آيا شاعري با شعور ورزيدن و دريافت حقايق پنهاني داشتن هم پيوند است؟ يا چنانچه برخي از افراد تصور مي‌كنند، شاعر با منطق رياضي و استدلال عقلي سروكار ندارد و احكامي كه در شعر صادر ميكند از حكمت به دور است! قرآن در وصف گروه اخير فرموده است: ‹‹و الشعراء يتّبعهم الغاوون. ألم تر أنّهم في كلّ وادٍ يهيمون. و أنّهم يقولون ما لايفعلون ؟›› ( سور? شعراء آيات 224 تا 226) اين آيات در مكّه نازل شده است، يعني در هنگامي كه با شنيدن آيات قرآن ، پيامبر گرامي اسلام را به شاعر بودن و كاهن و مجنون بودن متهم مي‌كردند.
بعدها كه اين حقيقت جا افتاد كه آيات قرآن نه شعر است و نه همانند گفت? كاهنان و نه به گفت? يک آدم مجنون مي‌ماند، و شاعران سياسي گوي به خدمت اسلام و قرآن و پيامبر درآمدند و نسبت به اين آيات زبان به اعتراض گشودند، بي آنكه در آن حقيقت تغييري داده شود، اين استثنا بدان زده شد كه ‹‹إلاّ الّذين آمنو و عملوا الصّالحات... ››(همان /227) .
و پيامبر گرامي فرمود :‹‹ إنَّ مِنَ الشِّعِِر لَحِكمَةٌٌ›› بي گمان برخي از شعرها حكمت است.
و ترديدي وجود ندارد كه امام علي بن أبي طالب (ع) هم شعرشناس بوده است و هم شعر مي‌سروده است . دليل بر شعرشناسي آن بزرگوار داستاني است كه بخش پاياني آن در نهج البلاغه (بخش سوم ، حكمت 455) چنين گزارش شده است:
از اميرالمؤمنين (ع) پرسيدند: [از ميان شاعران دور? جاهلي] از همه شاعرتر كيست؟
پاسخ دادند : ‹‹ آنان همگي در يک ميدان [براي مسابقه با يكديگر] اسب نرانده‌اندكه بتوان برنده و نفر اول را شناخت . ليكن اگر ناچار باشيم [از ميان آنان تنها يک نفر را به عنوان بهترين شاعر معرفي كنيم] پس آن پادشاه سرگردان (يا بسيار گمراه) است ›› . و اين قولي است كه جملگي شعر شناسان و پژوهشگران در تاريخ ادبيات عرب پيش از اسلام ، برآنند . و سرگردان يا گمراه همان امرؤالقيس كِندي شاهزاد? يمني است كه در زمان پدر راه و رسم ولايت عهدي را كنار گذاشته با دوستان و نديمان به نوشخواري و عيّاشي و فساد سرگرم بود، و هنگامي كه خبر كشته شدن پدرش به دست افراد قبيل? بني اسد را براي او آوردند، چون به شر ب مدام سرش گرم بود، گفت : فردا . و از فرداي آن روز درصدد انتقام گرفتن از بني اسد بر آمد و در اين راه سرگشت? بيابانها و كشورها و قبيله ها شد و جان بر سر اين كار گذاشت.
اين سخن ، ونيز تمثّلهايي كه اميرالمؤمنين در ضمن سخنان خود به اشعار ديگران، و گاه با ذكر شاعر : (كما قال اخو هوازن، كما قال اخو بني سليم و...) به عمل آورده، نشان مي‌دهد كه در حفظ شعر ديگران، يا دست كم حفظ برخي ابيات پرمحتوا و حكمت آميز كه غالباً به صورت ضرب المثل در آمده بودند عنايتي داشته است.
از اين ها گذشته، رجزهايي در هم? جنگها كه اميرالمؤمنين در آنها شركت داشته است، وصف آن جنگها و جنگاوران، از وي در سيره ها ، بويژه سيرت رسول الله منسوب به ابن اسحاق ، و در سير? ابن هشام ، و طبقات ابن سعد و برخي ديگر از منابع كهن، گزارش كرده اند كه گوياي توانايي او در شعر و شاعري است.
چرا دور برويم، كسي كه سخنان او به صفت ‹‹دون كلام الخالق و فوق كلام المخلوق›› متصف شده است، و آن سخنان ، از نظر لفظ از شعر نظم يافته ترند ، چگونه ممكن است از گفتن شعر درماند و يا با شعر و شاعري بيگانه باشد؟
قدر مسلّم ، اميرالمؤمنين (ع) برخي از مناجاتهاي خود را به صورت شعر گفته است، زيرا همان عواطف و احساسات و نازكي خيال و رقّت وصف كه در گفته ها و نوشته ها ي منثور او است، در اين مناجاتها هم به چشم مي‌خورد. ليكن دربار? اشعار اميرالمؤمنين چند نكته را لازم است در نظر گرفت:
1.معمول است كه افرادي گمنام و بي پايگاه در اجتماع، اشعاري مي‌سرايند، و چون مي‌خواهند ،آن اشعار ـ برخلاف خودشان‌ـ جاويد بمانند، آنها را به شاعري، شخصيتي يا دانشمندي نسبت مي دهند و طبيعي است كه اشعار بسياري را ـ همچون حديث ـ به شخصيتي دانشي و جاويدان مانند اميرالمؤمنين نسبت دهند.
2.برخي از ابيات را كه اميرالمؤمنين، با يادكرد گوينده يابي ياد كرد، بدانها تمثل جسته و استشهاد كرده است ،ناآگاهانه و به مرور ايام، به نام او ثبت شده است.
