در آغاز قرن بیست و یكم تأثیر، تنوع و پیشرفت سخن‌پراکنی دینی در معركۀ جهانی ادیان قدر و قیمتی بسیار یافت. از هند تا اروپا و از آمریكای لاتین تا ایالات متحدۀ آمریكا، سخن‌پراکنی دینی چنان اهمیت یافته است كه تعالیم و سرگرمیهای دینی را بسان آذوقه به كثیری از مردم در جامعۀ جهانی میرساند.[1]
در یك ماه مفروض پژوهشی در ایالات متحده، بر اساس گزارش سال 2002 گروه تحقیقاتی بارنا[2] كه گروهی معتبر است، بیشتر بزرگسالان ـ یعنی 132 میلیون از 141 میلیون نفر ـ تجربه‌ای از ایمان مسیحی از طریق رادیو و تلویزیون مسیحی داشتهاند. گزارش مذكور با ریزتر كردن یافتۀ مذکور، بیان میدارد كه 52% بزرگسالان آمریكایی در ماه پیشین رادیوهای خود را روی برنامهای مسیحی تنظیم كرده بودند و از این تعداد شنوندگان، 38% در جریان برنامۀ تعلیمدهی، موعظه و یا تاك‌شوی دینی قرار گرفتهاند؛ 43% از این جمعیت نیز به ایستگاههای موسیقی مسیحی گوش فرا داده بودند.
بررسیها نشان میدهد كه زنان و آمریكاییهای آفریقایی‌تبار در میان شنوندگان رادیوی مسیحی حضوری پررنگتر دارند. 43% از تمام بزرگسالان ـ تقریباً معادل 90 میلیون نفر ـ تلویزیون مسیحی را در یك ماه مفروضِ پژوهشی تماشا میكنند، چیزی شبیه همین تعداد نیز هر هفته، كلیساهای مسیحی را همراهی میكنند. به شكل تعجببرانگیزی، بیش از پانزده میلیون ملحد، لاادریگر و افراد بزرگسالی از معتقدان غیرمسیحی، تا حدی در معرض ایمان مسیحی از طریق اشكال گوناگون سخن‌پراکنی دینی بودهاند.
هر چند حساب آماری دقیقی برای دیگر مناطق جهان در دست نیست، حضور فراگیر برنامههای دینی روی پخشكنندههای برنامههای ماهوارهای كه به تمام قارههای جهان دسترسی دارند، گواه این حقیقت است كه پخش برنامههای دینی پدیدهای است كه به ناچار تمام پژوهشگران معاصر دین بایستی با آن روبهرو شوند.
منشاء
سرمنشاءهای پخش برنامههای دینی به همان روزهای نخستین پیدایش رادیو در ایالات متحده باز میگردد. اولین ایستگاهی كه جواز پخش رادیویی از گروه بازرگانی ایالات متحده دریافت كرد، كیدیكیای پیتسبورگ[3] بود كه عصرهای یكشنبه شمّهای از مراسم گروه كُر كلیسای اسققی جُلجُتا را پخش میكرد. هر چند مخاطبان این برنامه، زیر هزار نفر بودند، این پخش برنامه جزء لاینفكی از جدول برنامههای یكشنبه عصر این ایستگاه شد. به زودی روح سرمایهگذاری و كارآفرینی آمریكا به همراه تقاضا برای داشتن رادیو و شور و شوق میسیونوی مسیحیت انجیلی دست به دست هم دادند تا دهها خدمترسانی مسیحی رادیویی راهاندازی شود.[4]
انجیلیها و بنیادگراهای مسیحی تنها خدمترسانان دینیای نبودند كه در خلال دهۀ 1920 به نیروی بالقوة رادیو برای خدمترسانی واقف شدند. یگانه مكتب مسیحیت،[5] كه یك نهاد دینی تأثیر‌پذیرفتۀ فكری جدید در كانزاس سیتی ایالت میسوری بود، در سال 1922 روی ایستگاه WOQ به پخش برنامه پرداخت و در سال 1924 خود صاحب ایستگاه رادیویی شد.[6]
پس دهۀ 1920 و 1930 در ایالات متحده زمانی برای كشمكش میان مسیحیان بنیادگرا و تجدّدگرا [در این عرصه] بود.[7]
ظهور تلویزیون دینی
با پیدایش تلویزیون در دهۀ 1940، رقابت بین بنیادگرایان و تجددگرایان بسیار شدیدتر شد. هر جناح، تأثیرگذاریهای فرهنگی بیشماری را در نظر میآورد و نوید آن خدمترسانی دینی را سر می‌داد و فكر میكرد که رسانه بایستی از عهدۀ آن نوید برآید. شورای ملّی كلیساهای مسیح در ایالات متحدۀ آمریكا (NCC) در سال 1950 جانشین شورای قدیمی فدرال كلیساها (FCC) شد و فوراً درصدد آن برآمد تا دسترسی شبكههای تلویزیونی را فقط محدود به دایرۀ خدمترسانیهایی كند كه اعضای كلیساهای وابسته به آن موافق آن‌ها هستند. هم‌چنین NCC خواست كه شبكههای اصلی پخش برنامه، تقاضای فروش زمانهای پخش تجاری به خدمت رسانیهای دینی را ردّ كنند. اینگونه فعالیت‌ها سرانجام باعث شد تا برنامههای دینی در خلال دهۀ 1950، در عمدۀ شبكهها، محدود به زمان اختصاص‌یافته یعنی صبح یكشنبه و تعداد معدودی برنامههای پخش همزمان خدمترسانیهای مهم برای عموم شود.[8]
