انتظار امام عصر(ع) را در جامعۀ شیعی ایران و در دهه‌های اخیر می‌توان به دو گونۀ مهمِ انتظار فعال و غیر فعال تقسیم كرد. توجه سیمای جمهوری اسلامی به این امر از سال 1380 رشد فزاینده‌تری را نشان می‌دهد. چنان‌كه اولین و مهم‌ترین برنامۀ اختصاصی مهدوی سیما برنامۀ به سوی ظهور است كه به صورت مستمر، خاص، غیر مقطعی و در قالبی متفاوت از دیگر برنامه‌های مشابه دربارۀ امام زمان(ع) و فرهنگ مهدویت در شبكۀ دوم سیما ساخته شده است. پژوهش حاضر با تمركز بر سلسلۀ چهارم برنامۀ به سوی ظهور كه می‌توان آن را از نمونه‌های جا افتادۀ برنامه‌های مهدوی تلقی كرد، با روش تحلیل محتوای مقوله‌ای در پی پاسخگویی به دو پرسش عمدۀ زیر است:
1. برنامۀ به سوی ظهور كدام جریان‌های فكری اصلی حول موضوع مهدویت در جامعه را بازنمایی می‌كند؟
2. شیوه و ساختار اصلی ارائۀ برنامه كدام است؟
با توجه به یافته‌های این تحقیق پیشنهاد می‌گردد برنامه‌هایی از این دست با سود جستن از اصالت باور مهدوی در بین مخاطبان و با توجه به مدل آیینی از میان دیگر مدل‌های ارتباطی، موضوع مهدویت را از حالت سنتی و احساسی صرف خارج نموده و انتظار فعال را در بین مخاطبان گسترش دهند تا جایی كه مخاطبان در همگی اركان زندگی‌شان وجود امام عصر (ع) را شاهد و ناظر اعمال خویش بیابند به نحوی كه این باور و انتظار اصیل در همۀ شئون اجتماعی، سیاسی و... در جامعه تجلی یابد.
رسانۀ ملی و مهدویت
با توجه به اهمیت موضوع مهدویت یكی از رسالت‌های سیمای جمهوری اسلامی را می‌توان ساخت برنامه‌هایی اثرگذار با محوریت این موضوع دانست. طبق آمارها رسانۀ تلویزیون در ایران با مخاطبانی كه حدود 90% مردم را شامل می‌شود، همانند دیگر نقاط دنیا یكی از پرمخاطب‌ترین وسایل ارتباط جمعی با ویژگی دربرگیری فوق العاده است. از سویی با توجه به فرهنگ شفاهی جامعۀ ایران و قدرت تاثیرگذاری بالایی که تلویزیون در کشور ما دارد، می‌تواند در تقویتِ دیدگاه مهدوی نزد مخاطب و هم‌چنین مهیا و آماده كردن جامعه با مسئلۀ انتظار و ظهور منجی موعود موثر واقع شود. هم‌چنین سیما می‌تواند با ساخت برنامه‌هایی مفید و اثرگذار دربارۀ این موضوع آن را از بحث دینی و سنتی صرف خارج نموده و به مبحثی اجتماعی، سیاسی، رسانه‌ای و... قابل تامل و بحث و بررسی در اذهان جامعه تبدیل نماید تا مخاطبان فرهیخته و قشر دانشگاهی و حوزوی بیش از پیش به چالش كشیده شوند و با تجزیه و تحلیل موضوع، اثرها و... به آسیب‌شناسی و خرافه‌زدایی آن بپردازند تا بستر مناسبی برای ساخت جامعه‌ای مهدوی در همۀ زمینه‌ها در حد توان فراهم آید. (باهنر،81،ص 86)
اعتقاد به ظهور منجی در پایان دنیا موضوعی است كه اكثر ملل، اقوام و قبایل به آن معتقد بوده و هستند. سرچشمۀ این باور كهن علاوه بر اشتیاق درونی و میل باطنی انسان كه به طور طبیعی خواهان حكومت حق و عدل و برقراری صلح و امنیت است، نویدهای بی‌شائبۀ پیامبران الهی در طول تاریخ به مردم مومن و آزادی‌خواه جهان است. (ناصری،1383،ص19) ولی اهمیت موضوع مهدویت در اسلام و مذهب شیعه فقط به دلیل منجی بودن ایشان نیست، بلكه وجود آن حضرت به عنوان امام دوازدهم و تداوم‌بخش رسالت انبیا و این‌كه وارث اولیای الهی هستند و در یك كلام حجت خدا بر روی زمین‌اند، مطرح است. (شفیعی سروستانی،1384،ص154)
فرهنگ والای مهدوی به عنوان اعتقادی ریشه‌دار، بنیادین و اصیل در فرهنگ تشیع مطرح است تا جایی كه این اعتقاد سبب بسیج عمومی و مقوم آیین‌ها و انگیزه‌های انسانی است. نمادی كه عامل عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی جوامع شیعه در طول تاریخ بوده است. همواره جامعۀ شیعی ایران در طول تاریخ وجود امام عصر(ع) و انتظار فرج آن حضرت را به عنوان اصول اصلی خود برشمرده و وجود آن حضرت را به عنوان امام و پیشوای دوازدهم پذیرفته و او را خاتم الاوصیا می‌داند. ایرانیان این موضوع را به عنوان یکی از وجوه ممیزۀ خود توسعه داده و حول انتظار ظهور آیین‌های بسیاری را سازمان داده و آن را به صورت یك اصل اصیل اعتقادی پرورده‌اند. این اعتقاد كه عاملی تعیین‌كننده در تعریف وظایف اجتماعی ـ سیاسی شیعیان در حیات دنیوی است، در اثر مواجهه با ایدئولوژی‌های گوناگون در دهه‌های اخیر نقشی اساسی در شكل‌بخشی به بازنمودهای دینی و جهت‌گیری‌های فرهنگی و اجتماعی ـ سیاسی ایرانیان ایفا كرده است.
جوامع شیعی برای ابلاغ و ترویج این رکن و اصل اساسی از هر امکانی استفاده کرده‌اند. با وجود این باید دقت داشت كه اهمیت محوری اعتقاد مهدوی و انتظارامام عصر (ع)، نه تنها به شكل‌گیری نظامات اعتقادی و عملی یكسان منتهی نشده است، بلكه خود موجب شكل‌گیری و بروز عقاید و گرایش‌های متنوع و حتی متضاد در جامعۀ شیعی شده است. دو دیدگاه عمده‌ای كه دربارۀ انتظار فرج امام عصر(ع) در طول تاریخ و در جوامع شیعی وجود داشته و محققی چون شهید مطهری نیز در كتاب قیام و انقلاب مهدی(ع) بدان اشاره كرده است، عبارت‌اند از:
انتظاری كه سازنده و نگه‌دارنده است، تعهدآور است، نیروآفرین و تحرك‌بخش است، به گونه‌ای است كه می‌تواند نوعی عبادت و حق‌پرستی شمرده شود و انتظاری كه گناه است، ویرانگر است، اسارت‌بخش است، فلج‌كننده است و باید نوعی اباحیگری محسوب شود. (مطهری،1374،ص15)
درحقیقت انتظار امام عصر(ع) را در جوامع شیعی و در طول تاریخ می‌توان به دو گونه تقسیم نمود:
انتظار فعال: دیدگاه امام خمینی (ره) را شامل می‌شود كه منتظران در آن وظیفۀ زمینه‌سازی ظهور امام (ع) را دارند كه در نهایت با ارائۀ نظریۀ ولایت فقیه توسط امام خمینی(ره) و رهبری سیاسی بلامنازع ایشان منجر به تشكیل حكومت اسلامی در ایران گردید.