3.ممكن است برخي از مضامين سخنان امام را كساني به شعر در آورده، و خود آنان آگاهانه به وي نسبت داده باشند، يا كسان ديگري ، ندانسته آن ها را از سروده هاي امام پنداشته باشند.
4.برخي از اشعار و ابيات زبان حال امام باشد كه شاعراني آن حالت را به زبان مقال در آورده اند.
به هرحال هم? اين گمان ها؛ و گمان هاي پر شمار ديگري نيز مي‌توان دربار? ديوان شعر منسوب به اميرالمؤمنين داد.
و اما ديوان اشعار منسوب به اميرالمؤمنين(ع)
گذشته از اين كه اميرالمؤمنين (ع) را سرايند? هم? اشعاري كه به وي نسبت داده اند بدانيم يا ندانيم، در منابع بسياري، از روزگاران كهن تاكنون، اشعار و نظم هايي را از او دانسته اند، و از سد? چهارم هجري تاكنون ، كساني به گردآوري اشعار امام، همّت گماشته‌اند كه اگر ابو احمد عبدالعزيز جلودي (ف332هـ ) را به (گفت? نجاشي در رجال خود) نخستين گردآورند? اشعار امام بدانيم، تا كنون بيشتر از 33 نفر به گردآوري و يا شرح اشعار امام، به صورت كامل يا ناقص ، اقدام كرده اند كه به تحقيق پژوهشگر و مترجم دانشمند آقاي دكتر ابوالقاسم امامي، جامع ترين مجموع? اشعار انوار العقول گردآورد? قطب الدين كيدري، شارح نهج البلاغه در سال 567 هجري ، نام دارد، و بهترين شرح به فارسي ، شرح قاضي ميرحسين ميبدي (ف 909هـ ) - كتاب حاضر - ميباشد . (دكتر ابوالقاسم امامي ، ترجم? ديوان امام علي ، مقدمه از ص 11 تا 22). مؤلف اين شرح ‹‹قاضي ميرحسين بن معين الدين علي ميبدي يزدي ملقب به كمال الدين و متخلص به منطقي ، پسر معين الدين جمال بن جلال الدين محمد، مشهور به معلم يزدي (ف.789هـ) است كه نزد قاضي عضدالدين ايجي ، صاحب كتاب مواقف تلّمذ كرده بود (ص بيست و نه مقدم? مصححان)
از آن جا كه تاريخ وفات مؤلف 909 هـ است، لذا تاريخ ياد شده در بالا (789هـ) تاريخ وفات جدّ او است نه پدر او ، زيرا : اولاً نام پدرش معين الدين علي است، و معين الدين جمال بايد نام جدّ او باشد و در اين ميان نام علي بن جمال ، احتمالاً افتاده است؛ ثانياً اگر 789هـ . سال وفات پدر او باشد و وي د رهمان سال هم متولد شده باشد بايد از عمري صد ساله (به گفت? دهخدا در لغت نامه ذيل حسين ميبدي )و يا يکصد و بيست ساله(به گفت? صاحب خلاصه التواريخ و محمد يوسف وال? اصفهاني ) برخوردار بوده، ليكن هيچ كدام از تاريخها به عمر دراز او اشاره نكرده اند.
مؤلف گويد: ‹‹... و چون ذرّ? خاكسار و قطر? بي مقدار، حسين بن معين الدين ميبدي، ... در ساير اوقات بدِلِ كامل او متوجّه و باهل محبّت او متشبّه است، از عالم غيب اشارت منزّه از ريب رسيد كه اين ديوان رفيع ايوان وسيع ميدان را شرحي مي بايد نوشت و تخم سعادت ابدي در اراضي قابليات مي‌بايد كشت . بنابراين مقدّمه، قدم در اين بحر عميق نهادم و درِمدين? علم را به مفتاح تحقيق گشادم و در تنقيح مقاصد و توضيح معاقد آن قصب سبق از اقران ربودم و احتراز از ايجاز و اِلغاز و اجتناب از اِطناب و اِسهاب التزام نمودم... و هرچند كه بيقين معلوم نيست كه اين بحر از خاشاكِ شعرِ غير صافي است، اگر يك بين شعر اوست، مرا در دنيا و عقبي كافي است››.(ص 6 ديباجه )
‹‹و قبل از شروع در شرح ابيات مطالب بلند و مآرب ارجمند كه در اثناي شرح مفيد است و اكثر آن مشتمل بر فايد? جديدست مسطور خام? تحرير و مزبور نام? تصوير خواهد شد در ضمن هفت فاتحه ، و من الله كشفُ الأسرار الّلائحة.›› (ص7 ديباچه )
فواتح سبعه كه پيش از شرح ديوان آمده به شرح زير است:
فاتح? اولي در بيان راه است كه مسلوك اصفياست.
قضا و قدر، خير و شرّ و اين قبيل مسائل بر وفق نظر عارفان سخن گفته است.
فاتح? رابعه در انسان كبير است،و از قول شيخ [محي الدين ابن عربي] در فصّ هودي نقل ميكند كه گويد :‹‹لعالم صورة الحقّ و هو روح العالم المدبّر له، فهو الانسان الكبير.›› (ص70) ، و بحث هيولي، اقسام جسم ،افلاك ، جهت، عناصر اربعه، نفس ،آثار علويه ، نقس ناطقه ، و اعراض نه گانه، نَفْس انساني، ترتيب منازل قمر، جنّ و طوايف آنها و انواع جنّ ، حضرات كلي? الهيّه، و لاهوت و ناسوت در اين فاتح? آمده است
فاتح? خامسه در انسان صغير كه انسان العين انسان كبير است.