در این دوره، دهۀ1950، سه نفر از مهمترین خدمترسانان تلویزیونی مستقل ركس هومبارد[9] (متولد 1919)، اورال رابرتس[10] (متولد 1918) و بیلی گراهام[11] (متولد 1918) بودند.[12] البته در حالی كه انجیلیهای مستقل مانند هومبارد، رابرتس و گراهام در حال ساختن امپراطوریهای رسانهای خود بودند، جریان اصلی خدمترسانان دینی كه به شورای ملّی كلیساها وابسته بود هم‌چنان برنامههایی محافظهكارانهتر برای استفاده در زمانهای اختصاص‌یافتة صبح یكشنبه تولید میكرد. معروفترین جریان در میان این خدمترسانان، جریان اسقف فُولتون جِی شین[13] (1979ـ1895)، متمایل به كلیسای كاتولیك روم، بود.[14]
پیدایش شبكههای دینی مستقل
در خلال سالهای 1960 تا 1990 مهمترین توسعه‌ای که در این زمینه اتفاق افتاد به وجود آمدن شبكههای پخش برنامۀ دینی در ایالات متحده بود. این شبکه‌ها به شرح زیر هستند:
شبكۀ پخش برنامۀ مسیحی[15] (CBN)، شبكۀ پخش برنامۀ تثلیث[16] (TBN)، شبكۀ پروردگار را ستایش كن[17] (PTL)، شبكۀ تلویزیونی كلام جاوید كاتولیك رُم[18] (EWTN)، پخش برنامۀ لِسی[19] و پاكس تیوی.[20] این فعالیت‌ها موجب گسترش فرمهای متنوع برنامهسازی، تلویزیونهای دینی و پوشش رادیویی بیوقفه و ایجاد گشایشی در روند استفاده از فن‌آوری ماهواره در اطراف و اكناف عالم شد.
طلیعهدار اینگونه خدمترسانیهای دینی شبكۀ CBN متعلق به پَت رابرتسون[21] (متولد 1930) بود. این شبكه در سال 1959 با ابتیاع یك ایستگاه UHF توسط رابرتسون در پورتسموثِ[22] ایالات ویرجینیا آغاز به كار كرد. در خلال دهۀ 1960، برنامههای CBN محدود به جدول برنامهای روزانهای میشد كه بین ساعت هفت یا ده بعدازظهر پخش میشدند. برنامة اصلی این شبکه، باشگاه 700[23] بود، این برنامه تاكشویی بود كه در خلال آن رابرتسون میهمانی را از مؤلفان انجیلی و تعدادی از نوازندگان موسیقی دعوت میكرد تا دربارۀ مسائل دینی، سیاسی و اجتماعی معاصر به بحث بنشینند. یك قسمت برنامه یعنی ارتباط مستقیم تلفنی، از كسانی كه محتاج شفادهی بودند، دعوت میكرد تا از میهمانان درخواست نیایش، تعویذ و كلماتی كنند كه در زندگی به آنان قوت قلب عطا كند. رابرتسون اواخر دهۀ 1960 در سراسر ایالات متحده شروع به گرداندن ایستگاههای رادیویی FM و تلویزیونی كرد و در اواخر دهۀ 1970 در حال ارسال برنامههای CBN از طریق ماهوارههای وستار[24] و آرسیاِی ستكام[25] برای بیش از شصت گسترة ملّیتی بود.
این خدمترسانی، تیمی از مشاورانِ نیایشی داوطلب را استخدام كرد، كسانی كه بیست و چهار ساعت شبانهروز برای این مجموعه كار میكردند. این كاركنان سامانه‌ای ارجاعی ایجاد كردند كه نوكیشان جدید را به سمت كلیساهای محلی هدایت میكرد. رابرتسون در خلال دهۀ 1980 برنامۀ باشگاه 700 را تجهیز دوباره كرد تا آن را شبیه تاكشوهای سكولار و قالبهای مجلههای خبریی هم‌چون برنامۀ اجراء امروز[26] و صبح بخیر آمریكا[27] كند.
سیبیان در امر حملة بیامان رسانهای[28] كه منطقهای مفروض را در دورة زمانی متمركز غرق در برنامههای تلویزیونی، اجراهای رادیویی، نوارهای ویدیویی و بروشور میكند، پیشگام بوده است.
دسترسی جهانی سیبیان[29] دست در دست خدمترسانهای مسیحی در سراسر جهان مینهد تا با استفاده از رسانه، مریدپروری، مستقر كردن كلیساهایی در مقیاس كوچك و فعالیتهای بشردوستانه، بشارت[30] مسیح را گسترش دهند. در اواخر دهۀ 1990، سیبیان بینالملل[31] در نود كشور و با بیش از پنجاه زبان به پخش برنامه پرداخت.