انتظار غیرفعال: منتظران حضرت به غیر از دعا برای تعجیل ظهور امام وظیفه‌ای ندارند و با دست نزدن به هیچ عمل و اقدامی در رفع مشكلات زمان خود می‌توانند زمینۀ پر شدن جهان از ظلم و ستم را ایجاد كنند كه خود این امر سبب تعجیل در ظهور ایشان می‌گردد.
تقابل این دو دیدگاه دربارۀ انتظار امام عصر(ع) پس از پیروزی انقلاب اسلامی به اعلان نارضایتی بنیانگذار جمهوری اسلامی از عملكرد این تفكر و در پایان ختم رسمی فعالیت‌های هواداران آن شد. مروری كوتاه بر جریان‌های فكری و بازنمایی‌های اعتقادات مهدوی نشان می‌دهد كه موضوع مهدویت تا مدت‌ها مسکوت ماند تا این‌که در دهۀ 60 به دلیل در جریان بودن جنگ تحمیلی، مهدویت در بطن جامعه و به شکل مفاهیم والای معنوی چون شهادت و...حضوریافت. پس از دهۀ 70 فعالیت‌ها و جنبش‌های متنوعی در زمینۀ مهدویت در جامعه آغاز شد. این فعالیت‌ها در ابتدا بیشتر به شكل نشر آثار مکتوب حول محور منابع اعتقادی شیعه بودند. سپس برخی نویسندگان و فعالان مهدوی اقدام به نوشتن کتاب‌هایی در حوزۀ طرح‌ریزی استراتژی برای ارکان مهم نظام اسلامی و افراد جامعه ازجمله مردم، جوانان و ...غیره کردند. از جمله مهم‌ترین نكات مورد توجه در این نوشتارها وظایف منتظران و فرهنگ انتظار بود.
صداوسیمای جمهوری اسلامی نیز با تاخیر به موضوع مهدویت پرداخته است. از حدود سال‌های 75-74 برنامه‌ای با نام انتظار سبز از صدای جمهوری اسلامی پخش گردید و برخی شبكه‌های رادیویی مانند رادیو جوان و معارف در سال‌های اخیر برنامه‌هایی در این زمینه تولید كرده‌اند. (منتظرقائم، 1385،ص17)
ولی در حوزۀ سیما این موضوع با تاخیر بیشتری دنبال گردید و طی سال‌های اخیر شاهد بودیم كه سیمای جمهوری اسلامی ایران به موضوع مهدویت بیشتر از گذشته توجه نموده است. مروری كوتاه بر برنامه‌های پخش‌شدۀ سیما نشان می‌دهد كه از حدود سال1380 سیمای جمهوری اسلامی روند افزون‌تری را در پرداختن به موضوع مهدویت آغاز نموده است. البته در سال‌های گذشته نیز سیما بنابر روال همیشگی خود برنامه‌های مناسبتی برای ایام نیمۀ شعبان و روزهای جمعه تدارك دیده و پخش كرده است. هم‌چنین در برنامۀ مذهبی خود قسمت‌ها یا بخش‌هایی را به موضوع مهدویت اختصاص داده است. ولی بنابر آمارهای سازمان صداوسیما كه نگارنده توانسته به آن دسترسی پیدا نماید، می‌توان گفت، اولین و مهم‌ترین برنامۀ اختصاصی مهدوی سیما كه برای اولین بار در سال‌های 80 و81 ساخته شد، سلسلۀ اول برنامۀ به سوی ظهور (به شكل ضبط‌شده) است كه در سال‌های بعد تا سلسلۀ چهارم آن نیز ادامه پیدا كرد و از شبكۀ دوم سیما پخش گردید.
هم‌چنین در سال‌های اخیر برنامه‌هایی مانند پایان دوران از شبكۀ اول، چهل وادی تماشا، سریال پردۀ عشق و مشق انتظار از شبكۀ دو، مجموعۀ تركیبی موعود، سپهری دیگر و صبح امید از شبكۀ چهار، مجموعۀ عطر عاشقی و برنامه‌های پرسش و پاسخ، میزگرد یا مجموعه‌هایی چندقسمتی در زمینۀ مهدویت و امام عصر(ع) ساخته و پخش شده است. در حالی كه در سال‌های گذشته برنامه‌های اختصاصی دربارۀ این موضوع كمتر ساخته می‌شد.
برنامۀ به سوی ظهور اولین برنامه‌ای است که به صورت مستمر، خاص، غیر مقطعی و در قالبی متفاوت از دیگر برنامه‌های مشابه دربارۀ امام زمان (عج) و فرهنگ مهدویت (در شبکۀ دو و روزهای جمعه)ساخته و پخش شده است. تا کنون چهار سلسله (دو مجموعۀ ضبط‌شده و دو مجموعۀ زنده) از این برنامه و در مدت زمانی حدودا چهار سال پخش شده است و طبق اعلام مرکز تحقیقات و مطالعات صدا و سیما جزء برنامه‌های نسبتاً موفق و پر بیننده در بین مجموعه‌های مذهبی تولیدشده در سیما محسوب می‌شود. (شمارۀ تحقیق: 166/81)
طبق نظرسنجی مركز تحقیقات، برنامۀ به سوی ظهور در مقایسه با برنامه‌های مشابه از موفقیت نسبتا خوبی برخوردار بوده است.[2] این در حالی است كه ساعت پخش این برنامه جمعه‌صبح‌ها با پخش برنامه‌های سرگرم‌كنندۀ شبكه‌های دیگر هم‌زمان بوده است.