در اين فاتحه دربار? نفس، دل، طبع انسان ، برزخ ميان عالم اجسام و عالم ارواح، صور محسوسه در عالم شهادت، و از اين قبيل مسائل بحث ميشود. در يكي از فتح هاي اين فاتحه گويد: ‹‹امام غزّالي و امام راغب و بسي از معتزله و اماميه و صوفيه برانند كه لذّات و آلام عقليّه خواهد بود و بهشت و دوزخ جسماني، بر وجهي كه معتقد اهل حقّ است، هم خواهد بود.›› (ص124)
و از هر فصل از هر فاتحه را تحت ‹‹فتح›› آورده است. در اين فصل كه به سير و سلوك اختصاص دارد، مَثَل مسلك متكلمين و حكماي مشّائين و مسلك صوفيه و حكماي اشراقيين را مثل اعمي و اصم و بصير و سميع، مي‌داند . (ص9) و در نكوهش علم كلام از امام شافعي - كه مؤلف به مذهب او است- و امام مالك و ابو يوسف [شاگرد ابو حنيفه] و امام احمد و امام غزالي شاهد مي‌آورد. (ص10)
با اينكه مؤلّف، بطور مسلّم شافعي و به مسلك صوفيّه است، ليكن براي اميرالمؤمنين لفظ ‹‹عليه السّلام››را به كار مي‌برد، و در فاتح? سابعه (ص215) مي‌نويسد : ‹‹امام محمدبن علي باقر ، علي نبيّنا و عليهماالسلام›› كه معمولاً شيعيان در هنگام بردن نام پيامبران ديگر چنين مي‌گويند. و چون مؤلف به مشرب عرفا است، همه جا اميرالمؤمنين را بيش از ديگران با احترام و تبجيل و تجليل ياد ميكند: ‹‹اميرالمؤمنين ابوبكر، رضي الله عنه ، گفته ›› (ص36).
‹‹اميرالمؤمنين علي عليه السلام فرمود›› (ص37) و‹‹حضرت مرتضي رضي الله عنه فرمود›› (ص37) ‹‹و امام جعفر صادق، رضي الله عنه›› (ص67).
در اين فاتحه ، مؤلف دربار? عقايد متكلمين و حكما [: فلاسفه] و صوفيه و اشراقيون و معتزله و شيعه و مسأل? قضا و قدر و مشيّت و مسائل شرعيه و امثال اينها بحث ميكند. نكت? ديگري كه در اين فاتحه مورد بحث قرارگرفته ، موضوع بعثت مجدّدان در رأس هر صد سال ميباشد و مجدّدان سده هاي نخست تا پنجم را به ترتيب : عمربن عبدالعزيز ، امام شافعي ، ابوالحسن اشعري ، ابوبكر باقلّاني و ابوحامد غزّالي ، مي‌داند (ص22) و سپس از قول ابن اثير در المشهورة في الاسلام الّتي عليها مدارالمسلمين في أقطار الأرض: مذهب الشافعي و
شگفت آنكه مؤلّف ، مذاهب شيعه را از اماميّه جدا ميكند و پس از برشمردن چهار مذهب اهل سنت به عنوان مذاهب حقّ مسلمانان ميگويد : ‹‹و امّا مذاهب شيعه به واسط? لعن و طعن اراذل ايشان درشأن صحابه مردود است و اثر آن مذاهب در ميان جمهور اهل اسلام مفقود.و جمال الدين محمدبن مطهّر حلّي و خواجه نصيرالدين طوسي از اماميه اند.›› (ص30) و پس از نقل سخن بالا از ابن اثير دربار? اماميه ميگويد : ‹‹واعدل طوايف شيعه اصحاب زيد بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالبند.›› (ص31)
فاتح? ثانيه در ذات خدا ، تقدّس و تعالي.
در آغاز اين فاتحه، تحت عنوان فتح گويد: ‹‹صوفيّه گويند ادراك ذات بحت و غيب هويّت كه از اشارات و عبارات مُعرّي و از قيود اعتبارات مبرّا باشد محال است..››
و هم? اين فاتحه را با نقل گفت? صوفيّه دربار? ذات خدا به پايان مي رساند و در هم? مباحث عقيد? حكما [:فلاسفه] و متكلّمين را با آراء صوفيّه رد ميكند.
فاتح? ثالثه در اسما و صفات.در اين فاتحه نيز به گفت? صوفيه متوسل شده و در آغاز آن گويد : ‹‹صوفيّه گويند اسم، ذاتست با صفتي معيّن و تجلّي خاصّ و سخن در اين اسم است كه عين مسمّاست يا غير او، نه در لفظ، چنانچه متكلّمان پندارند...›› (ص53).