رابرتسون با راهاندازی شبكۀ تلویزیونی كانال 12 سیبیان[32] در سال 1982پیشگام پخش برنامه در ناحیۀ خاورمیانه بود. در سال 1997 این شبكه در سراسر خاورمیانه از طریق ماهواره شروع به پخش برنامه كرد. به طرزی روزافزون، دیگر خدمترسانان امریكایی پخش برنامه، كه بسیاری از آن‌ها امیدها و آمالی هزارهگرایانه را در سر میپروراندند، به سمت این منطقۀ كتاب مقدسی[33] نشانه‌روی كردند.
شبكه ست7[34] كه برنامههای تولیدشده در استودیوهای خاورمیانه، توسط مسیحیان خاورمیانهای به زبان عربی را پخش میكند از این دست شبکه‌هاست. این شبكه مراقب است كه به طور مستقیم به اسلام حملهور نشود و به شیوة كار فرهنگی، نمایشهای پر احساس، تاك‌شوها [میزگردها]، برنامههای كودكان و برنامههای موسیقی را از طریق تلویزیون به تصویر كشد.
اقدامات رابرتسون الگوهایی را برای امپراطوریهای پخش برنامه دینی فراهم کرد كه بر اساس آن دیگران پا جای پای سیبیان گذاشته‌اند. رابرتسون خود در ارتقاء حق دینی[35] به عنوان یك نیروی سیاسی در ایالات متحده نقشی مؤثر را ایفا كرده است. او و دیگر پخشكنندههای برنامه مانند جِری فالوِل[36] (متولد 1933) برای جناح انجیلی حزب جمهوریخواه تبدیل به سخنرانانی مورد احترام شدند.
شاید موفقترین امپراطوری پخش برنامهای جدید، شبكۀ پخش برنامۀ تثلیث TBNباشد. اكنون و پس از آغاز به كار معمولی این شبكه در سال 1973، تیبیان تا سر حدّ یك امپراطوری تلویزیونی نیم میلیارد دلاری رشد كرده كه مالك و گردانندة 22 ایستگاه تلویزیونی پُرقدرت و بیش از 500 ایستگاه كم‌قدرت در تمام نقاط كشور است. با شروع هزارۀ جدید 3500 امكان كابلی این شبكه به آن اجازه داد كه به مخاطبینی دستیابی داشته باشد كه تعداد آن‌ها روزانه سی میلیون نفر تخمین زده میشود. این خدمترسانی از بیست و شش ماهواره استفاده میكند تا به بیست و چهار زبان بر فراز تمام قارههای بزرگ برنامه پخش كند، برنامههای شبكۀ تثلیث هر روز به شكل بیست و چهار ساعته پخش میشود. برنامههای این شبكه دربردارندة بزرگترین نامها در دایرۀ تله‌ونجلیسم[37] است. بنیانگذاران این شبكه یعنی پال كراچ[38] (متولد 1934) و جن كراچ[39] از پیشینهای پنتیكاستی[40] برخوردارند و سبك نیایشی و الهیات پنتیكاستی بر برنامههای این شبكه حاكم است. برنامۀ اصلی این شبكه كه آرم برنامهای آن به حساب میآید، نمایش «پروردگار را ستایش كن»[41] است كه هم واریته‌شو[42] و هم تاك‌شو[43] نشان میدهد.
آقا و خانم كراچ شبكۀ گستردهای را طرحریزی كرده‌اند كه در برگیرندۀ بُرشی از برجستهترین مبلغین و موسیقیدانان مسیحی آمریكا در برنامههایشان میشود. این شبكه هم‌چنین سالی دوبار برنامۀ همیاری مالی[44] را به اجرا درمیآورد كه عایدیهای این شبكه برای حفظ و گسترش این خدمترسانی را افزایش میدهد.
دسترسی بینالمللی تیبیان با افتتاح رسمی تیبیان اِنلِس[45] در سال 2002 با نشانه‌روی به سمت جمعیت روبه‌رشد اسپانیایی ایالات متحده افزایش یافت.
پخش برنامههای دینی در سطح جهان
یكی از مهمترین تحولات در پخش برنامۀ دینی كه از اواسط دهۀ 1980 به بعد رخ داد گسترش سریع شبكهها و برنامه‌ها در جای جای جهان بود. بسیاری از خدمترسانیهای پخش برنامه كه در اروپا و آسیا حركت گستردهای داشتند بر پایۀ رادیو[46] بودند. متقدمترین این‌ها، HCJB، یا صدای سلسه جبال آند[47] بود كه پخش برنامهای موج كوتاهاش را در سال 1931 شروع كرد و آمریكای جنوبی را در بر می‌گرفت. در آغاز قرن بیست و یكم، این شبكه در حال به كار گرفتن سه موج كوتاه قدرتمند بود كه ایستگاههای این شبكه را انتقال دهد. این امواج برنامههای تلویزیونی و رادیویی را به سراسر جهان و با تنوعی از زبانهای بومی ارسال میكند. رادیو واتیكان نیز پخش برنامۀ افتتاحیهاش را در سال 1931 ارسال كرد. بعد از گذشت سالیانی، این فعالیتِ راهاندازیشده توسط سیوعیان[48] به نحوی برنامههای خود را گسترش داده كه اکنون شامل سرویس خبری حرفهای، برنامههای موسیقی امروزین، عشای ربانی هر روزه، پوشش زنده از جلسات خطابۀ دستگاه پاپی و پخش ویدیویی زنده از پاپ به هنگام قرائت نیایشهای انجِلُس یكشنبه[49] است. اینگونه برنامه‌ها به سی و چهار زبان ارائه‌شده و روی امواج متوسط و كوتاه، ماهواره و رادیویی FM فرستاده میشود.
