها وجود ندارد در نتیجه برای خریداران كلان كتاب‌خانه‌های دانشكده‌ها و مراكز پژوهشی، سخت است تا در اولویت‌بندی فهرست خود ترتیب خاصی قائل شوند.
به هر حال این مجال را ـ و شماره‌های بعدی ماهنامۀ رواق هنر و اندیشه را ـ فرصت مغتنمی می‌دانیم برای معرفی كتب انگلیسی‌زبانی كه در حوزۀ دین و رسانه منتشر شده‌اند. در این شماره نگاهی مجمل و مفصل به سه كتاب این حوزه خواهیم انداخت و چند كتاب را هم تیتروار معرفی می‌كنیم. پیگیران این موضوع با رجوع به شماره‌های بعدی می‌توانند از دیگر كتب و توضیحات آن‌ها مطلع شوند.
ناگفته نماند ملاك ما در معرفی كتاب‌ها، در درجۀ اول اهمیت آن‌ها است؛ پس اگر به فرض كتاب تحقیر كلمه اثر ژاك ایول معرف می‌شود ـ كه متعلق به دهۀ هشتاد و هفتاد هستند ـ دلیلی ندارد جز اهمیت آن كتاب‌ها.
در مرحلۀ بعدی تعلق زمانی كتب به پس از فروپاشی جهان دوقطبی اهمیت دارد؛ چرا كه تا پیش از آن، بسیاری از كتب متاثر از فضای جنگ سرد بوده‌اند كه اكنون آن فضا و مباحث آن اولویتی ندارند. هم‌چنین دهۀ نود آغاز ظهور پدیده‌های رسانه‌ای جدید بود كه تغییر بزرگی در پژوهش‌های دین و رسانه داده‌اند.
در ضمن اگر كتابی در بازار نشر ایران چاپ شده باشد یا در حال چاپ باشد یا این‌كه در دست ترجمه باشد، تلاش می‌كنیم در این مجال یادآور شویم.
و اما بعد...
* دانش‌نامۀ دین، ارتباطات و رسانه[1]
این دانش‌نامه به سرویراستاری دانیل استوت،[2] در سال 2006 توسط انتشارات راتلج منتشر شده است. 124 مدخل در موضوعات مختلف در این كتاب گردآوری شده‌اند. تلاش گروه نویسندگان و ویراستاران بر این بوده تا همگی ادیان، فرقه‌ها، حوزه‌های رسانه‌ای و ارتباطات پوشش داده شوند؛ برای نمونه در این دانش‌نامه مدخل‌هایی در حوزۀ دین با نام سیك، پروتستان، ساینتولوژی، كاتولیك، بهاییت، هندوییسم، بودیسم، اسلام، جهاد، بنیادگرایی وجود دارد. نشانه‌شناسی، شاخه‌های هنر، بحث دربارۀ سواد رسانه‌ای، سرگرمی، سانسور و.. نیز از دیگر مدخل‌های این كتاب هستند. این كتاب در یك مجلد و 470 صفحه در قطع دانش‌نامه‌ای چاپ شده است.[3]
توجه: 34 مدخل این دانش‌نامه با نام برگزیدۀ دانش‌نامۀ دین، ارتباطات و رسانه در 400 صفحۀ وزیری، به همت خانۀ هنر و اندیشۀ مركز پژوهش‌های اسلامی صدا‌و‌سیما (قم) با ترجمۀ شماری از مترجمین نام‌آشنای ایران ـ دكتر محمد شهبا، دكتر عبدالله گیویان، محمد نبوی، نیما ملك‌محمدی، فریده حسن‌زاده، امیر احمدی آریان، مجید اخگر، علی عامری مهابادی و... ـ در دست چاپ است.