در يكي از ‹‹فتح›› هاي اين فاتحه ميگويد: ‹‹و صفات حقّ عين ذاتست باتّفاق صوفيّه و حكما، يعني مترتّب ميشود بر مجرّد ذات حقّ آنچه مترتّب ميشود بر ذات ممكن با صفت .. پس ذات و صفات متحدند در حقيقت و متغايرند در مفهوم. و مرجع اين سخن نقي صفاتست با حصول نتايج و ثمرات آن از ذات تنها . و اشارت باينست آنچه حضرت مرتضي ، عليه السلام ، فرمود : ‹‹كمال التوحيد نفي الصفات عنه›› و في بعض الروايات ‹‹كمال الاخلاص››. و توهم نكني ...›› (ص57)
و اين سخن عقيد? شيع? اماميه است كه با عقيد? معتزله (نقي الصفات مطلق) و عقيد? اشاعره كه (جدا بودن صفات از ذات) ميباشد، تفاوت اساسي دارد. و مرجع سخن خود را فرمود? اميرالمؤمنين قرار داده است كه در خطب? اول نهج البلاغه نقل شده است : ‹‹أوّل الدّين معرفته، و كمال معرفته التصديق به، و كمال التصديق به توحيده، و كمال توحيده الاخلاص له ، و كمال الاخلاص له نفي الصفات عنه...››
يكي از منابع اين بخش از خطبه، اصول كافي ميباشد . در كتاب، مصححان منبع اين استشهاد را ‹‹نهج البلاغه ، ص39›› نوشته اند، و حق بود شمار? خطبه را ذکر مي‌کردند، زيرا همه كس نهج البلاغ? صبحي صالح را در اختيار ندارد كه بداند اين مطلب در صفح? 39 آن چاپ شده است. در اين فاتحه دربار? حادث يا قديم بودن كلام الله،
فاتح? سادسه درنبوت و ولايت است. در اين فاتحه دربار? نبي و رسول و پيامبران اولوالعزم و صاحبان شريعت و صفات آنان و امتيازات پيامبر اكرم بر ديگر پيامبران از قول حكما و متكلمان و صوفيه و بزرگان دين سخن رفته است، و دربار? عصمت انبياء گويد: ‹‹و انبيا معصومند از كذب بعمد و در كذب بسهو و نسيان خلاف است.استاد ابواسحاق و اكثر ائمه منع آن كرده اند و قاضي ابوبكر تجويز كرده، و معصومند از كفر قبل از نبوت و بعد از نبوت، و از كباير به عمد بعد از نبوت. و ابوعلي جُبّائي برآنست كه از صغاير به عمد هم معصومند. و شيعه تجويز كرده‌اند كه ايشان اظهار كفر كنند براي تقيه.›› (ص136). و بحثي ممتع در ولايت از قول صوفيّه دارد، و مقايس? ولايت با نبوّت و رسالت، به دنبال آن ميآيد ، و فرق ميان وحي و الهام، و اقسام اولياء و اقسام ولايت، و منازل سالك، و انواع فنا، و اقسام بقا، و اقسام تجلّي، كشف، و افراد و امامان و اوتاد و ابدال و نجبا همه را در اين فاتحه به بحث مي‌نشيند و ميگويد : ‹‹و خاتم ولايت مطلق? محمّديّه مهديست كه از نسل آن حضرتست و حضرت سيد علي همداني، قدّس الله سرّه، در حلّ فصوص مي‌فرمايد: ‹‹ خاتم ولايت مقيّد? محمّديّه بمرتب? قلب محمّد رسد، و خاتم ولايت مطلقه بمرتب? روح، و خاتم ولايت عامّه عيسي است، عليه الصلاة و السّلام .››. (ص145) و نيز مي نويسد: ‹‹و بعضي پندارند كه اوليا و خواصّ مكلّفند بتأويل قرآن و حديث ، و عامّه مكلّفند بتفسير اين رو . و حقّ كلام آنكه همه مكلّفيم بظاهر قرآن و حديث، و خواصّ بتأويل نيز مكلّفند. و در تأويل طبقات بسيار است و هر كس از خواصّ مكلّف است بتأويلي كه بر قدر عروج و صفاي اوست›› (ص164)
در اين شش فاتحه كه بحث در مسائل عقيدتي است، علاوه بر آوردن استشهاداتي از ابن عربي، غزّالي، نجم الكبري، سيد شريف جرجاني، ابوعلي سينا، محقق طوسي، قاضي عضد، شهرستاني، قيصري، جلال الدين دواني، علاء الدول? سمناني ، امام راغب، و شيخ طوسي و بخاري و مسلم و ترمذي، شيخ مؤيّد الدّين جندي، حضرت نوربخش، مولانا عبدالرّزاق كاشي، و بطور كلي از حكما و متكلمين و صوفيّه و عرفا و فقها؛ و براي تأييد ادعاهاي خود عمدةًً از اشعار مولانا، حافظ، ابن فارض ، شيخ محمود شبستري و گاه عراقي و شاعران ديگر استفاده ميكند و خود نيز اشعار بسياري دربار? بيشتر موضوعات سروده است كه به رمز ‹‹س››مشخص ميشود.
فاتح? سابعه ‹‹در فضائل و احوال مرتضي بر وفق حديث و قرآن قديم››است.
اين فاتحه از ديگر فاتحه ها مفصل تر است، و منابع او بيشتر كتب حديث و تاريخ اهل سنت مانند صحابه سته، المجم الكبير طبراني، مسلم، بخاري، ترمذي، احمد، ابن ماجه، نسائي، مالك، شرح السنّ? بغوي، كشّاف زمخشري، انوارالتنزيل واحدي، جامع الاصول ابن اثير، و از ثعلبي و بيهقي در معالم التنزيل، امام نواوي در روضة الطّالبين، طحاوي در مشكل الغريب، و حافظ ابونعيم در حلية الاولياء، امام فخر در تفسير كبير، شافعي، ابوحنيفه (اشعارشان دربار? محبت علي و اهل بيت)، حاكم [نيشابوري] درفتن و ملاحم، و مانند اين ها است، و بيشتر آيات قرآن را كه در شأن اميرالمؤمنين (ع) نازل شده است، از قول بزرگان اهل سنّت نقل ميكند. اينك نكاتي از اين فاتحه :
و ترمذي از أنَس روايت كند كه پيغمبر، صلّي الله عليه و سلّم فرمود:‹‹أقضاكم عليّ›› و از علي روايت كند كه مصطفي صلّي الله عليه و سلّم، فرمود: ‹‹ رحم الله عليّاً، الّلهمّ أدِرِ الحقَّ معه حيث دار.››
و چه خوبست كه از حروف مقطعّ? واقعه در اوايل سور فرقاني، بعد از حذف مكرّرات، ‹‹عليٌّ صراطُ حقّ نُمسِكه›› ظاهر ميشود (ص177).