شركت پخش برنامة خاور دور[50] (FEBC) در سال 1948 پخش برنامههای رادیویی خود را روی یك انتقالدهندۀ سادۀ یك هزار واتی در فیلیپین آغاز كرد. در دهۀ 1950، افایبیسی با استفاده از انتقالدهندههای مگاواتی، در حال پخش برنامه به سی و شش زبان و گویش برای جمهوری خلق چین و دیگر كشورهای آسیایی بود. اکنون افایبیسی برنامههای مسیحی خود را از بیش از سی ایستگاه برای آسیا، اروپای شرقی، استرالیا، و امریكای لاتین ارسال میدارد.
رادیو ترانس ورلد (TWR) طرحریزی شد تا برخی ممنوعیتهای موجود علیه برنامههای انجیلی را در هم شكند؛ ممنوعیتهایی كه دول اروپایی در خلال دهۀ 1950 بر ایستگاههای آنان اعمال كرده بودند. این ایستگاه حقوق پخش برنامه را بر اساس مقرّرات مراكش خریداری كرد و در سال 1960 شروع به پخش برنامههایش در سراسر اروپا روی انتقالدهندۀ امواج كوتاه صد هزار واتی جدید خود كرد. در جهت گسترش خدمترسانی، این ایستگاه انتقالدهندههای موج كوتاه و بلند و AM را ساخت و رهبران دینی محلی و موسیقیدانان را برای تولید برنامه به چهل زبان مختلف به كار گرفت. شبیه افایبیسی، این ایستگاه نیز در گریختن از دست اِعمال فشار مراجع قدرت در كشورهای كمونیستی موفق بود. امروزه پخش برنامههای این ایستگاه جهانی است و با برنامههای مسیحی انجیلی تقریباً به 80% از جمعیت جهان دسترسی دارد.
سقوط كمونیسم در اروپای شرقی (1991ـ1989) گسترة جدیدی را برای خدمترسانیهای پخش برنامه دینی باز كرد. با آغاز قرن بیست و یكم، تعدادی از پخشكنندگان برنامه بر شوروی سابق و ماهوارههای آن سیطره انداختند. اروپای آگاپه،[51] یك سازمان میسیونری مسیحی بین فرقهای، در میان این‌ها بود كه برنامههای تلویزیونی مسیحی را در سراسر اروپای غربی و شرقی پخش میكرد، و گروه پخشكنندگان مسیحی متحد اروپا[52] كه از ماهوارۀ دیجیتال و فن‌آوری كابل برای پخش موعظه، مطالعات كتاب مقدسی، موسیقی و فعالیتهای تلویزیونی جهانی بهره میبرد در سراسر بریتانیا، ایرلند و اروپای قارهای برنامه پخش میكرد.
عمدۀ پیشرفت در اروپا به سال 1990 رخ داد، وقتی كه پارلمان بریتانیا قانونی را گذراند كه بر اساس آن در بریتانیای كبیر درهای امواج رادیویی روی پخشكنندگانِ مستقل برنامههای دینی باز میشد. در 1994 رادیو پیشتاز[53] یكی از اولین خدمترسانیهای انجیلی بود كه جواز برخورداری از AM را دریافت میكرد. این رادیو اكنون با ارسال برنامههایی كه ارزشهای مسیحی را بیان میكند به هستۀ مركزی مخاطبان در میان مسیحیان متعهد در بریتانیای كبیر دسترسی دارد.
پخش برنامههای دینی در طلیعۀ دَم هزارۀ جدید در سراسر دنیا در حال شكوفایی است. استرالیا با بیش از 40 ایستگاه رادیویی مسیحی، آمریكای لاتین با بیش از 150 ایستگاه تلویزیونی مسیحی و 1000 ایستگاه رادیویی و آفریقا با شمار رو به رشدی از خروجیهای رسانهای فعال سرویسدهی میشود. پخشكنندگان برنامههای اسلامی، مانند امت اسلامِ آمریكا[54] نوای قرآن مجیدِ مصر[55] و نوای اسلامِ لیبی[56] به شكل روز افزون هم در قالبهای برنامهسازی خود و هم در مهارتهای فنی خبره شدهاند. در هند تمام گروههای دینی هندی، كه شامل جینها، مسلمانان، سیكها، مسیحیان و هندوها میشوند، كانالها تلویزیونی كابلی دارند كه بیوقفه برنامههای دینی را به مخاطبان خود ارائه میدهند. این برنامه‌ها انواع مختلفی از اجراها كه شامل همه چیز از خطبههای روحانیون مسلمان گرفته تا آهنگهای مؤمنانة موسیقیدانان هندو و مجاهدههای شفادهی بنی‌هین[57] میشود را دربرمی‌گیرند.