* دین در عصر رسانه[4]
این كتاب نوشتۀ دكتر استورات هوور[5] است كه در سال 2006 در 341 صفحه توسط انتشارات راتلج منتشر شده است. دكتر هوور بی‌نیاز از معرفی است. وی استاد دانشگاه كلرادو است و سابقۀ حضور در اولین همایش دین و رسانه را هم دارد. كتاب از 10 فصل، یك درآمد و یك بخش پیوست تشكیل شده است. نویسنده در كل كتاب تلاش می‌كند بر اساس گفت‌وگوهایی كه همكارانش با خانواده‌های آمریكایی ـ از هر عقیده و مسلكی ـ ترتیب داده‌اند، به بررسی جایگاه دین در شكل‌دهی برخورد خانواده‌ها با تلویزیون بپردازد. البته این نگاه در خانواده‌هایی كه دینی نیستند از این منظر دنبال می‌شود كه این نوع خانواده‌ها چه خط قرمزهایی در تماشای تلویزیون دارند و علت وجود این خط قرمزها چیست؟ عنصر مهم در گفت‌وگوها، كودكان هستند. نكتۀ جالب در این كتاب این است كه دكتر هوور ـ كه با جامعۀ علمی ایران نیز ارتباط دارد ـ یكی از انگیزه‌های خود در شكل دادن به كتابش را، پررنگ شدن نقش دین در جامعه به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و وقایع 11 سپتامبر آمریكا می‌داند. وی بخش نهم مقاله‌اش را اختصاص به واقعۀ 11 سپتامبر داده است. با همۀ این‌ها، كتاب وی از عدم جامعیت در مصاحبه‌ها رنج می‌برد؛ یعنی هیچ مصاحبۀ مفصلی با خانواده‌های مسلمان وجود ندارد در حالی كه این خانواده‌ها بخش مهمی از جامعۀ آمریكایی را تشكیل می‌دهند. یا اثری از اعتقادات بودایی، هندو و..دیده نمی‌شود. كتاب بیشتر حول محور اعتقادات خانواده‌های مسیحی آمریكایی یا یهودی می‌چرخد. لازم است افرادی كه دوست دارند این كتاب را بخوانند ـ به دلیل ماهیت بینارشته‌ای آن ـ مطالعات جامعه‌شناسی و دینی هم داشته باشند. گرچه متن كتاب برای عموم هم قابل استفاده است. نكتۀ مهم بعدی این‌كه كتاب بسیاری از یافته‌های خود را بر كتاب‌های دیگر پایه گذاشته كه لازم است در كنار این كتاب خوانده یا ترجمه شوند؛ از جمله كتابی با نام نسل پر زاد و ولد آمریكا نوشتۀ وید كلارك روف. عناوین فصل‌های كتاب به این ترتیب است:
این كتاب دربارۀ چه چیزی می‌توانست باشد؟/ از رسانه تا معنا: تحولات نظریات مربوط به رسانه، دین و فرهنگ/ رسانه ها و مذهب در مرحلۀ انتقالی/ تبیین زندگی و فرهنگ در عصر رسانه‌ها: روایات موجه دربارۀ خود/ درك مذهب و رسانه‌ها/ ابژه‌های فرهنگی و هویت مذهبی نزد مسیحیان بازمتولد و مومنان معاصر / ابژه‌های فرهنگی و هویت مذهبی در بین معتقدان به ماوراءالطبیعه، جزم‌اندیشان و سكولارها / بازنمایی نتایج / رسانه‌ها و فرهنگ دینی عمومی پس از 11 سپتامبر 2001 و دوم نوامبر 2004 / نتیجه‌گیری: چه حاصل شده است؟
توجه: این كتاب در 450 صفحۀ وزیری، به همت خانۀ هنر و اندیشۀ مركز پژوهش‌های اسلامی صدا‌و‌سیما (قم) با ترجمۀ علی عامری مهابادی، فتاح محمدی و اسماعیل اسفندیاری در دست چاپ است.