اول فتنه اي كه ميان اهل اسلام واقع شد آن بود كه پيغمبر، صلّي الله عليه و سلّم در مرض موت فرمود: ‹‹هَلّموا، اكتبْ لكم كتاباً لَنْ تضلّوا بَعده›› و عمر گفت: ‹‹إنّ النّبيَّ قد غلب عليه الوجع و عندكم القرآنُ ، حسبُكم كتابُ الله!›› و نزاع به مرتبه اي رسيد كه پيغمبر، صلّي الله عليه و سلّم، فرمود: ‹‹قوموا عنّي، لاينبغي عندي النزاع.›› (ص189)
وبه دنبال اين سخن جريان جانشيني رسول خدا (ص) را به اختصار تا كشته شدن عثمان و بيعت با اميرالمؤمنين، مي‌نويسد و آنگاه شرح حال امام را تا شهادت او و امامان پس از وي تا امام زمان را به اجمال مي‌آورد و اين فاتحه را به پايان مي رساند، چون برخي از نكات اين شرح حال كه مستند به منابع اهل سنّت است،جالب توجّه ميباشد ، در ذيل به برخي از آنها اشاره ميشود:
پس از واقع? جمل مي‌نويسد: و بخاري و مسلم و ترمذي از ابوبكر روايت كنند كه چون خبر به پيغمبر رسيد كه اهل فارس دختر كِسري را پادشاه ساختند، فرمود: ‹‹لن يفلح قومٌ ولّوا أمرهم امرأةً.›› و در وقتي كه عايشه متوجّه بصره شد، اين حديث به ياد من آمد و خدا مرا از آن فتنه نگاه داشت.(ص196)
و اويس بن عامر قرني مرادي در كنار فرات آواز طبل شنيد ، پرسيد كه چه واقعه است . گفتند : ‹‹ميان علي و معاويه محاربه است›› درحال به نصرت علي متوجّه شد و در اثناي حرب شهادت يافت .(ص194)
و شرح حال اميرالمومنين را تا شهادت او دنبال ميكند و سپس جريان بيعت با امام حسن(ع)و جنگ امام با معاويه و صلح او را مي‌آورد و به شهادت امام حسين (ع) نيز اشاره اي دارد و آنگاه مي‌نويسد : و امام علي زين العابدين پسر امام حسين است، و سلسل? توالد ميان هشت امام دگر بترتيب ذكر ايشانست ... و امام حسن عسكري در مدينه در سن? احدي و ثلاثين و مائتين متولد شد و در سُرَّ مَن رأي در سن? ستّين ومأتين وفات يافت . و امام محمّد در سرّ مَن رأي در بيست و سوم رمضان سن? ثمان و خمسين و مائتين متولد شد. و اماميّه گويند مهدي موعود اوست، و در حرف لام خواهد آمد.
و شيخ محيي الدّين در باب سيصد و شصت و ششم از فتوحات گويد: ‹‹إنّ للهِ خليفةً يخرج مِن عترة رسول الله من ولد فاطمة يواطي اسمه اسم رسول الله، جدّه الحسن بن عليّ بن أبي طالب، يبايع بين الركن و المقام..›› (ص202)
آنگاه نظر ديگران را دربار? بني اميه و سيّئات اعمالشان ذكر ميكند و از سعد الدين تفتاواني مطلبي مي‌آورد كه برخي از علماي مذهب لعنت بر يزيد را تجويز نمي‌کنند، با اينکه مي‌دانند که او سزاوار لعنت و بيشتر از لعنت است، و اين از بيم لعنت كردن خلفاي پيش از يزيد مي باشد چنانچه رافضي‌ها شعارشان لعنت بر خلفا و در دعاها و انجمنهايشان است ، لذا آن علما براي جلوگيري از عوام چنين گويند. سپس شارح مي افزايد : و در شرح عقايد [تفتازاني] گويد: رضايت يزيد به قتل حسين و شادي او از اين امر و اهانت او به اهل بيت رسول خدا (ص) در معنا به تواتر رسيده است، لذا ما دربار? او، و حتي در ايمانش هيچ توقفي نداريم ، لعنة الله عليه و علي انصاره وأعوانه . (شرح العقايد النسفيّه : 186-187) آنگاه شارح خود اظهار نظر ميكند كه :
‹‹و حقّ كلام آنكه اگر كسي در نفس الامر ملعون باشد، چه حاجت كه تو زبان خود را به لعنت او آلوده كني و اگر ملعون نباشد، او را از لعنت هيچ زيان نخواهد بود و تو آثم گردي و متّصف به بد گفتن شوي.››
زنهار و هزار زنهار كه در شأن خلفاي ثلاثه ، رضي الله عنهم، اعتقاد فاسد مكن، و بدان كه حضرت مصطفي، صلّي الله عليه و سلّم، ظاهر بكمل و باطن بكمال داشت ؛ بعضي كه از ظاهر او فيض بيشتر گرفتند و بطرف نبوّت اقرب بودند، بعد ازو خليفه شدند، يا مقوّي خلفا بودند، وبعضي كه از باطن او فيض بيشتر گرفتند و بطرف ولايت انسب بودند به ارشاد و تكميل سالكان و فقرا مشغول گشتند، تا هم سلسل? ظاهر منتظم و هم سلسل? باطن محفوظ باشد.(ص206).