در یك ماه مفروض پژوهشی در ایالات متحده، بر اساس گزارش سال 2002 گروه تحقیقاتی بارنا[2] كه گروهی معتبر است، بیشتر بزرگسالان ـ یعنی 132 میلیون از 141 میلیون نفر ـ تجربه‌ای از ایمان مسیحی از طریق رادیو و تلویزیون مسیحی داشتهاند. گزارش مذكور با ریزتر كردن یافتۀ مذکور، بیان میدارد كه 52% بزرگسالان آمریكایی در ماه پیشین رادیوهای خود را روی برنامهای مسیحی تنظیم كرده بودند و از این تعداد شنوندگان، 38% در جریان برنامۀ تعلیمدهی، موعظه و یا تاك‌شوی دینی قرار گرفتهاند؛ 43% از این جمعیت نیز به ایستگاههای موسیقی مسیحی گوش فرا داده بودند.
بررسیها نشان میدهد كه زنان و آمریكاییهای آفریقایی‌تبار در میان شنوندگان رادیوی مسیحی حضوری پررنگتر دارند. 43% از تمام بزرگسالان ـ تقریباً معادل 90 میلیون نفر ـ تلویزیون مسیحی را در یك ماه مفروضِ پژوهشی تماشا میكنند، چیزی شبیه همین تعداد نیز هر هفته، كلیساهای مسیحی را همراهی میكنند. به شكل تعجببرانگیزی، بیش از پانزده میلیون ملحد، لاادریگر و افراد بزرگسالی از معتقدان غیرمسیحی، تا حدی در معرض ایمان مسیحی از طریق اشكال گوناگون سخن‌پراکنی دینی بودهاند.
هر چند حساب آماری دقیقی برای دیگر مناطق جهان در دست نیست، حضور فراگیر برنامههای دینی روی پخشكنندههای برنامههای ماهوارهای كه به تمام قارههای جهان دسترسی دارند، گواه این حقیقت است كه پخش برنامههای دینی پدیدهای است كه به ناچار تمام پژوهشگران معاصر دین بایستی با آن روبهرو شوند.
منشاء
سرمنشاءهای پخش برنامههای دینی به همان روزهای نخستین پیدایش رادیو در ایالات متحده باز میگردد. اولین ایستگاهی كه جواز پخش رادیویی از گروه بازرگانی ایالات متحده دریافت كرد، كیدیكیای پیتسبورگ[3] بود كه عصرهای یكشنبه شمّهای از مراسم گروه كُر كلیسای اسققی جُلجُتا را پخش میكرد. هر چند مخاطبان این برنامه، زیر هزار نفر بودند، این پخش برنامه جزء لاینفكی از جدول برنامههای یكشنبه عصر این ایستگاه شد. به زودی روح سرمایهگذاری و كارآفرینی آمریكا به همراه تقاضا برای داشتن رادیو و شور و شوق میسیونوی مسیحیت انجیلی دست به دست هم دادند تا دهها خدمترسانی مسیحی رادیویی راهاندازی شود.[4]
انجیلیها و بنیادگراهای مسیحی تنها خدمترسانان دینیای نبودند كه در خلال دهۀ 1920 به نیروی بالقوة رادیو برای خدمترسانی واقف شدند. یگانه مكتب مسیحیت،[5] كه یك نهاد دینی تأثیر‌پذیرفتۀ فكری جدید در كانزاس سیتی ایالت میسوری بود، در سال 1922 روی ایستگاه WOQ به پخش برنامه پرداخت و در سال 1924 خود صاحب ایستگاه رادیویی شد.[6]
پس دهۀ 1920 و 1930 در ایالات متحده زمانی برای كشمكش میان مسیحیان بنیادگرا و تجدّدگرا [در این عرصه] بود.[7]
ظهور تلویزیون دینی
با پیدایش تلویزیون در دهۀ 1940، رقابت بین بنیادگرایان و تجددگرایان بسیار شدیدتر شد. هر جناح، تأثیرگذاریهای فرهنگی بیشماری را در نظر میآورد و نوید آن خدمترسانی دینی را سر می‌داد و فكر میكرد که رسانه بایستی از عهدۀ آن نوید برآید. شورای ملّی كلیساهای مسیح در ایالات متحدۀ آمریكا (NCC) در سال 1950 جانشین شورای قدیمی فدرال كلیساها (FCC) شد و فوراً درصدد آن برآمد تا دسترسی شبكههای تلویزیونی را فقط محدود به دایرۀ خدمترسانیهایی كند كه اعضای كلیساهای وابسته به آن موافق آن‌ها هستند. هم‌چنین NCC خواست كه شبكههای اصلی پخش برنامه، تقاضای فروش زمانهای پخش تجاری به خدمت رسانیهای دینی را ردّ كنند. اینگونه فعالیت‌ها سرانجام باعث شد تا برنامههای دینی در خلال دهۀ 1950، در عمدۀ شبكهها، محدود به زمان اختصاص‌یافته یعنی صبح یكشنبه و تعداد معدودی برنامههای پخش همزمان خدمترسانیهای مهم برای عموم شود.[8]