بسیاری از افراد در این ساعات مشغول استراحت یا فعالیت‌های دیگری هستند. ضمن این‌كه این ساعات اصولاً جزء ساعات پرمخاطب تلویزیون نیست. با وجود این برنامه توانسته در حد نسبتاً خوبی در جذب مخاطب تلویزیونی موفقیت كسب كند به طوری كه 28% پاسخگویان صرف نظر از تواتر تماشا، بینندۀ این برنامه بوده‌اند كه در میان برنامه‌های مذهبی رقم قابل توجهی بوده است. بر این اساس سلسلۀ چهارم این برنامه را می‌توان كامل‌ترین و جاافتاده‌ترین سلسله از این گونه مجموعه‌برنامه‌ها دانست. با در نظر گرفتن این موضوع در این پژوهش به پرسش‌های اصلی زیر پاسخ می‌دهیم:
1. برنامۀ به سوی ظهور كدام جریان‌های فكری اصلی حول موضوع مهدویت در جامعه را بازنمایی می‌كند؟
2. شیوه و نحوۀ اصلی ارائۀ برنامه كدام است؟
دیدگاه‌های گوناگون دربارۀ انتظار
امید و آرزوی تحقق نوید جهانی انسانی، در زبان روایات اسلامی انتظار فرج خوانده شده و عبادت، بلكه افضل عبادات شمرده شده است. دو دیدگاه عمده‌ای كه دربارۀ انتظار فرج امام عصر(ع) در طول تاریخ و در جوامع شیعی وجود داشته و محققی چون شهید مطهری نیز در كتاب قیام و انقلاب مهدی(ع) بدان اشاره كرده است، را دكتر شریعتی نیز دارد:
انتظار منفی و انتظار مثبت. این دو انتظار درست ضد یكدیگرند. یكی بزرگ‌ترین عامل حركت و ارتقاء و یكی تن دادن به ذلت؛ یكی توجیه وضع موجود و دیگری پیش‌رونده و آینده‌گرا. (شریعتی،1379،ص51)
این دو نوع انتظار فرج، معلول دو برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود است. هم‌چنین برای توضیح انواع مختلف انتظار می‌توان به تحقیق جامعی كه یكی از محققین مهدوی كشور انجام داده استناد نمود. ابراهیم شفیعی سروستانی انتظار را در طول تاریخ به دو دیدگاه كلامی ـ اعتقادی و فرهنگی ـ اجتماعی تقسیم می‌كند. مبحث كلامی مربوط به این است كه طی سال‌هایی كه از غیبت امام (ع) می‌گذرد، بیشتر فقها و مراجع به مباحثی از این دست كه امام (ع) كی، كجا و از چه نسلی است و چه رویدادهایی را پشت سر گذاشته‌اند یا همان مباحث تاریخی می‌پردازد. (شفیعی سروستانی،1383، ص70-68)
دیدگاه فرهنگی ـ اجتماعی ضمن پذیرش همۀ مبانی و اصول مطرح‌شده در دیدگاه كلامی ـ تاریخی در پی این است كه موضوع مهدویت را مبنایی برای پی‌ریزی همگی مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در عصر غیبت قرار دهد.
شاخص‌ترین فقیه، متكلم و اندیشمندی كه در دیدگاه فرهنگی ـ اجتماعی به تحلیل و بررسی اندیشۀ مهدویت و فرهنگ انتظار پرداخته امام خمینی(ره) بوده كه نظریۀ ولایت فقیه را ارائه دادند. مهم‌ترین ادلۀ امام هم كه به آن استناد كرده توقیع یا دست‌خطی بوده كه از سوی امام عصر(ع) به اسحاق بن یعقوب صادر شده در پاسخ به پرسشی كه پرسیده بودند در ایام غیبت كبری در حوادث و پیش‌آمدها چه باید بكنیم؟ كه در آن توقیع و دست‌خط گفته شده در ایام غیبت كبری در حوادث و پیش‌آمدها به راویان حدیث «رجوع كنید. چون آنان حجت من بر شمای‌اند و من حجت خدا بر شما». این مبنای اصلی نظریۀ امام خمینی قرار گرفت كه با رهبری و تلاش‌های ایشان و مردم سرانجام انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. (شفیعی سروستانی،1384،ص176و87)
مهم‌ترین شاخص‌های انتظار فعال و غیر فعال
1. شاخص تشكیل حكومت اسلامی پیش از ظهور: در دیدگاه غیر فعال بر اساس برخی روایات معتقدند كه تشكیل حكومت پیش از ظهور امام زمان (ع) باطل است. (نشریۀ راه مجاهد،1368،ص5) بر اساس این دیدگاه عصمت شرط تشكیل حكومت است. در حالی كه در دیدگاه امام خمینی تنها عدالت شرط تشكیل حكومت است. حكومت باید برای اجرای احكام الهی پیش از ظهور تشكیل شود. برای این‌كه در حد توان باید برای نجات مظلومان تلاش كرد و این كار را تا ظهور حضرت نمی‌توان به تعویق انداخت.
2. شاخص، ولایت فقیه: در دیدگاه انتظار غیر فعال رهبری و پیروی در تبعیت از مراجع و تقلید از آن‌ها محدوده شده آن هم در مواردی چون غسل و وضو ... است. در حالی كه در دیدگاه امام خمینی ولایت فقیه ناقض ولایت مراجع است و اولی بر آن‌هاست. از شرایط مرجع داشتن بینش سیاسی و اجتماعی است و در این حوزه‌ها رای ولی فقیه اولی بر دیگر مراجع است.
3. شاخص وظایف منتظران در عصر غیبت: در نگاه غیر فعال اعتقاد به حضرت صاحب‌الزمان در محبت و دوستی و تبعیت صرفاً عبادی خلاصه شده و هیچ نشانی از دیگر ابعاد انتظار نیست. در این نگاه وجود زمینه‌های منفی در جامعه و اعتقاد مردم به اسلام كافی است. منتظر خود و جامعه‌اش را نه در بعد اقتصادی و سیاسی بلكه فقط در بعد اعتقادی می‌سازد. در این نگاه خود حضرت صاحب‌الزمان باید تشریف بیاورند و كارها را سامان بدهند ولی در دیدگاه فعال به غیر از خودسازی باید یك منتظر در اعمال و كردارش هم شایسته باشد. به غیر از بعد شخصی در بعد اجتماعی نیز باید فعال باشد. امر به معروف و نهی از منكر اعتقاد به ولایت فقیه از شاخصه‌های مهم دیدگاه فعال است.
4. شاخص آموزش و تربیت نسل منتظر: بدیهی است بنا به مبانی دو دیدگاه، نسل منتظر تربیت می‌شود.
5. شاخص عدالت‌گستری در عصر غیبت: در دیدگاه غیر فعال پیش از ظهور دست به هیچ حركت انقلابی نمی‌توان زد و جبراً فساد رو به تزاید است. (نشریۀ راه مجاهد،1368،ص5) ولی در دیدگاه فعال منتظران نسبت به وقایع جامعه و جهان حساس و بیدار هستند و تا حد امكان باید در گسترش عدالت كوشش نمایند. شهید مطهری معتقد است ظهور حضرت، حلقۀ مكملی است از مبارزات گروه اهل حق. (مطهری با تلخیص،1374،ص59)
6. شاخص لزوم دوست‌شناسی و دشمن‌شناسی موضوع مهدویت: بر همۀ منتظران لازم است كه پیگیر وقایع داخلی و جهانی باشند و دوستان و دشمنان داخلی و خارجی اهل بیت به ویژه امام عصر (ع) را شناسایی كنند ولی در دیدگاه غیر فعال دشمن‌شناسی در حد خلفای سه‌گانه و سنی‌ها خلاصه می‌شود.