و در پايان فاتح? سابعه چنين مي‌نويسد :
و لُباب سخن آنكه تا در ميان صحابه كسي بود كه استعداد خلافت داشت، علي ملتفت نشد و آن زمان كه هيچ قابل نماند، به ضرورت قبول كرد. و شيخ عللء الدوله گويد: ولايتْ علم باطن است، و وراثتْ علم ظاهر، و امامتْ علم ظاهر و باطن، و وصايتْ حفظ سلسله باطن، و خلافتْ حفظ سلسل? ظاهر . و علي بعد از نبي ، ولي و وارث و امام و وصي بود، اما خليفه نبود، و بعد از عثمان خليفه هم شد. (ص211) از آن جا كه اين سخنان ا ز يك عارف گفته شده است. كه در فقه به مذهب شافعي و در كلام، همچون غزّالي ، به مكتب اشعري، و در عرفان به مشرب محيي الدين ابن العربي است و سخنانش همه مستند يا مستنبط از علماي حديث و فقه و كلام و اهل سنت است، مي‌تواند خود منبعي معتبر و قابل توجّه براي فريقين باشد، و وسيله‌اي براي تمسّك به وحدت و همبستگي در ميان هم? مسلمانان.
ديوان شعر منسوب به اميرالمؤمنين(ع)
پس از فواتح سبعه مي نويسد :
و اكنون كه فواتح سبعه رقم اتمام يافت ، شروع خواهم كرد در شرح ابيات محكمة المباني، و اوّل توضيح لغات خواهد بود و تنقيح نكات نحو و معاني، پس ترجم? ابيات بي زياده و نقصان، و ايراد يك رباعي بر طبق آن، و در حكايات حوادث و رجزهاي حروب تفصيل قصص خواهد شد با خصر بيان، و احتراز از تكرار لغات التزام شده؛ چه فهم آن از ترجمه مي‌توان ... (ص211) انگاه اشعار منسوب به اميرالمؤمنين را به ترتيب الفبائي قافيه آورده برخي ا ز آنها را يك بيت يک بيت، به ترتيب يادشده در بالا، شرح مي‌دهد، و برخي از قطعات را پس از چند بيت. و در پايان شر ح لغوي و ترجم? بيت يا ابيات. تنها يك رباعي از خود در مفهوم يك يا چند بيت مي‌آورد.
و اين ترتيب ظاهراً همان ترتيب انوارالعقول في أشعار وصي الرسول (ص) گرداوري قطب الدين محمدبن حسين بيهقي كيدُري نيشابوري است. گرد آورنده پيش از اين كار مجموع? مختصري از اشعار اميرالمؤمنين (ع) گرد آورده كه آن را الحديقة الأنيقة ناميده است، و شرحي نيز بر نهج البلاغه نوشته كه در سال 567 آن را به پايان رسانيده است. (دكتر ابولقاسم امامي، مقدم? ديوان امام علي )
اين مجموعه بيش از دوهزار بيت دارد، البته برخي از اشعار مثلّث و مخمّس هستند كه هر مثلّث يك بيت و هر مخمّس دو بيت حساب شده است.
در آغاز نوشتار گفته شد كه هيچكس نمي تواند قدرت شاعري و شعر سرايي از اميرالمؤمنين را انكار كند، ليكن هيچ شخصي ، هر چند كه شعر شناس و پژوهشگري دقيق باشد، نمي‌تواند تشخيص دهد كه چه مقدار از اين اشعاِر منسوب به امام صحت دارد و از آن بزرگوار است و چه اندازه از آنها تعلّق ندارد و يا كدام يك از آنها زبان حال امام است ، چند بيت از اين ابيات مضمون يا مفهوم سخنان منثور آن حضرت ميباشد، و كدام يك از اين ابيات بوسيل? اميرالمؤمنين، بدون ذكر نام شاعر، مورد تمثّل واقع شده است، و يا اينكه چه مقدار از اشعار ديگر درمنابع گوناگون از امام وجود دارد و گرد آورندگان بدان ها دست نيافته اند.
از اين رو در زير نمونه هايي از ديوان اشعار امام برگزيده دربار? آن توضيحاتي كه به نظر نگارنده مناسب است داده ميشود و ادعا نمي‌شود كه اظهار نظرها حكمي قطعي و صحيح است.