در این دوره، دهۀ1950، سه نفر از مهمترین خدمترسانان تلویزیونی مستقل ركس هومبارد[9] (متولد 1919)، اورال رابرتس[10] (متولد 1918) و بیلی گراهام[11] (متولد 1918) بودند.[12] البته در حالی كه انجیلیهای مستقل مانند هومبارد، رابرتس و گراهام در حال ساختن امپراطوریهای رسانهای خود بودند، جریان اصلی خدمترسانان دینی كه به شورای ملّی كلیساها وابسته بود هم‌چنان برنامههایی محافظهكارانهتر برای استفاده در زمانهای اختصاص‌یافتة صبح یكشنبه تولید میكرد. معروفترین جریان در میان این خدمترسانان، جریان اسقف فُولتون جِی شین[13] (1979ـ1895)، متمایل به كلیسای كاتولیك روم، بود.[14]
پیدایش شبكههای دینی مستقل
در خلال سالهای 1960 تا 1990 مهمترین توسعه‌ای که در این زمینه اتفاق افتاد به وجود آمدن شبكههای پخش برنامۀ دینی در ایالات متحده بود. این شبکه‌ها به شرح زیر هستند:
شبكۀ پخش برنامۀ مسیحی[15] (CBN)، شبكۀ پخش برنامۀ تثلیث[16] (TBN)، شبكۀ پروردگار را ستایش كن[17] (PTL)، شبكۀ تلویزیونی كلام جاوید كاتولیك رُم[18] (EWTN)، پخش برنامۀ لِسی[19] و پاكس تیوی.[20] این فعالیت‌ها موجب گسترش فرمهای متنوع برنامهسازی، تلویزیونهای دینی و پوشش رادیویی بیوقفه و ایجاد گشایشی در روند استفاده از فن‌آوری ماهواره در اطراف و اكناف عالم شد.
طلیعهدار اینگونه خدمترسانیهای دینی شبكۀ CBN متعلق به پَت رابرتسون[21] (متولد 1930) بود. این شبكه در سال 1959 با ابتیاع یك ایستگاه UHF توسط رابرتسون در پورتسموثِ[22] ایالات ویرجینیا آغاز به كار كرد. در خلال دهۀ 1960، برنامههای CBN محدود به جدول برنامهای روزانهای میشد كه بین ساعت هفت یا ده بعدازظهر پخش میشدند. برنامة اصلی این شبکه، باشگاه 700[23] بود، این برنامه تاكشویی بود كه در خلال آن رابرتسون میهمانی را از مؤلفان انجیلی و تعدادی از نوازندگان موسیقی دعوت میكرد تا دربارۀ مسائل دینی، سیاسی و اجتماعی معاصر به بحث بنشینند. یك قسمت برنامه یعنی ارتباط مستقیم تلفنی، از كسانی كه محتاج شفادهی بودند، دعوت میكرد تا از میهمانان درخواست نیایش، تعویذ و كلماتی كنند كه در زندگی به آنان قوت قلب عطا كند. رابرتسون اواخر دهۀ 1960 در سراسر ایالات متحده شروع به گرداندن ایستگاههای رادیویی FM و تلویزیونی كرد و در اواخر دهۀ 1970 در حال ارسال برنامههای CBN از طریق ماهوارههای وستار[24] و آرسیاِی ستكام[25] برای بیش از شصت گسترة ملّیتی بود.
این خدمترسانی، تیمی از مشاورانِ نیایشی داوطلب را استخدام كرد، كسانی كه بیست و چهار ساعت شبانهروز برای این مجموعه كار میكردند. این كاركنان سامانه‌ای ارجاعی ایجاد كردند كه نوكیشان جدید را به سمت كلیساهای محلی هدایت میكرد. رابرتسون در خلال دهۀ 1980 برنامۀ باشگاه 700 را تجهیز دوباره كرد تا آن را شبیه تاكشوهای سكولار و قالبهای مجلههای خبریی هم‌چون برنامۀ اجراء امروز[26] و صبح بخیر آمریكا[27] كند.
سیبیان در امر حملة بیامان رسانهای[28] كه منطقهای مفروض را در دورة زمانی متمركز غرق در برنامههای تلویزیونی، اجراهای رادیویی، نوارهای ویدیویی و بروشور میكند، پیشگام بوده است.
دسترسی جهانی سیبیان[29] دست در دست خدمترسانهای مسیحی در سراسر جهان مینهد تا با استفاده از رسانه، مریدپروری، مستقر كردن كلیساهایی در مقیاس كوچك و فعالیتهای بشردوستانه، بشارت[30] مسیح را گسترش دهند. در اواخر دهۀ 1990، سیبیان بینالملل[31] در نود كشور و با بیش از پنجاه زبان به پخش برنامه پرداخت.