7. شاخص آسیب‌شناسی موضوع مهدویت: در دیدگاه فعال، به آسیب‌های اندیشۀ مهدوی پرداخته می‌شود از جمله دوری از عوام‌زدگی و سطحی‌نگری، زدودن باورهای ضعیف و نادرست، كاركردهای مجالس مهدوی و پرهیز از تعیین وقت برای ظهور و... در دیدگاه غیر فعال این مورد جایگاهی ندارد. (شفیعی سروستانی‌با تلخیص،1384،ص381-369)
8. شاخص خواب دیدن یا تشرف خدمت امام عصر(ع): دردیدگاه انتظار غیرفعال یكی از راه‌‌‌‌های اثبات امام (ع) نقل خواب‌ها و رویت امام زمان (ع) است، به صورتی كه این مورد آن‌قدر دم دستی فرض می‌شود كه از كودك گرفته تا هر فرد عامی می‌تواند بدون هیچ مانع و مشكلی با امام رابطه داشته باشد و آن خواب یا رابطه را ملاك و معیار قرار دهد. نقل این گونه خواب‌ها برای اثبات حقانیت این گروه است. (باقی با اندكی تغییر و تلخیص،1362،ص128)
در دیدگاه فعال فضیلت تشرف خدمت امام عصر (ع) و ملاقات با ایشان هرگز نفی نمی‌شود ولی به عنوان اصلی‌ترین وظایف منتظران قلمداد نمی‌شود. بلكه در كنار دیگر وظایف منتظران مطرح می‌شود. (شفیعی سروستانی،1384،پاورقی‌ص370)
9.پرداختن به مباحث تاریخی غیبت: از آموزه‌های مهم مهدوی است كه در بین معتقدان به دیدگاه غیر فعال از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است و در آموزه‌های‌شان فقط بدین مسایل كه امام عصر(ع) كی، كجا و از چه نسلی هستند و طول غیبت صغری و كبری حضرت چقدر است و مسایلی از این دست پرداخته می‌شود. (باقی با تلخیص،1362،ص82تا120) شایان ذكر است كه در دیدگاه فعال این مباحث از موضوعات مهم مهدوی است كه باید در كنار دیگر مباحث مهدوی مطرح شود و صرفا به این مباحث پرداخته نشود بلكه در این عصر تاكید بیشتر باید بر وظایف متظران باشد.
از مهم‌ترین نتایج تحقیق كه می‌توان بدان اشاره نمود:
ü برنامۀ به سوی ظهور تنها در 19% از عناوین خود به مبحث انتظار فعال پرداخته است.
ü این برنامه با 63% بیشترین شیوه و نحوۀ ارائه‌اش، شیوه ارائۀ احساسی و عاطفی است و بیشترین محتوای عناوین این برنامه با 56% به مباحث احساسی و عاطفی اختصاص داشته است در حالی كه در این برنامه سهم مباحث كلامی (اعتقادی)ـ تاریخی 3/13% و مباحث اجتماعی ـ سیاسی 12% بوده است.
ü بیشترین نحوۀ ارائۀ محتوای عناوین برنامه به شكل احساسی و عاطفی بوده است. در حالی كه 17% عناوین برنامه نحوۀ ارائۀ شناختی، استدلالی و معرفتی داشته‌اند و 5/19% نحوۀ ارائۀ، اطلاع‌رسانی بوده است.
ü 48% از عناوین برنامه را وُله تشكیل می‌دهد كه 89% از این میزان را وله‌های احساسی به خود اختصاص داده‌اند.
ü بیش از 60% پیام‌آفرینان برنامه را مردان تشكیل می‌دهند.
می‌توانیم این گونه نتیجه‌گیری كنیم كه این برنامه بیشترین نحوۀ ارائه‌ای كه بدان پرداخته و برجسته‌سازی نموده است، شیوۀ ارائۀ احساسی و عاطفی است. بیشتر مخاطبان ما به خصوص نسل جوان اطلاعات درستی دربارۀ امام عصر (ع) ندارند و پرداختن این گونۀ سیما بدین موضوع سبب دامن زدن به بار احساسی و عاطفی موضوع مهدویت در جامعه می‌گردد و درك نادرستی را به مخاطب القا می‌كند. به جای این‌كه بار احساسی تنها اندكی از زمان این نوع برنامه‌ها را به خود اختصاص دهد. دراین برنامه عناوین آغاز برنامه، گفتارهنرمند، تشرف‌یافتگان خدمت امام عصر(ع)، نامه‌ای به امام عصر(ع)، ناله‌های فراق، آوای انتظار و شعر انتظار همیشه نحوۀ ارائۀ احساسی و عاطفی داشته‌اند. هم‌چنین وله نیز با 89%، نحوۀ ارائۀ احساسی و عاطفی داشته است. تنها گفت‌وگو با كارشناس با 97% و نمایش بخش‌هایی از فیلم‌ها یا شبكه‌های آخرالزمانی با 58% نحوۀ ارائۀ شناختی، استدلالی و معرفتی داشته است. بوستان انتظار (معرفی كتاب) همیشه و معرفی سایت‌های مهدوی، ارتباطات مردمی و تبلیغ با 92% نحوۀ ارائۀ اطلاع‌رسانی داشته‌اند.
از سویی این برنامه در قسمت‌های ویژه‌ای كه به ایام ولادت معصومین، اعیاد یا مناسبت‌های حزن‌آور مذهبی اختصاص داشته، بیشترین زمان از كل برنامه را به آیتم‌های احساسی و عاطفی اختصاص داده است. به عبارتی این برنامه در مناسبت‌های مختلف (شاد یا حزن‌آور) از رویكرد احساسی و عاطفی سود جسته است و بازنمایی این برنامه در موضوع مهدویت به شكل احساسی و عاطفی بوده است. باید به این نكته توجه داشت كه باور مهدوی در بین مخاطبان یك باور مستحكم است كه رسانه یا برنامه‌های تلویزیونی می‌توانند آن را تقویت كنند و موجبات انس، شناخت و آگاهی بیشتر مخاطب را در زمینۀ مهدویت فراهم آورند. این مطلب را مستند می‌كنیم به تحقیق باهنر كه 3/2 افراد جامعۀ ایران كه از رسانه‌های مدرن (رادیو و تلویزیون) استفاده می‌كنند دارای علاقۀ بسیار به دین هستند و 3/1 باقی‌مانده نیز به آن بی‌علاقه نیستند. (باهنر، 82)
از سویی رسانۀ ملی باید برای بیان مباحث دینی و به ویژه مهدوی از مدل آیینی كه هدف نهایی آن به نمایش نهادن اعتقادات و بیان عواطف مشترك است، سود جوید. (مهرداد،1380،ص52)
جیمز كری (1975) متخصص مسایل ارتباط‌جمعی، به دلیل پیش‌نهادن برداشتی آیینی از ارتباطات به عنوان جایگزینی برای مفهوم عمومی‌تر انتقال یا ترابری مشهور شده است......برداشت انتقالی از ارتباطات بر اطلاع‌رسانی و تاثیر ارتباط بر مكان و نگاه آیینی بر معنا و نگهداری جامعه در زمان تاكید می‌كند. اولی بر قدرت و كنترل و دومی بر مشاركت و فرهنگ تاكید می‌كند. (روزنبولر به نقل از گیویان، 1385،ص243)
اگر نمونۀ عالی ترابری از ارتباطات، توزیع پیام در یك گسترۀ جغرافیایی به منظور اعمال كنترل باشد، نمونۀ عالی تلقی آیینی از ارتباطات یك مراسم قدسی است كه انسان‌ها را حول همبستگی‌ها و پیوندهای مشتركشان گردهم می‌آورد. (كری به نقل ازگیویان، 1385،ص40)
كری از روشی در مطالعۀ ارتباطات و جامعه حمایت كرد كه در آن فرهنگ نقش محوری می‌یابد. او می‌گوید:
زندگی اجتماعی فراتر از قدرت و تجارت است ....زندگی اجتماعی شامل مشاركت در تجربۀ زیبایی‌شناختی، عقاید دینی، ارزش‌ها و احساسات فردی و باورهای روشنفكرانه ـ نظم آیینی ـ نیز هست.