شارح، اگر چه به مسلك صوفيه و به مشرب عرفا ميباشد، ليكن با حكمت به معناي فلسفه، علم كلام ، فقه تفسير حديث، لغت ، معاني و بيان، طبيعيات، رياضيات، طب، نجوم و بسياري از علوم زمان خويش آشنا است، و در شرح اشعار، و در فواتح سبع? پيش از شرح اشعار، آنها را به كار برده است. اينك نمونه هايي از شرح
• و إنّما أمّهاتُ الناس أوعِيةٌٌ
• مستودعاتٌ و لأحساب آباءُ
شارح پس از شرح لغات، بيت را چنين ترجمه ميكند:
مي‌فرمايد: نيستند مادران مردم، مگر ظرفي چند كه محل سپردن وديعت نطفه اند، تا بپرورند و باز سپارند؛ و براي احسابند پدران كه فضايل و كمالات دارند. س:
• درباب نسب اگر كني عمر تلف
• باري به پدر كه باشدش فضل و شرف
• مادر چو صدف باشد و فرزند چو دُرّ
• هرگز نبود عزّت درّ بهر صدف
نكته
قضيه مشهور? ‹‹الرّجل خيرٌ مِن المرأة ›› واسط? شدت انتساب فرزندست به پدر، و اگر نه، در فنّ طبّ مبيّن و مقرّر است كه تكوّن فرزند از امتزاج و اختلاط پدر و نطف? مادر است.(ص216)
شكوه از زنان بي وفا كه نه صدق دارند و نه صفا
• دَعْ ذكر هنّ فمالهنّ وفاءُ
• ريح الصّبا و عهودهنّ سواءُ
• يكسرنَ قلبك ثم لايجُبرنَه
• وقلوبهنّ من الوفاء خلاءُ
نكته
حضرت مصطفي ، صلّي الله عليه و سلّم، فرموده : ‹‹زنان ناقصات عقل و دينند.›› و گفته که شهادت زن مثل نصف شهادت مردست و آن از نقصان عقل اوست، و چون حايض شده روزه نمي دارد و نماز نمي‌گزارد و آن نقصان دين اوست، و بحكم (للذّكرمثل حظّ الانثيين) ميراث خواهر مثل نصف ميراث برادر
است و حال آنكه زن بواسط? عجز و ضعف احقّ است بميراث از مرد...(ص235)
صرف نظر از اينكه شعر از جهت ادبي سست است، در بيت دوم مضموني عاشقانه دارد و از شيو? سخن اميرالمؤمنين (در نثر و نظم ) به دور است. و آنچه را در ذيل نكته به پيامبر اكرم (ص) نسبت داده مضمون خطب? 80 اميرالمؤمنين در نهج البلاغه است: ‹‹إنّ النساءَ نواقص الايمان، نواقص الحظوظ، نواقص العقول...››
كه البته، نه از نظر سند بلكه از جهت محتوا و مفهوم و شرايط بيان و غيره جاي بحث فراوان داد كه اين نوشتار را جاي آن بحث‌ها نيست .
• تحرّز من الدنيا فإنّ فَناءها
• محلّ فَناء لامحّل بقاءِ
• فصفوتها ممزوجةٌٌ بكُدُورةِ
• و راحتها مقرونَةٌ بعناءِ
اميرالمؤمنين از فنا شدن دنيا و آميخته بودن صفاي آن با كدورتش و آسايش آن با رنج و زحمتش بسيار سخن گفته است كه به برخي از آنها در ذيل اشاره ميشود :
ما أصف من دارٍ أولّها عناء و آخرها فناء. (نهج ،ط82)
انّما خُلقِتَ لآخر? لا للدنيا و للفناء لا للبقاء. (همان، و ص31)
قد أمَرَّ فيها [: الدنيا] ماكان حُلواً، و كدر منها ماكان صفوا.ً (همان، ط52)
قطعه شعري در احكام روزهاي هفته از امام نقل شده است:
• لَنِعَم اليَومُ يَومُ السَّبتِ حقّاً
• لصِيَدٍ إن أردتَ بِلا امتِراء
• وَفِي الأحد البِناءُ لأنّ فِيهِ
• تبداً الله في خلق السّماء
....
• وفي الجُمُعات تزويجٌ و عُرسٌ
• و لذّات الرِّجال مع النساء
نيك است روز شنبه براي شكار ، و يك شنبه ساختمان كردن، و دوشنبه براي سفر كردن، و سه شنبه براي حجامت و خون گرفتن، و چهارشنبه براي دارو خوردن ، و پنج شنبه برا ي برآوردن نياز و يا خواستن نيازها از خدا ، زيرا خدا روز پنج شنبه به دعاي بندگانش گوش مي‌دهد، و در روزهاي جمعه براي ازدواج و طعام عروسي دادن و لذتهاي مردان با زنان مناسب است
در پايان آن در يك بيت ميگويد : اين دانش را كسي جز پيامبر يا وصي پيامبران نمي‌داند . اين ابيات را كه به كسي نسبت داده اند كه هنگام رفتن به جنگ نهروان، ستاره شناسي راه را براو گرفته گفت:
يا اميرالمومنين در اين ساعت به جنگ مرو كه شكست مي‌خوري . اميرالمؤمنين به او و همراهان خويش گفت: اين سخن يعني غيب دانستن و به جاي خدا از بند? غيب دان او ، به خاطر راهنمايي به ساعات سعد و نحس راهنمايي كردن ، سپاسگزاري. مردم ، اين سخن بيهوده است و گونه اي كهانت و سحر است كه فرآيند آن كفر مي باشد .( مضمون سخن 79 نهج البلاغه )
و در يك گفتار ديگر مي‌فرمايد: ‹‹و هر روز كه از فرمان خدا سرپيچي نشود، همان روز عيد است›› (حكمت 428نهج البلاغه )
بنابراين نمي توان اشعار يادشده در بالا درمورد ايام هفته را به اميرالمؤمنين نسبت داد، البته محتواي هر بيت را مي توان به نقد كشيد، ليكن در فرصتي و جايي ديگر .
