تیمچه بازار قم

بناي تيمچه قم از آثار شاخص و ارزشمند معماري اسلامي ايران است كه توسط هنرمند برجسته دوره قاجاريه استاد حسن معمارباشي قمي در سال 1301 هجري قمري در عهد ناصري طراحي و اجرا شده است. مطابق اسناد و مدارك موجود باني ساخت بنا شخصي بنام مرحوم حاج سيد محمد طباطبايي بوده كه از تجار بزرگ قم در آن عصر است.اين بنا از ابتدا جهت تجارت فرش ساخته شده است و با توجه به اينكه فرش يكي از مهمترين محصولات هنري و صنعتي قم مي‌باشد ، ساخت بنا در آن مقطع زماني جالب توجه است. رونق تجاري تيمچه بزرگ قم در آن زمان چنانچه از نقل قول اهالي بازار بر مي‌آيد نشان دهنده درايت باني و نيز نياز بازار به چنين بنايي بوده است. تيمچه بزرگ قم تنها اثر ساخته دست استاد حسن معمارباشي در بازار قم نبوده است و از ديگر خدمات وي مي‌توان به احداث سراي صدراعظم و سراي همدانيها در بازار قم اشاره كرد. ساخت طاق تيمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر 16 متر و ارتفاع 15 متر به واقع يكي از شاهكارهاي معماري در بناهاي تجاري فرهنگي عصر قاجاريه است. از نمونه‌هاي مشابه اين بنا مي توان به تيمچه امين‌الدوله در كاشان و تيمچه حاجب الدوله تهران اشاره كرد. تيمچه بزرگ متشكل از دو بخش اصلي تيمچه و سرا مي‌باشد كه فضاي صحن‌، حجره‌ها در فضاي تيمچه و كارگاه‌هاي رفوگري و حياط پشتي در محدوده‌ي سرا قرار دارند. تيمچه داراي دو در ورودي از راسته‌ي بازارنو شامل يك در ورودي اصلي و يك در ورودي فرعي و نيز يك ورودي از كوچه سيد اسماعيل به سرا مي‌باشد. *معماري تيمچه بزرگ قم اولين عنصر شناسه تيمچه بزرگ قم از سوي بيننده‌ي بازار فرم ورودي آن است كه به صورت فضايي نيم هشتي و جزئي از جلو خان آن است. جلوخان تيمچه داراي ابعاد 3متر در 5و نيم متر است كه در بدنه‌هاي آن حجره‌هايي قرار گرفته است. ورودي ديگر بنا در محل اتصال حياط و فضاي اصلي تيمچه وجود دارد كه به نوعي فضاي تيمچه را به عنوان مكاني مستقل از حياط معرفي مي‌كند . پس از ورودي به صحن مركزي بنا مي‌رسيم كه مساحتي حدود 385 متر و ابعادي به شكل مستطيل دارد. فضاي صحن تقريبا حدود دو سوم از فضاي تيمچه را به خود اختصاص داده و اين بخش توسط سه طاق گنبدي شكل پوشيده شده است . در زير اين پوشش شاهد تزئينات با شكوه يزدي‌بندي ، كار‌بندي ، و گچبري و... هستيم . مهارت در ساخت اين تزئينات و هندسه مبتكرانه آن به حدي است كه فضا حالتي رؤيا گونه و خيال انگيز پيدا كرده و هر بيننده‌اي را در بدو ورود محسور شكوه خود مي‌كند. صحن مركزي شامل دو طبقه حجره مي‌باشد كه اكثريت قريب به اتفاق به پيشه تجارت فرش اختصاص دارد. در طبقه همكف تيمچه 27 حجره و در طبقه فوقاني 15 حجره قرار دارد. پلان حجره‌ها مستطيل شكل و داراي پوشش طاق و تويزه مي‌باشد. نكته شايان ذكر در خصوص حجره‌هاي فوقاني درب هاي چوبي با تزئينات بسيار ظريف است.از موارد قابل توجه در معماري فضاي صحن تيمچه هماهنگي و هارموني در بكارگيري رنگ‌هاي متنوع و نيز تناسبات بكار رفته است كه نشان از ذوق معمار آن دارد . تقارن فضاهاي تيمچه بيننده را از گنگي و عدم درك صحيح بنا رهايي مي‌بخشد و احساسي آشنا در مخاطب خود ايجاد مي‌كند. سازماندهي فضاهاي صحن بر پايه دو محور طولي و عرضي انجام پذيرفته است كه اين شيوه نظام بندي بنا سبب جذب افراد به مركز صحن تيمچه مي‌شود. در مركز تيمچه حوضي هشت ضلعي قرار دارد كه بر مركزيت اين فضا تأكيد و از يكنواختي فضاي كف كاسته است . كاربرد حوض صرفأ جهت وضو و شست و شو و منبع آب آن از آب انبار مجاور تيمچه بوده است . از موارد جالب توجه در فضاي صحن تيمچه هماهنگي معماري بنا با اقليم شهر است. بطوريكه فضاي صحن در فصول محتلف سال مطبوع و دلنشين مي‌باشد و با ايجاد سقف روپوش‌، فضايي جهت تلطيف سرماي زمستان و گرماي طاقت فرساي شهر كويري قم فراهم شده است. نورگيري فضاي تيمچه بر اساس عدم استفاده نور مستقيم بدليل درجه حرارت بالاي نور آفتاب شهر قم و علت ديگر استفاده از نور غير مستقيم جلوگيري از آشفتگي رنگ هاي متعدد فرش و قالي‌ها در زير نور مستقيم آفتاب است. استفاده مناسب از نور با توجه به ورود نور از روزنه‌هاي سه گنبد تيمچه و نيز نورگيرهايي كه در قسمت بدنه تعبيه شده اند بسيار شايان توجه بوده و نورپردازي بنا و تزئينات وابسته به معماري فضايي بديع را ايجاد نموده است . پس از صحن مركزي و عبور از دالان مسقف كه نقش مفصل بين حياط و تيمچه را ايفا مي‌كند به حياط سرا با فضايي مستطيل شكل و مساحتي حدود 85 متر است مي‌رسيم . كف اين فضا اندكي از فضاي صحن از فضاي صحن اصلي تيمچه پايين تر است. دور تا دور فضاي حياط سكو و داراي پلكان‌هايي در طرفين جهت عبور و مرور مي‌باشد. در گوشه شمال شرقي حياط پلكان دسترسي به پشت بام بنا قرار دارد. حياط پشتي تيمچه داراي تزئينات آجري بسيار زيباي منقش است كه باعث شده فضا از حالت يكنواختي خارج شود . فضاي سرا و حياط كوچك آن عمدتا محل كارگاههاي روفوگري و پرداخت قالي و فرش مي‌باشد كه نحوه انجام ان براي هر بيننده‌اي جالب توجه است . تيمچه بزرگ قم در سال 1376 به شماره 1902 در فهرست آثار ملي كشور ثبت گرديد و طي ساليان اخير توسط سازمان ميراث فرهنگي ، صنايع دستي و گردشگري استان قم مورد حفاظت و مرمت قرار گرفته است.