1. برنامۀ به سوی ظهور كدام جریان‌های فكری اصلی حول موضوع مهدویت در جامعه را بازنمایی می‌كند؟
2. شیوه و ساختار اصلی ارائۀ برنامه كدام است؟
با توجه به یافته‌های این تحقیق پیشنهاد می‌گردد برنامه‌هایی از این دست با سود جستن از اصالت باور مهدوی در بین مخاطبان و با توجه به مدل آیینی از میان دیگر مدل‌های ارتباطی، موضوع مهدویت را از حالت سنتی و احساسی صرف خارج نموده و انتظار فعال را در بین مخاطبان گسترش دهند تا جایی كه مخاطبان در همگی اركان زندگی‌شان وجود امام عصر (ع) را شاهد و ناظر اعمال خویش بیابند به نحوی كه این باور و انتظار اصیل در همۀ شئون اجتماعی، سیاسی و... در جامعه تجلی یابد.
رسانۀ ملی و مهدویت
با توجه به اهمیت موضوع مهدویت یكی از رسالت‌های سیمای جمهوری اسلامی را می‌توان ساخت برنامه‌هایی اثرگذار با محوریت این موضوع دانست. طبق آمارها رسانۀ تلویزیون در ایران با مخاطبانی كه حدود 90% مردم را شامل می‌شود، همانند دیگر نقاط دنیا یكی از پرمخاطب‌ترین وسایل ارتباط جمعی با ویژگی دربرگیری فوق العاده است. از سویی با توجه به فرهنگ شفاهی جامعۀ ایران و قدرت تاثیرگذاری بالایی که تلویزیون در کشور ما دارد، می‌تواند در تقویتِ دیدگاه مهدوی نزد مخاطب و هم‌چنین مهیا و آماده كردن جامعه با مسئلۀ انتظار و ظهور منجی موعود موثر واقع شود. هم‌چنین سیما می‌تواند با ساخت برنامه‌هایی مفید و اثرگذار دربارۀ این موضوع آن را از بحث دینی و سنتی صرف خارج نموده و به مبحثی اجتماعی، سیاسی، رسانه‌ای و... قابل تامل و بحث و بررسی در اذهان جامعه تبدیل نماید تا مخاطبان فرهیخته و قشر دانشگاهی و حوزوی بیش از پیش به چالش كشیده شوند و با تجزیه و تحلیل موضوع، اثرها و... به آسیب‌شناسی و خرافه‌زدایی آن بپردازند تا بستر مناسبی برای ساخت جامعه‌ای مهدوی در همۀ زمینه‌ها در حد توان فراهم آید. (باهنر،81،ص 86)
اعتقاد به ظهور منجی در پایان دنیا موضوعی است كه اكثر ملل، اقوام و قبایل به آن معتقد بوده و هستند. سرچشمۀ این باور كهن علاوه بر اشتیاق درونی و میل باطنی انسان كه به طور طبیعی خواهان حكومت حق و عدل و برقراری صلح و امنیت است، نویدهای بی‌شائبۀ پیامبران الهی در طول تاریخ به مردم مومن و آزادی‌خواه جهان است. (ناصری،1383،ص19) ولی اهمیت موضوع مهدویت در اسلام و مذهب شیعه فقط به دلیل منجی بودن ایشان نیست، بلكه وجود آن حضرت به عنوان امام دوازدهم و تداوم‌بخش رسالت انبیا و این‌كه وارث اولیای الهی هستند و در یك كلام حجت خدا بر روی زمین‌اند، مطرح است. (شفیعی سروستانی،1384،ص154)
فرهنگ والای مهدوی به عنوان اعتقادی ریشه‌دار، بنیادین و اصیل در فرهنگ تشیع مطرح است تا جایی كه این اعتقاد سبب بسیج عمومی و مقوم آیین‌ها و انگیزه‌های انسانی است. نمادی كه عامل عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی جوامع شیعه در طول تاریخ بوده است. همواره جامعۀ شیعی ایران در طول تاریخ وجود امام عصر(ع) و انتظار فرج آن حضرت را به عنوان اصول اصلی خود برشمرده و وجود آن حضرت را به عنوان امام و پیشوای دوازدهم پذیرفته و او را خاتم الاوصیا می‌داند. ایرانیان این موضوع را به عنوان یکی از وجوه ممیزۀ خود توسعه داده و حول انتظار ظهور آیین‌های بسیاری را سازمان داده و آن را به صورت یك اصل اصیل اعتقادی پرورده‌اند. این اعتقاد كه عاملی تعیین‌كننده در تعریف وظایف اجتماعی ـ سیاسی شیعیان در حیات دنیوی است، در اثر مواجهه با ایدئولوژی‌های گوناگون در دهه‌های اخیر نقشی اساسی در شكل‌بخشی به بازنمودهای دینی و جهت‌گیری‌های فرهنگی و اجتماعی ـ سیاسی ایرانیان ایفا كرده است.
جوامع شیعی برای ابلاغ و ترویج این رکن و اصل اساسی از هر امکانی استفاده کرده‌اند. با وجود این باید دقت داشت كه اهمیت محوری اعتقاد مهدوی و انتظارامام عصر (ع)، نه تنها به شكل‌گیری نظامات اعتقادی و عملی یكسان منتهی نشده است، بلكه خود موجب شكل‌گیری و بروز عقاید و گرایش‌های متنوع و حتی متضاد در جامعۀ شیعی شده است. دو دیدگاه عمده‌ای كه دربارۀ انتظار فرج امام عصر(ع) در طول تاریخ و در جوامع شیعی وجود داشته و محققی چون شهید مطهری نیز در كتاب قیام و انقلاب مهدی(ع) بدان اشاره كرده است، عبارت‌اند از:
انتظاری كه سازنده و نگه‌دارنده است، تعهدآور است، نیروآفرین و تحرك‌بخش است، به گونه‌ای است كه می‌تواند نوعی عبادت و حق‌پرستی شمرده شود و انتظاری كه گناه است، ویرانگر است، اسارت‌بخش است، فلج‌كننده است و باید نوعی اباحیگری محسوب شود. (مطهری،1374،ص15)
درحقیقت انتظار امام عصر(ع) را در جوامع شیعی و در طول تاریخ می‌توان به دو گونه تقسیم نمود:
انتظار فعال: دیدگاه امام خمینی (ره) را شامل می‌شود كه منتظران در آن وظیفۀ زمینه‌سازی ظهور امام (ع) را دارند كه در نهایت با ارائۀ نظریۀ ولایت فقیه توسط امام خمینی(ره) و رهبری سیاسی بلامنازع ایشان منجر به تشكیل حكومت اسلامی در ایران گردید.