* رویۀ دین در عصر رسانه(ها)[6]
این كتاب در 380 صفحه و به كوشش استوارت هوور و لین شافیلد كلارك[7] در انتشارات دانشگاه كلمبیا منتشر شده است. زیرعنوان كتاب است: جستارهایی در رسانه، دین و فرهنگ. در حقیقت كتاب حاصل یكی از همایش‌های سریالی رسانه، دین و فرهنگ است. همایش‌هایی كه ماحصل نشست سال 1997 آن‌ها، كتاب بازاندیشی در رسانه، دین و فرهنگ شد؛ كتابی كه در ایران با ترجمۀ مسعود آریایی‌نیا در نشر سروش منتشر شد. كتاب رویۀ دین در عصر رسانه‌ها حاصل نشست سال 2002 آن‌ها است. كتاب حاوی 18 مقاله در فصول مختلف است كه تلاش می‌كند نقش دین در ارتباطات رسانه‌ای را بازگو كند یا به بیان دیگر از تجارب دین در برخوردهای رسانه‌ای سخن بگوید. در فصل اول كتاب دكتر هوور و لین شافیلد كلارك در دو مقاله بر دینی‌شدن (یا به تعبیر دكتر كلارك: پروتستانی‌شدن) مطالعات رسانه و فرهنگ صحه می‌گذارند. نكتۀ مهم دربارۀ این كتاب تنوع محتوایی مقالات است. گرچه برخی مقالات بر اساس فرهنگ یهودی و مسیحی و هم‌چنین باورها و مناسك آمریكایی بحث را دنبال كرده‌اند ولی همین، كتاب را برای دانشجویان رشته‌های ادیان هم خواندنی می‌كند. كتاب به اسلام هم عنایت دارد و در مقاله‌ای با نام خدای (الله) آنلاین به حضور دین اسلام در دنیای وب می‌پردازد. دكتر هوور به این كتاب در اثر بعدی خود با نام دین در عصر رسانه ارجاعات زیادی داده است. مقالاتی از نات لاندبای، دیوید مورگان و جان شمالزباور در این كتاب وجود دارند.[8]
نكته: مسموع است كه برگزیده‌ای از مقالات این كتاب در مجموعه‌ای با نام جستاری در فرهنگ، رسانه و فن‌آوری توسط انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب در دست چاپ است.
* دین و تلویزیون پربیننده[9]
این كتاب توسط مایكل (میشاییل) سومان[10] در 175 صفحه منتشر شده است. مایكل سومان رییس پژوهش دانشگاه UCLA است. كتاب، حاصل همایشی با همین نام است كه در سال 1995 در محل دانشگاه كالیفرنیا برگزار گردیده است. آن گونه كه در كتاب ذكر شده، اثر تحت اشراف مركز سیاست ارتباطات دانشگاه كالیفرنیا در شهر لس‌آنجلس (UCLA) است. كتاب از 19 مقاله تشكیل شده كه به صورت جالبی سامان داده شده‌اند؛ فصل‌بندی بر اساس جایگاه نویسندگان!! در بخش اول، گفتارهای شماری از متدینین آورده شده است كه همگی جزو فعالان اجتماعی‌ـ‌‌دینی آمریكا هستند. از جمله دونالد وایلدمن كه نقش مهمی در شكل دادن منازعات مسیحیان علیه برنامه‌های غیراخلاقی رسانه‌های آمریكایی داشته است.
در بخش دوم مقالاتی از رهبران دینی آورده شده است. از جمله پدر الوود كیسر،[11] دِین باركر یك كشیش اونجلیست، خاخام جیمز رادین و رییس بخش مطالعات بودیستی، هاوانپُلا راتاناسارا. مقالات دو بخش اول كتاب بسیار كوتاه هستند.
در بخش سوم كتاب ـ كه حاوی مقالاتی تخصصی‌تر و طولانی‌تر است ـ نام‌هایی آشنا به چشم می‌خورند: وید كلارك روف،[12] جودیت بودنباوم، جك شاهین،[13] مایكل سومان و مارگارت مایلز. این بخش، مقالات دانشگاهیان نام‌گذاری شده است.