رابرتسون با راهاندازی شبكۀ تلویزیونی كانال 12 سیبیان[32] در سال 1982پیشگام پخش برنامه در ناحیۀ خاورمیانه بود. در سال 1997 این شبكه در سراسر خاورمیانه از طریق ماهواره شروع به پخش برنامه كرد. به طرزی روزافزون، دیگر خدمترسانان امریكایی پخش برنامه، كه بسیاری از آن‌ها امیدها و آمالی هزارهگرایانه را در سر میپروراندند، به سمت این منطقۀ كتاب مقدسی[33] نشانه‌روی كردند.
شبكه ست7[34] كه برنامههای تولیدشده در استودیوهای خاورمیانه، توسط مسیحیان خاورمیانهای به زبان عربی را پخش میكند از این دست شبکه‌هاست. این شبكه مراقب است كه به طور مستقیم به اسلام حملهور نشود و به شیوة كار فرهنگی، نمایشهای پر احساس، تاك‌شوها [میزگردها]، برنامههای كودكان و برنامههای موسیقی را از طریق تلویزیون به تصویر كشد.
اقدامات رابرتسون الگوهایی را برای امپراطوریهای پخش برنامه دینی فراهم کرد كه بر اساس آن دیگران پا جای پای سیبیان گذاشته‌اند. رابرتسون خود در ارتقاء حق دینی[35] به عنوان یك نیروی سیاسی در ایالات متحده نقشی مؤثر را ایفا كرده است. او و دیگر پخشكنندههای برنامه مانند جِری فالوِل[36] (متولد 1933) برای جناح انجیلی حزب جمهوریخواه تبدیل به سخنرانانی مورد احترام شدند.
شاید موفقترین امپراطوری پخش برنامهای جدید، شبكۀ پخش برنامۀ تثلیث TBNباشد. اكنون و پس از آغاز به كار معمولی این شبكه در سال 1973، تیبیان تا سر حدّ یك امپراطوری تلویزیونی نیم میلیارد دلاری رشد كرده كه مالك و گردانندة 22 ایستگاه تلویزیونی پُرقدرت و بیش از 500 ایستگاه كم‌قدرت در تمام نقاط كشور است. با شروع هزارۀ جدید 3500 امكان كابلی این شبكه به آن اجازه داد كه به مخاطبینی دستیابی داشته باشد كه تعداد آن‌ها روزانه سی میلیون نفر تخمین زده میشود. این خدمترسانی از بیست و شش ماهواره استفاده میكند تا به بیست و چهار زبان بر فراز تمام قارههای بزرگ برنامه پخش كند، برنامههای شبكۀ تثلیث هر روز به شكل بیست و چهار ساعته پخش میشود. برنامههای این شبكه دربردارندة بزرگترین نامها در دایرۀ تله‌ونجلیسم[37] است. بنیانگذاران این شبكه یعنی پال كراچ[38] (متولد 1934) و جن كراچ[39] از پیشینهای پنتیكاستی[40] برخوردارند و سبك نیایشی و الهیات پنتیكاستی بر برنامههای این شبكه حاكم است. برنامۀ اصلی این شبكه كه آرم برنامهای آن به حساب میآید، نمایش «پروردگار را ستایش كن»[41] است كه هم واریته‌شو[42] و هم تاك‌شو[43] نشان میدهد.
آقا و خانم كراچ شبكۀ گستردهای را طرحریزی كرده‌اند كه در برگیرندۀ بُرشی از برجستهترین مبلغین و موسیقیدانان مسیحی آمریكا در برنامههایشان میشود. این شبكه هم‌چنین سالی دوبار برنامۀ همیاری مالی[44] را به اجرا درمیآورد كه عایدیهای این شبكه برای حفظ و گسترش این خدمترسانی را افزایش میدهد.
دسترسی بینالمللی تیبیان با افتتاح رسمی تیبیان اِنلِس[45] در سال 2002 با نشانه‌روی به سمت جمعیت روبه‌رشد اسپانیایی ایالات متحده افزایش یافت.
پخش برنامههای دینی در سطح جهان
یكی از مهمترین تحولات در پخش برنامۀ دینی كه از اواسط دهۀ 1980 به بعد رخ داد گسترش سریع شبكهها و برنامه‌ها در جای جای جهان بود. بسیاری از خدمترسانیهای پخش برنامه كه در اروپا و آسیا حركت گستردهای داشتند بر پایۀ رادیو[46] بودند. متقدمترین این‌ها، HCJB، یا صدای سلسه جبال آند[47] بود كه پخش برنامهای موج كوتاهاش را در سال 1931 شروع كرد و آمریكای جنوبی را در بر می‌گرفت. در آغاز قرن بیست و یكم، این شبكه در حال به كار گرفتن سه موج كوتاه قدرتمند بود كه ایستگاههای این شبكه را انتقال دهد. این امواج برنامههای تلویزیونی و رادیویی را به سراسر جهان و با تنوعی از زبانهای بومی ارسال میكند. رادیو واتیكان نیز پخش برنامۀ افتتاحیهاش را در سال 1931 ارسال كرد. بعد از گذشت سالیانی، این فعالیتِ راهاندازیشده توسط سیوعیان[48] به نحوی برنامههای خود را گسترش داده كه اکنون شامل سرویس خبری حرفهای، برنامههای موسیقی امروزین، عشای ربانی هر روزه، پوشش زنده از جلسات خطابۀ دستگاه پاپی و پخش ویدیویی زنده از پاپ به هنگام قرائت نیایشهای انجِلُس یكشنبه[49] است. اینگونه برنامه‌ها به سی و چهار زبان ارائه‌شده و روی امواج متوسط و كوتاه، ماهواره و رادیویی FM فرستاده میشود.