انتظار غیرفعال: منتظران حضرت به غیر از دعا برای تعجیل ظهور امام وظیفه‌ای ندارند و با دست نزدن به هیچ عمل و اقدامی در رفع مشكلات زمان خود می‌توانند زمینۀ پر شدن جهان از ظلم و ستم را ایجاد كنند كه خود این امر سبب تعجیل در ظهور ایشان می‌گردد.
تقابل این دو دیدگاه دربارۀ انتظار امام عصر(ع) پس از پیروزی انقلاب اسلامی به اعلان نارضایتی بنیانگذار جمهوری اسلامی از عملكرد این تفكر و در پایان ختم رسمی فعالیت‌های هواداران آن شد. مروری كوتاه بر جریان‌های فكری و بازنمایی‌های اعتقادات مهدوی نشان می‌دهد كه موضوع مهدویت تا مدت‌ها مسکوت ماند تا این‌که در دهۀ 60 به دلیل در جریان بودن جنگ تحمیلی، مهدویت در بطن جامعه و به شکل مفاهیم والای معنوی چون شهادت و...حضوریافت. پس از دهۀ 70 فعالیت‌ها و جنبش‌های متنوعی در زمینۀ مهدویت در جامعه آغاز شد. این فعالیت‌ها در ابتدا بیشتر به شكل نشر آثار مکتوب حول محور منابع اعتقادی شیعه بودند. سپس برخی نویسندگان و فعالان مهدوی اقدام به نوشتن کتاب‌هایی در حوزۀ طرح‌ریزی استراتژی برای ارکان مهم نظام اسلامی و افراد جامعه ازجمله مردم، جوانان و ...غیره کردند. از جمله مهم‌ترین نكات مورد توجه در این نوشتارها وظایف منتظران و فرهنگ انتظار بود.
صداوسیمای جمهوری اسلامی نیز با تاخیر به موضوع مهدویت پرداخته است. از حدود سال‌های 75-74 برنامه‌ای با نام انتظار سبز از صدای جمهوری اسلامی پخش گردید و برخی شبكه‌های رادیویی مانند رادیو جوان و معارف در سال‌های اخیر برنامه‌هایی در این زمینه تولید كرده‌اند. (منتظرقائم، 1385،ص17)
ولی در حوزۀ سیما این موضوع با تاخیر بیشتری دنبال گردید و طی سال‌های اخیر شاهد بودیم كه سیمای جمهوری اسلامی ایران به موضوع مهدویت بیشتر از گذشته توجه نموده است. مروری كوتاه بر برنامه‌های پخش‌شدۀ سیما نشان می‌دهد كه از حدود سال1380 سیمای جمهوری اسلامی روند افزون‌تری را در پرداختن به موضوع مهدویت آغاز نموده است. البته در سال‌های گذشته نیز سیما بنابر روال همیشگی خود برنامه‌های مناسبتی برای ایام نیمۀ شعبان و روزهای جمعه تدارك دیده و پخش كرده است. هم‌چنین در برنامۀ مذهبی خود قسمت‌ها یا بخش‌هایی را به موضوع مهدویت اختصاص داده است. ولی بنابر آمارهای سازمان صداوسیما كه نگارنده توانسته به آن دسترسی پیدا نماید، می‌توان گفت، اولین و مهم‌ترین برنامۀ اختصاصی مهدوی سیما كه برای اولین بار در سال‌های 80 و81 ساخته شد، سلسلۀ اول برنامۀ به سوی ظهور (به شكل ضبط‌شده) است كه در سال‌های بعد تا سلسلۀ چهارم آن نیز ادامه پیدا كرد و از شبكۀ دوم سیما پخش گردید.
هم‌چنین در سال‌های اخیر برنامه‌هایی مانند پایان دوران از شبكۀ اول، چهل وادی تماشا، سریال پردۀ عشق و مشق انتظار از شبكۀ دو، مجموعۀ تركیبی موعود، سپهری دیگر و صبح امید از شبكۀ چهار، مجموعۀ عطر عاشقی و برنامه‌های پرسش و پاسخ، میزگرد یا مجموعه‌هایی چندقسمتی در زمینۀ مهدویت و امام عصر(ع) ساخته و پخش شده است. در حالی كه در سال‌های گذشته برنامه‌های اختصاصی دربارۀ این موضوع كمتر ساخته می‌شد.
برنامۀ به سوی ظهور اولین برنامه‌ای است که به صورت مستمر، خاص، غیر مقطعی و در قالبی متفاوت از دیگر برنامه‌های مشابه دربارۀ امام زمان (عج) و فرهنگ مهدویت (در شبکۀ دو و روزهای جمعه)ساخته و پخش شده است. تا کنون چهار سلسله (دو مجموعۀ ضبط‌شده و دو مجموعۀ زنده) از این برنامه و در مدت زمانی حدودا چهار سال پخش شده است و طبق اعلام مرکز تحقیقات و مطالعات صدا و سیما جزء برنامه‌های نسبتاً موفق و پر بیننده در بین مجموعه‌های مذهبی تولیدشده در سیما محسوب می‌شود. (شمارۀ تحقیق: 166/81)
طبق نظرسنجی مركز تحقیقات، برنامۀ به سوی ظهور در مقایسه با برنامه‌های مشابه از موفقیت نسبتا خوبی برخوردار بوده است.[2] این در حالی است كه ساعت پخش این برنامه جمعه‌صبح‌ها با پخش برنامه‌های سرگرم‌كنندۀ شبكه‌های دیگر هم‌زمان بوده است.
بسیاری از افراد در این ساعات مشغول استراحت یا فعالیت‌های دیگری هستند. ضمن این‌كه این ساعات اصولاً جزء ساعات پرمخاطب تلویزیون نیست. با وجود این برنامه توانسته در حد نسبتاً خوبی در جذب مخاطب تلویزیونی موفقیت كسب كند به طوری كه 28% پاسخگویان صرف نظر از تواتر تماشا، بینندۀ این برنامه بوده‌اند كه در میان برنامه‌های مذهبی رقم قابل توجهی بوده است. بر این اساس سلسلۀ چهارم این برنامه را می‌توان كامل‌ترین و جاافتاده‌ترین سلسله از این گونه مجموعه‌برنامه‌ها دانست. با در نظر گرفتن این موضوع در این پژوهش به پرسش‌های اصلی زیر پاسخ می‌دهیم:
1. برنامۀ به سوی ظهور كدام جریان‌های فكری اصلی حول موضوع مهدویت در جامعه را بازنمایی می‌كند؟
2. شیوه و نحوۀ اصلی ارائۀ برنامه كدام است؟
دیدگاه‌های گوناگون دربارۀ انتظار
امید و آرزوی تحقق نوید جهانی انسانی، در زبان روایات اسلامی انتظار فرج خوانده شده و عبادت، بلكه افضل عبادات شمرده شده است. دو دیدگاه عمده‌ای كه دربارۀ انتظار فرج امام عصر(ع) در طول تاریخ و در جوامع شیعی وجود داشته و محققی چون شهید مطهری نیز در كتاب قیام و انقلاب مهدی(ع) بدان اشاره كرده است، را دكتر شریعتی نیز دارد:
انتظار منفی و انتظار مثبت. این دو انتظار درست ضد یكدیگرند. یكی بزرگ‌ترین عامل حركت و ارتقاء و یكی تن دادن به ذلت؛ یكی توجیه وضع موجود و دیگری پیش‌رونده و آینده‌گرا. (شریعتی،1379،ص51)
این دو نوع انتظار فرج، معلول دو برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود است. هم‌چنین برای توضیح انواع مختلف انتظار می‌توان به تحقیق جامعی كه یكی از محققین مهدوی كشور انجام داده استناد نمود. ابراهیم شفیعی سروستانی انتظار را در طول تاریخ به دو دیدگاه كلامی ـ اعتقادی و فرهنگی ـ اجتماعی تقسیم می‌كند. مبحث كلامی مربوط به این است كه طی سال‌هایی كه از غیبت امام (ع) می‌گذرد، بیشتر فقها و مراجع به مباحثی از این دست كه امام (ع) كی، كجا و از چه نسلی است و چه رویدادهایی را پشت سر گذاشته‌اند یا همان مباحث تاریخی می‌پردازد. (شفیعی سروستانی،1383، ص70-68)
دیدگاه فرهنگی ـ اجتماعی ضمن پذیرش همۀ مبانی و اصول مطرح‌شده در دیدگاه كلامی ـ تاریخی در پی این است كه موضوع مهدویت را مبنایی برای پی‌ریزی همگی مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در عصر غیبت قرار دهد.