در قافي? باء دوبيت زير را به امام نسبت داده اند:
• فإن تسأليني كيف أنت فإنّني
• صبور علي ريب الزمان صليب
• حريص علي أن لاتُري بي كآبةُُ
• قيشمتَ عادٍ أو يُساءَ حبيبُ
در نهج البلاغه (بخش دوم، نام? 36) نام? امام به عقيل را آورده است كه عقيل به امام مي‌نويسد : عده اي از مدينه به نزد معاويه خزيده اند، و از سر دل سوزي براي امام ، به وي پيشنهاد ميكند كه برخيز و از كوفه به نزد خودم بيا. امام اين نامه را در پاسخ او مي‌نويسد و در پايان به اين دوبيت كه به گفت? ابن ابي الحديد (شرح نهج البلاغه16/152) از عباس بن مرداس سلمي است ، تمثل مي‌جويد و مي‌فرمايد: ‹‹كما قال أخو بني سَلِيم››و مصراع سوم در نهج البلاغه چنين است :« يَعِزُّ عَلَيَّ أن تُري...» و با نقل شاعر مسلّم است كه اين شعر از امام نيست و در هم? نسخه هاي خطي نهج البلاغه هم عبارت بالا را نقل كرده اند، حال چرا گردآورند? اشعار آن را به اميرالمؤمنين نسبت داده است، معلوم نيست. البته شارح پس از شرح لغات، مي‌نويسد : ‹‹و از نهج‌البلاغه فهم مي شود كه اين دو بيت نظم يكي از بني سليم است و حضرت مرتضي در اثناي كلام خويش آورده. ›› (ص295) اگر بخواهيم به همين شيوه تا آخر شرح پيش برويم سخن به درازا مي‌كشد، به هر حال، صرف نظر از اينكه هم? ابيات از امام باشد يا نباشد، اين شرح و ترجم? اشعار اميرالمؤمنين (بوسيل? مرحوم مصطفي زماني و جناب آقاي دكتر ابولقاسم امامي)و تصحيح شرح كار بسيار با ارزشي است، و گامي است نيك در جهت شناسانيدن معارف والاي علوي . ليكن هم? اين كارها چنانکه نهج البلاغه نيز - بايد با معياري دقيق و نقدي علمي و شيوه اي پژوهشي صورت پذيرد ، تا سره ها از ناسره ها جدا گردد، گوهرهاي ناب گنجين? پايان ناپذيز علوي و اسلامي و فرهنگ ايراني و شيعي در دسترس علاقه مندان قرارگيرد.
در اين جا شايسته است براي بهتر شدن اين كار با ارزش و گران سنگ در چاپهاي بعدي، پيشنهادههايي كه به نظر مي‌رسد سودمند است، عرضه گردد :
1. منابع و مآخذ احاديث غير نبوي، در فهرست احاديث، و همچنين در متن، مشخص شود ، به ويژه مضامين اشعاري كه با سخنان امام در نهج البلاغه تناسب دارند.
2. آقاي دكتر امامي مقدمه اي عالمانه بر ترجم? ديوان اميرالمؤمنين نوشته‌اند كه اطلاع يافتن از آن برخي از نكات مبهم شرح را روشن ميكند،لذا اگر براي چاپهاي بعدي شرح، بدان مقدمه، و ترتيب اشعار متن كه همان متن انوار العقول كيدري است، مراجعه و مطابقه اي شود، بهره هايي به دست ميآيد.
3.گزيدهاي از ديوان را آقاي ‹‹ الدكتر يوسف فرحات›› در سلسله انتشارات ‹‹شعراؤنا›› بوسيل? دارالكتاب العربي، بيروت در سال 1414هـ.ق (1994م.) منتشر كرده است كه توضيح مختصر اشعار را در پاورقي آورده و بحر عروضي هر شعر را در بالاي آن. به نظر مي‌رسد كه اگر اين كار و كارهاي ديگري كه اخيراً بوسيل? پژوهشگران عرب، انجام گرفته ، مورد توجه و استفاد? مصححان شرح ، و آقاي دكتر امامي قرار گيرد، بيگمان زيان نمي‌بينند.
4. مصححان محترم شرح، رسم الخطّي برگزيده اند كه نسبةًً قديمي و از شيوه نامه افتاده است. اين کمترين هم با بسياري از املاهاي شيوه نامه‌هاي نوين موافق نيستم، ليكن براين باورم كه براي سر و سامان دادن به شيو? خط فارسي، شايسته است از مرجعي علمي و صلاحيت دار، مانند فرهنگستان زبان و ادب فارسي، شيوه‌نامه‌اي منتشر گردد، و در همه جاي جهان فراگير شود، و آموزش و پرورش و فرهنگ و ارشاد اسلامي و علوم و تحقيقات و فنّاوري و هم? مراكز علمي و پژوهشي و انتشاراتي دولتي و خصوصي آن را، اجباراً رعايت كنند،و اگر كسي نخواست رعايت كند، اثرش چاپ نشود ،تا بيش از اين خوانندگان و نويسندگان آثار فارسي ، بويژه دانش آموزان ، سرگردان نمانند.
آنچه گفته شد اندكي از عيبها بود، و قطره‌اي از درياي محاسن گفته نشد كه نقد كننده بايد هر دو جنبه را بنگارد و بر آنها انگشت گذارد، ليكن عذر حقير، كمي فرصت است و ناشايستگي در اين كار، بدان اميد كه شايستگان فرصت دار اين نقد ناقص را جبران كنند، با آرزوي توفيق هم? دست اندركاران . در پايان لازم است نشر اين اثر ارزشمند را كه درسال امام علي (ع) انتشار يافت به ميراث مكتوب تبريك گفت.
.