در بخش چهارم با نام مقالات منتقدین رسانه و ژورنالیست‌ها، مقالاتی از تئودور باهر (رییس كمیسیون تلویزیون و فیلم مسیحی)، منتقد معروف یهودی سینما مایكل مِدوِد و تامس پلیت (ستون‌نویس لس‌آنجلس تایمز)، دیده می‌شوند. مقالۀ مدود با نام «هالیوود برای دین اتاقی می‌سازد» خواندنی است.
بخش پایانی كتاب با نام مقالات نمایندگان صنایع، اختصاص به نوشته‌های باب گِیل (یكی از نویسندگان فیلم معروف بازگشت به آینده/مدیر اجرایی انیمیشن‌های بازگشت به آینده)، دنی گلدبرگ (یكی از اعضای شركت برادران وارنر) و لیونل چِتویند دارد.
در مجموع كوتاه بودن عمدۀ مقالات، متنوع بودن نویسندگان و حیطۀ كاری كتاب از جمله ویژگی‌های این اثر است. كتاب توسط انتشارات پریگر (Praeger) در سال 1998 چاپ شده است.
نكته: برگزیده‌ای از مقالات این كتاب به تدریج در ماهنامۀ رواق هنر و اندیشه چاپ شده و خواهد شد.
* دین، رسانه و ساحت عمومی[14]
كتاب دین، رسانه و ساحت عمومی ت كه نامش ما را به یاد دیدگاه های یورگن هابرماس می‌اندازد ـ توسط انتشارات دانشگاه ایندیانا در سال 2006 منتشر شده است. كتاب مجموعه‌مقالاتی گردآوری شده توسط بیرجیت مِیر[15] و آنلیس مور[16] است.
در كل این كتاب به بررسی وضعیت دین و رسانه‌ها در میان كشورهای مختلف دنیا (از منظری قوم‌شناختی/مردم‌شناختی) می‌پردازد. ویراستاران كتاب تلاش كرده‌اند تا از هر گوشۀ دنیا مقالاتی را برای تام و تمام بودن كتابشان گردآوری كنند.
كتاب در سه پاره سامان گرفته است؛ پارۀ اول با نام دین وساطت‌یافته (رسانه‌ای‌شده) و عمومیت جدید آن حاوی 4 مقاله است كه دو مقالۀ آن با نام‌های مرجعیت ارتباط، سنت مصرف: توسعۀ ادبیات ارتودكسی‌ـ‌یهودی و عمومیت خوانش آن و مقالۀ دزدی مقدس: رسانه، قومیت و نوسازی دینی در اسراییل كاملا با رویكردی به فرهنگی دینی و قومی یهودیت نوشته شده‌اند. هم‌چنین در همین پاره مقاله‌ای با نام رسانه، اونجلیست‌ها و سیاست در ریو دِ ژانِیرو به مذهب و رسانه در كشور برزیل و هم‌چنین مقالۀ پارسایی عمومی و رسانه‌های مردمی به كشور مصر در آفریقا می‌پردازد.
در پارۀ دوم با نام دین عمومی و سیاست تفاوت بیشتر به نقش دین در متمایز كردن افراد جامعه از یكدیگر می‌پردازد و البته رویكرد رسانه به این مسئله فراموش نمی‌شود. اولین مقاله با نام بازنمایی منازعۀ حقوق خانواده در فلسطین نوشتۀ آنلیس مور یكی از گردآورندگان كتاب است. هم‌چنین مقالات دیگر، چنین عناوینی دارند:
اصول اخلاقی، اجتماع و عمومیت در مالی (از كشورهای آفریقایی)/ رسانه و خشونت در عصر شفافیت (دربارۀ كشور اندونزی) / دین رسانه‌ای‌شده در آفریقای جنوبی / بازاندیشی در ندای خدا در استرالیای بومی؛
تلاش گردآورندگان در چینش مقالات بر پوشش قارۀ آسیا، آفریقا و اقیانوسیه است كه همین، خوانندۀ كتاب را با رویۀ دین و رسانه‌ها در آن دیار و هم‌چنین تاثیر فرهنگ‌های قومی و دینی بر ارتباطات میان‌فردی و بینافردی آشنا می‌كند.