شاخص‌ترین فقیه، متكلم و اندیشمندی كه در دیدگاه فرهنگی ـ اجتماعی به تحلیل و بررسی اندیشۀ مهدویت و فرهنگ انتظار پرداخته امام خمینی(ره) بوده كه نظریۀ ولایت فقیه را ارائه دادند. مهم‌ترین ادلۀ امام هم كه به آن استناد كرده توقیع یا دست‌خطی بوده كه از سوی امام عصر(ع) به اسحاق بن یعقوب صادر شده در پاسخ به پرسشی كه پرسیده بودند در ایام غیبت كبری در حوادث و پیش‌آمدها چه باید بكنیم؟ كه در آن توقیع و دست‌خط گفته شده در ایام غیبت كبری در حوادث و پیش‌آمدها به راویان حدیث «رجوع كنید. چون آنان حجت من بر شمای‌اند و من حجت خدا بر شما». این مبنای اصلی نظریۀ امام خمینی قرار گرفت كه با رهبری و تلاش‌های ایشان و مردم سرانجام انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. (شفیعی سروستانی،1384،ص176و87)
مهم‌ترین شاخص‌های انتظار فعال و غیر فعال
1. شاخص تشكیل حكومت اسلامی پیش از ظهور: در دیدگاه غیر فعال بر اساس برخی روایات معتقدند كه تشكیل حكومت پیش از ظهور امام زمان (ع) باطل است. (نشریۀ راه مجاهد،1368،ص5) بر اساس این دیدگاه عصمت شرط تشكیل حكومت است. در حالی كه در دیدگاه امام خمینی تنها عدالت شرط تشكیل حكومت است. حكومت باید برای اجرای احكام الهی پیش از ظهور تشكیل شود. برای این‌كه در حد توان باید برای نجات مظلومان تلاش كرد و این كار را تا ظهور حضرت نمی‌توان به تعویق انداخت.
2. شاخص، ولایت فقیه: در دیدگاه انتظار غیر فعال رهبری و پیروی در تبعیت از مراجع و تقلید از آن‌ها محدوده شده آن هم در مواردی چون غسل و وضو ... است. در حالی كه در دیدگاه امام خمینی ولایت فقیه ناقض ولایت مراجع است و اولی بر آن‌هاست. از شرایط مرجع داشتن بینش سیاسی و اجتماعی است و در این حوزه‌ها رای ولی فقیه اولی بر دیگر مراجع است.
3. شاخص وظایف منتظران در عصر غیبت: در نگاه غیر فعال اعتقاد به حضرت صاحب‌الزمان در محبت و دوستی و تبعیت صرفاً عبادی خلاصه شده و هیچ نشانی از دیگر ابعاد انتظار نیست. در این نگاه وجود زمینه‌های منفی در جامعه و اعتقاد مردم به اسلام كافی است. منتظر خود و جامعه‌اش را نه در بعد اقتصادی و سیاسی بلكه فقط در بعد اعتقادی می‌سازد. در این نگاه خود حضرت صاحب‌الزمان باید تشریف بیاورند و كارها را سامان بدهند ولی در دیدگاه فعال به غیر از خودسازی باید یك منتظر در اعمال و كردارش هم شایسته باشد. به غیر از بعد شخصی در بعد اجتماعی نیز باید فعال باشد. امر به معروف و نهی از منكر اعتقاد به ولایت فقیه از شاخصه‌های مهم دیدگاه فعال است.
4. شاخص آموزش و تربیت نسل منتظر: بدیهی است بنا به مبانی دو دیدگاه، نسل منتظر تربیت می‌شود.
5. شاخص عدالت‌گستری در عصر غیبت: در دیدگاه غیر فعال پیش از ظهور دست به هیچ حركت انقلابی نمی‌توان زد و جبراً فساد رو به تزاید است. (نشریۀ راه مجاهد،1368،ص5) ولی در دیدگاه فعال منتظران نسبت به وقایع جامعه و جهان حساس و بیدار هستند و تا حد امكان باید در گسترش عدالت كوشش نمایند. شهید مطهری معتقد است ظهور حضرت، حلقۀ مكملی است از مبارزات گروه اهل حق. (مطهری با تلخیص،1374،ص59)
6. شاخص لزوم دوست‌شناسی و دشمن‌شناسی موضوع مهدویت: بر همۀ منتظران لازم است كه پیگیر وقایع داخلی و جهانی باشند و دوستان و دشمنان داخلی و خارجی اهل بیت به ویژه امام عصر (ع) را شناسایی كنند ولی در دیدگاه غیر فعال دشمن‌شناسی در حد خلفای سه‌گانه و سنی‌ها خلاصه می‌شود.