شركت پخش برنامة خاور دور[50] (FEBC) در سال 1948 پخش برنامههای رادیویی خود را روی یك انتقالدهندۀ سادۀ یك هزار واتی در فیلیپین آغاز كرد. در دهۀ 1950، افایبیسی با استفاده از انتقالدهندههای مگاواتی، در حال پخش برنامه به سی و شش زبان و گویش برای جمهوری خلق چین و دیگر كشورهای آسیایی بود. اکنون افایبیسی برنامههای مسیحی خود را از بیش از سی ایستگاه برای آسیا، اروپای شرقی، استرالیا، و امریكای لاتین ارسال میدارد.
رادیو ترانس ورلد (TWR) طرحریزی شد تا برخی ممنوعیتهای موجود علیه برنامههای انجیلی را در هم شكند؛ ممنوعیتهایی كه دول اروپایی در خلال دهۀ 1950 بر ایستگاههای آنان اعمال كرده بودند. این ایستگاه حقوق پخش برنامه را بر اساس مقرّرات مراكش خریداری كرد و در سال 1960 شروع به پخش برنامههایش در سراسر اروپا روی انتقالدهندۀ امواج كوتاه صد هزار واتی جدید خود كرد. در جهت گسترش خدمترسانی، این ایستگاه انتقالدهندههای موج كوتاه و بلند و AM را ساخت و رهبران دینی محلی و موسیقیدانان را برای تولید برنامه به چهل زبان مختلف به كار گرفت. شبیه افایبیسی، این ایستگاه نیز در گریختن از دست اِعمال فشار مراجع قدرت در كشورهای كمونیستی موفق بود. امروزه پخش برنامههای این ایستگاه جهانی است و با برنامههای مسیحی انجیلی تقریباً به 80% از جمعیت جهان دسترسی دارد.
سقوط كمونیسم در اروپای شرقی (1991ـ1989) گسترة جدیدی را برای خدمترسانیهای پخش برنامه دینی باز كرد. با آغاز قرن بیست و یكم، تعدادی از پخشكنندگان برنامه بر شوروی سابق و ماهوارههای آن سیطره انداختند. اروپای آگاپه،[51] یك سازمان میسیونری مسیحی بین فرقهای، در میان این‌ها بود كه برنامههای تلویزیونی مسیحی را در سراسر اروپای غربی و شرقی پخش میكرد، و گروه پخشكنندگان مسیحی متحد اروپا[52] كه از ماهوارۀ دیجیتال و فن‌آوری كابل برای پخش موعظه، مطالعات كتاب مقدسی، موسیقی و فعالیتهای تلویزیونی جهانی بهره میبرد در سراسر بریتانیا، ایرلند و اروپای قارهای برنامه پخش میكرد.
عمدۀ پیشرفت در اروپا به سال 1990 رخ داد، وقتی كه پارلمان بریتانیا قانونی را گذراند كه بر اساس آن در بریتانیای كبیر درهای امواج رادیویی روی پخشكنندگانِ مستقل برنامههای دینی باز میشد. در 1994 رادیو پیشتاز[53] یكی از اولین خدمترسانیهای انجیلی بود كه جواز برخورداری از AM را دریافت میكرد. این رادیو اكنون با ارسال برنامههایی كه ارزشهای مسیحی را بیان میكند به هستۀ مركزی مخاطبان در میان مسیحیان متعهد در بریتانیای كبیر دسترسی دارد.
پخش برنامههای دینی در طلیعۀ دَم هزارۀ جدید در سراسر دنیا در حال شكوفایی است. استرالیا با بیش از 40 ایستگاه رادیویی مسیحی، آمریكای لاتین با بیش از 150 ایستگاه تلویزیونی مسیحی و 1000 ایستگاه رادیویی و آفریقا با شمار رو به رشدی از خروجیهای رسانهای فعال سرویسدهی میشود. پخشكنندگان برنامههای اسلامی، مانند امت اسلامِ آمریكا[54] نوای قرآن مجیدِ مصر[55] و نوای اسلامِ لیبی[56] به شكل روز افزون هم در قالبهای برنامهسازی خود و هم در مهارتهای فنی خبره شدهاند. در هند تمام گروههای دینی هندی، كه شامل جینها، مسلمانان، سیكها، مسیحیان و هندوها میشوند، كانالها تلویزیونی كابلی دارند كه بیوقفه برنامههای دینی را به مخاطبان خود ارائه میدهند. این برنامه‌ها انواع مختلفی از اجراها كه شامل همه چیز از خطبههای روحانیون مسلمان گرفته تا آهنگهای مؤمنانة موسیقیدانان هندو و مجاهدههای شفادهی بنی‌هین[57] میشود را دربرمی‌گیرند.