در پارۀ بعدی با نام نمایش‌های دینی و/به منزلۀ سرگرمی مقالات جالبی دربارۀ تلاش (یا برخورد) متدینین برای بازنمایی چهره‌ای نمایشی و سرگرم‌كننده از دین دیده می‌شود. این بخش شامل 5 مقاله است:
ایالت، مصرف‌كننده و اوقات مقدس در تلویزیون رمضان (در كشور مصر)/ مسلمان سكولار شدن (با بررسی یك چهرۀ تلویزیونی در تركیه) / خدایان در بازار معنوی: ناسیونالیسم هندو و بازگشت به هاله در ساحت عمومی / پردۀ زعفرانی: ناسیونالیسم هندو و فیلم هندی / نمایش‌های غیرممكن: پنتاكوستالیسم، تصویر و فن‌آوری ویدیو در غنا
مقالۀ آخر نوشتۀ بیرجیت میر، یكی از گردآورندگان كتاب است. مقالۀ پردۀ زعفرانی:... هم نوشتۀ راشل دِوییر است كه پیش از این كتاب جامع‌اش دربارۀ سینمای هند با نام خدایان فیلمی‌شده توسط انتشارات راتلج منتشر شده است.
در یك نگاه كلی این كتاب 325 صفحه‌ای بیشتر به كار آن دسته از پژوهشگرانی می‌آید كه به دنبال بررسی جامع‌تر و در عین حال ریزتری از تاثیر دین، قومیت، فرهنگ و رسانه‌ها بر یكدیگر هستند و به دنبال مصادیقی برای پژوهش‌های خود می‌گردند؛ برای نمونه برای علاقه‌مندان به فرهنگ هند، دو مقالۀ بخش پایانی كتاب بسیار راه‌گشا خواهد بود. هم‌چنین برای كسانی كه در ایران به بحث‌های نمایش‌های دینی علاقه‌مندند، خواندن تجارب دیگر كشورها در این زمینه ـ در بخش پایانی ـ می‌تواند جالب توجه باشد یا برای پژوهشگران و سیاستمدارانی كه اطلاعات اندكی از ریز روابط مردمان كشور فلسطین و یهودیان، به ویژه یهودیان ساكن اراضی اشغالی دارند، سه مقالۀ مذكور در پارۀ اول و دوم این كتاب بسیار مفید خواهند بود.
* دین در برابر تلویزیون: رقبایی در زمینۀ فرهنگی[17]
این كتاب نوشتۀ جِی نیومن[18] است. كتاب در آگوست سال 1996 توسط گروه انتشاراتی گرینوود چاپ شده است. جی نیومن را یك پژوهشگر حوزۀ فلسفۀ دین، خداشناسی و ارتباطات جمعی خوانده‌اند. بنابر ادعای نویسنده، كتاب در پی بررسی آثار مثبت و منفی رقابت یا همكاری دین و رسانه‌های جمعی بر بافت فرهنگی جوامع است. كتاب، بررسی ماهیت رابطۀ دین و تلویزیون به عنوان دو فرم تجربه و فرهنگ را در دستور كار دارد. نویسنده معتقد است كه دین می‌تواند تاثیرات عمیقی روی شكل‌گیری تلویزیون بگذارد. كتاب را در ردۀ مطالعات رسانه و جامعه می‌توان طبقه‌بندی كرد. كتاب در چهار فصل سامان داده شده است:
رقابت دین و تلویزیون: موضوعات پایه‌ای و دل‌نگرانی‌ها / رقابت دین و تلویزیون: انگیزه‌ها و استراتژی‌ها / تلویزیون دینی / رقابت دین و تلویزیون: فرم‌های رقابتی تجربه و فرهنگ؛
* تلویزیون دینی: بگومگوها و فرجام‌ها[19]
این كتاب نوشتۀ پژوهشگران معروف حوزۀ دین و رسانه رابرت آبلمان[20] و استورات هوور است. این كتاب در 366 صفحه توسط انتشارات آبلكس منتشر شده است و به بررسی تاثیرات اجتماعی دین و رسانه بر یكدیگر مشغول است.