7. شاخص آسیب‌شناسی موضوع مهدویت: در دیدگاه فعال، به آسیب‌های اندیشۀ مهدوی پرداخته می‌شود از جمله دوری از عوام‌زدگی و سطحی‌نگری، زدودن باورهای ضعیف و نادرست، كاركردهای مجالس مهدوی و پرهیز از تعیین وقت برای ظهور و... در دیدگاه غیر فعال این مورد جایگاهی ندارد. (شفیعی سروستانی‌با تلخیص،1384،ص381-369)
8. شاخص خواب دیدن یا تشرف خدمت امام عصر(ع): دردیدگاه انتظار غیرفعال یكی از راه‌‌‌‌های اثبات امام (ع) نقل خواب‌ها و رویت امام زمان (ع) است، به صورتی كه این مورد آن‌قدر دم دستی فرض می‌شود كه از كودك گرفته تا هر فرد عامی می‌تواند بدون هیچ مانع و مشكلی با امام رابطه داشته باشد و آن خواب یا رابطه را ملاك و معیار قرار دهد. نقل این گونه خواب‌ها برای اثبات حقانیت این گروه است. (باقی با اندكی تغییر و تلخیص،1362،ص128)
در دیدگاه فعال فضیلت تشرف خدمت امام عصر (ع) و ملاقات با ایشان هرگز نفی نمی‌شود ولی به عنوان اصلی‌ترین وظایف منتظران قلمداد نمی‌شود. بلكه در كنار دیگر وظایف منتظران مطرح می‌شود. (شفیعی سروستانی،1384،پاورقی‌ص370)
9.پرداختن به مباحث تاریخی غیبت: از آموزه‌های مهم مهدوی است كه در بین معتقدان به دیدگاه غیر فعال از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است و در آموزه‌های‌شان فقط بدین مسایل كه امام عصر(ع) كی، كجا و از چه نسلی هستند و طول غیبت صغری و كبری حضرت چقدر است و مسایلی از این دست پرداخته می‌شود. (باقی با تلخیص،1362،ص82تا120) شایان ذكر است كه در دیدگاه فعال این مباحث از موضوعات مهم مهدوی است كه باید در كنار دیگر مباحث مهدوی مطرح شود و صرفا به این مباحث پرداخته نشود بلكه در این عصر تاكید بیشتر باید بر وظایف متظران باشد.
از مهم‌ترین نتایج تحقیق كه می‌توان بدان اشاره نمود:
ü برنامۀ به سوی ظهور تنها در 19% از عناوین خود به مبحث انتظار فعال پرداخته است.
ü این برنامه با 63% بیشترین شیوه و نحوۀ ارائه‌اش، شیوه ارائۀ احساسی و عاطفی است و بیشترین محتوای عناوین این برنامه با 56% به مباحث احساسی و عاطفی اختصاص داشته است در حالی كه در این برنامه سهم مباحث كلامی (اعتقادی)ـ تاریخی 3/13% و مباحث اجتماعی ـ سیاسی 12% بوده است.
ü بیشترین نحوۀ ارائۀ محتوای عناوین برنامه به شكل احساسی و عاطفی بوده است. در حالی كه 17% عناوین برنامه نحوۀ ارائۀ شناختی، استدلالی و معرفتی داشته‌اند و 5/19% نحوۀ ارائۀ، اطلاع‌رسانی بوده است.
ü 48% از عناوین برنامه را وُله تشكیل می‌دهد كه 89% از این میزان را وله‌های احساسی به خود اختصاص داده‌اند.
ü بیش از 60% پیام‌آفرینان برنامه را مردان تشكیل می‌دهند.
می‌توانیم این گونه نتیجه‌گیری كنیم كه این برنامه بیشترین نحوۀ ارائه‌ای كه بدان پرداخته و برجسته‌سازی نموده است، شیوۀ ارائۀ احساسی و عاطفی است. بیشتر مخاطبان ما به خصوص نسل جوان اطلاعات درستی دربارۀ امام عصر (ع) ندارند و پرداختن این گونۀ سیما بدین موضوع سبب دامن زدن به بار احساسی و عاطفی موضوع مهدویت در جامعه می‌گردد و درك نادرستی را به مخاطب القا می‌كند. به جای این‌كه بار احساسی تنها اندكی از زمان این نوع برنامه‌ها را به خود اختصاص دهد. دراین برنامه عناوین آغاز برنامه، گفتارهنرمند، تشرف‌یافتگان خدمت امام عصر(ع)، نامه‌ای به امام عصر(ع)، ناله‌های فراق، آوای انتظار و شعر انتظار همیشه نحوۀ ارائۀ احساسی و عاطفی داشته‌اند. هم‌چنین وله نیز با 89%، نحوۀ ارائۀ احساسی و عاطفی داشته است. تنها گفت‌وگو با كارشناس با 97% و نمایش بخش‌هایی از فیلم‌ها یا شبكه‌های آخرالزمانی با 58% نحوۀ ارائۀ شناختی، استدلالی و معرفتی داشته است. بوستان انتظار (معرفی كتاب) همیشه و معرفی سایت‌های مهدوی، ارتباطات مردمی و تبلیغ با 92% نحوۀ ارائۀ اطلاع‌رسانی داشته‌اند.
از سویی این برنامه در قسمت‌های ویژه‌ای كه به ایام ولادت معصومین، اعیاد یا مناسبت‌های حزن‌آور مذهبی اختصاص داشته، بیشترین زمان از كل برنامه را به آیتم‌های احساسی و عاطفی اختصاص داده است. به عبارتی این برنامه در مناسبت‌های مختلف (شاد یا حزن‌آور) از رویكرد احساسی و عاطفی سود جسته است و بازنمایی این برنامه در موضوع مهدویت به شكل احساسی و عاطفی بوده است. باید به این نكته توجه داشت كه باور مهدوی در بین مخاطبان یك باور مستحكم است كه رسانه یا برنامه‌های تلویزیونی می‌توانند آن را تقویت كنند و موجبات انس، شناخت و آگاهی بیشتر مخاطب را در زمینۀ مهدویت فراهم آورند. این مطلب را مستند می‌كنیم به تحقیق باهنر كه 3/2 افراد جامعۀ ایران كه از رسانه‌های مدرن (رادیو و تلویزیون) استفاده می‌كنند دارای علاقۀ بسیار به دین هستند و 3/1 باقی‌مانده نیز به آن بی‌علاقه نیستند. (باهنر، 82)
از سویی رسانۀ ملی باید برای بیان مباحث دینی و به ویژه مهدوی از مدل آیینی كه هدف نهایی آن به نمایش نهادن اعتقادات و بیان عواطف مشترك است، سود جوید. (مهرداد،1380،ص52)
جیمز كری (1975) متخصص مسایل ارتباط‌جمعی، به دلیل پیش‌نهادن برداشتی آیینی از ارتباطات به عنوان جایگزینی برای مفهوم عمومی‌تر انتقال یا ترابری مشهور شده است......برداشت انتقالی از ارتباطات بر اطلاع‌رسانی و تاثیر ارتباط بر مكان و نگاه آیینی بر معنا و نگهداری جامعه در زمان تاكید می‌كند. اولی بر قدرت و كنترل و دومی بر مشاركت و فرهنگ تاكید می‌كند. (روزنبولر به نقل از گیویان، 1385،ص243)
اگر نمونۀ عالی ترابری از ارتباطات، توزیع پیام در یك گسترۀ جغرافیایی به منظور اعمال كنترل باشد، نمونۀ عالی تلقی آیینی از ارتباطات یك مراسم قدسی است كه انسان‌ها را حول همبستگی‌ها و پیوندهای مشتركشان گردهم می‌آورد. (كری به نقل ازگیویان، 1385،ص40)
كری از روشی در مطالعۀ ارتباطات و جامعه حمایت كرد كه در آن فرهنگ نقش محوری می‌یابد. او می‌گوید:
زندگی اجتماعی فراتر از قدرت و تجارت است ....زندگی اجتماعی شامل مشاركت در تجربۀ زیبایی‌شناختی، عقاید دینی، ارزش‌ها و احساسات فردی و باورهای روشنفكرانه ـ نظم آیینی ـ نیز هست.