* دین آنلاین: كشف ایمان در اینترنت[21]
این كتاب نوشتۀ پژوهشگر حوزۀ رسانه با نام لورن داوسن[22] است. وی رییس دپارتمان مطالعات دینی دانشگاه واترلو در كانادا است. كتاب وی در 288 صفحه و توسط انتشارات راتلج منتشر شده است. دغدغۀ وی شناخت جنبش‌های جدید دینی و مباحث جامعه‌شناختی است. وی معتقد است بعد از سكس (روابط جنسی) دین مهم‌ترین موضوع مورد علاقۀ مردم در گشت‌وگذار اینترنتی است كه همین یك مطالعۀ وسیع دربارۀ دین و اینترنت را لازم می‌كند.
* آرایش زیبایی‌شناسی: رسانه، دین و حواس پنج‌گانه[23]
این كتاب هم گردآوری بیرجیت میر است كه این اثر وی در میان خوانندگان سایت آمازون درجۀ بالایی دریافت كرده است و با توجه به رویكرد كتاب ـ زیبایی‌شناسی ـ ارزش خاصی در مطالعات رسانه دارد. كتاب در 292 صفحه و توسط انتشارات مك‌میلان به تازگی منتشر شده است. كتاب تلاش كرده به تمامی جنبش‌های دینی (مسیحیت و اسلام) و ارتباط آن‌ها با رسانه‌ها بپردازد.
بیرجیت میر، استاد انسان‌شناسی فرهنگی در دپارتمان انسان‌شناسی اجتماعی و فرهنگی دانشگاه VU در آمستردام هلند است. كتاب وی در سه پاره سامان یافته است:
پارۀ اول با نام سیاست مرزی شامل این مقالات است:
1. پاسخ نده به پرسش‌ها، فقط نظاره كن! (دربارۀ بهاییت)
2. پاكی و پلیدی: اجتماع، رسانه و جسم (دربارۀ پنتاكوستال‌ها در ریو دِ ژانیرو)
3. لطفا فشارجنسی بیشتر! (مطالعۀ فیلم‌های سینمایی بنگلادشی)
پارۀ دوم با نام دین در قلمرو عمومی شامل این مقالات است:
1. اسطوره‌شناسی سینمای تامیلی و سیاست مدرنیزاسون سكولار (دربارۀ قوم تامیل در هند و سریلانكا)
2. نوسازی اسلامی، رادیو و سطوح اشیاء
3. معماران شنوایی انجیل‌های جدید (دربارۀ تاثیر دی.جی‌ها و موزیسین‌ها در تبلیغ دین)
پارۀ سوم با نام بی‌واسطگی رسانه‌ای شامل مقالات زیر است:
1. نفس كشیدن، فن‌آوری و ساختن اجتماع (دربارۀ برزیل)
2. غیب‌گویی روی سن نمایش: شهرت در زمینۀ جنبش رائلیان (یك جنبش مسیحی)
3. تسخیرشدۀ روح، یافته‌های عرفانی (دربارۀ كاراكاس در ونزوئلا)
كتاب عمدتا مانند دیگر كتاب بیرجیت میر، بر پایۀ شناخت همگی جنبش‌ها و فرهنگ‌ها است و نگاهی غیراروپایی دارد. با این حال در میان نویسندگان مقالات ـ جز رافائل سانچز، نویسندۀ مقالۀ آخر ـ باقی نویسندگان، مشهور نیستند.
نویسنده:سیدحمیدرضا قادری
منبع:ماهنامه رواق هنر و اندیشه ،شماره سی و نهم و چهلم
Ps147