مقدّمه
شكى نيست كه جامعه عرصه بروز و ظهور توانمندى هاى خدادادى انسان است. البته از اين واقعيت هم نبايد گذشت كه هر جامعه اى و تحت هر شرايطى توان شكوفاسازى استعدادهاى انسانىِ بشر را ندارد؛ زيرا جامعهاى مىتواند زمينه پيدايش رفتارهاى انسانى را فراهم سازد كه خود از امنيت و آرامش لازم برخوردار باشد و اين امر نيز در گرو حفظ و پاسداشت ارزشهاى حاكم در آن است.
از اينرو، انديشمندان و دانشوران فراوانى سعى بسيار نمودهاند تا عوامل مؤثر بر ناديده گرفتن ارزشها و بروز انحرافات در جامعه را شناسايى كنند، و علىرغم ديدگاههاى متعدد، همگان بر عامل عدم آگاهى و شناخت اتفاق نظر دارند و اين امر در متون دينى نيز مورد تأكيد قرار گرفته است.
بهترين و كارآمدترين شيوه پيشگيرى و يا حل آن را نيز آگاهى بخشى و شناساندن ارزشها و هنجارهاى حاكم بر جامعه دانستهاند. به اعتقاد دانشمندان علوم اجتماعى، يكى ازابزارهاى مؤثر و مفيد در اين زمينه، «رسانههاى جمعى» هستند، به گونهاى كه آنها را در رديف عوامل شخصيتساز قرار دادهاند و بر اين باورند كه رسانههاى جمعى مىتوانند هنجارهاى اجتماعى را تقويت يا تضعيف سازند. (1) و به تعبير ژان كازينو، وسايل ارتباط جمعى مىتوانند به تسطيح فرهنگى و يكسان شدن الگوها و انديشهها كمك شايانى بكنند. (2)
روشن است كه درجه تأثير رسانه ها و نيز استقبال همگانى از آنها شدت و ضعف داشته، تابع متغيّر رشد فرهنگى، اقتصادى و اجتماعى جامعه مىباشد؛ چون پيشرفت دانش و فنّاورى سهم اصلى را در نحوه استفاده افراد يك جامعه از رسانههاى همگانى دارد. (3) به هر روى، اصل تأثير عميق رسانههاى جمعى قابل انكار نيست و اين به خاطر وقت زيادى است كه افراد صرف خواندن كتاب، مجلّه، روزنامه، تماشاى برنامه هاى تلويزيون، گوش دادن به راديو و رفتن به سينما مى كنند، به گونهاى كه جامعهشناسان هنگام بررسى آثار و پيامد تماشاى تلويزيون در كشورهاى صنعتى، متوجه شدند كه اين رسانه جمعى براى كودكان و نوجوانان 3 تا 16 سال چنان جاذبهاى دارد كه ميانگين وقتى را كه آنها صرف تماشاى تلويزيون مى كنند، بيش از وقتى است كه در كلاس درس مىگذرانند. (4)
در ميان اقشار جامعه، قشر كودك و نوجوان تحت تأثير شديد رسانهها، به ويژه تلويزيون، هستند و اين امر از دو جهت قابل توجه است: نخست اينكه در زمانى وسايل ارتباط جمعى با انسانهاى بزرگ و بالغ برخورد مىكنند كه آنان داراى ذهنى پرداخته و ساخته شده هستند. از اينرو، پيامها كمتر مىتوانند در آنها رسوخ كنند؛ زيرا شخص از سازوكارهاى دفاعى خاص خود برخوردار است. اما اين امر در مورد كودكان مصداق ندارد؛ ذهن كودك، ساده و فاقد شبكه به هم پيوسته متشكل از انديشهها و باورهاست. هنوز ذهن كودك رموز تحليل عقايد، سنجش و سپس پذيرش يا طرد منطقى آنان را بازنيافته است. بدين روى، كودكان بدون هيچ پناه يا حفاظى در برابر وسايل ارتباط جمعى قرار مىگيرند و سخت تأثير مى پذيرند. (5)
دوم اينكه بنابر تأكيد انسانشناسان و دانشمندان علوم اجتماعى، شخصيت افراد غالبا در سنين 3 تا 12 سالگى شكل گرفته، سپس در محيط اجتماعى بروز و ظهور مى كند. (6)
با توجه به نكات ياد شده و اين واقعيت كه رسانههاى جمعى در جهت تغيير و تضعيف ارزشها و شكلگيرى باورهاى منفى نيز كارايى مؤثرى دارد، در اين نوشتار ابتدا توانمندى اين رسانهها و سپس عملكرد آنها را در جهت ناديده گرفتن ارزشها مورد بررسى قرار مىدهيم.
رسانه چيست؟
پيش از تعريف «رسانه» و بيان ويژگىهاى آن، بايد توجه داشت كه ارتباط نه تنها يكى از عناصر مهم و اساسى زندگى گروهى انسان است، بلكه سنگبناى جامعه و هسته اصلى تشكيل ساختمان اجتماعى است؛ چه اينكه بدون ارتباط، هرگز فرهنگ پديدار نمىگشت و بدون فرهنگ، جامعه لباس وجود بر تن نمىكرد. از اينرو، در نظامهاى اجتماعى كوچك و بزرگ همانند خانواده، اجتماعات روستايى، شهرى، كشورى و بينالمللى، ارتباط در انتقال دانشها و مهارتها و نگرش و باورها و ارزشها، نقش برجسته داشته است و مىتواند به شكلگيرى و تغيير شناختها، عقايد، ارزشها و رفتار انسان منجر گردد. به همين دليل، ارتباط به عنوان يكى از ابزارهاى اصلى تغييرات اجتماعى و سياسى مطرح است. (7) روشن است كه ارتباط خود به خود صورت نمىگيرد، بلكه نياز به ابزار است. رسانه را ابزار ارتباط دانستهاند و در تعريف آن چنين گفتهاند: «رسانه وسيلهاى است كه فرستنده به كمك آن معنا و مفهوم موردنظر خود (پيام) را به گيرنده منتقل مىكند. به عبارت ديگر، رسانه، وسيله حامل پيام از فرستنده به گيرنده است. كتاب، روزنامه، مجلّه، عكس، فيلم، نوار صوتى و تصويرى، راديو، تلويزيون، ماهواره و... نمونه هايى از رسانه هستند.» (8)
البته ارتباط گاهى كلامى است كه در آن پيامها در قالب رمزهاى كلامى به صورت شفاهى و يا به شكل نوشتارى منتقل مىگردد و گاه ارتباط غيركلامى است كه در قالب رمزهاى غيركلامى مثل طرّاحى، نقاشى و موسيقى منتقل مى گردد.
ارتباط به لحاظ تعداد افراد درگير نيز انواعى دارد كه در اين نوشتار، نوع ارتباط جمعى آن مورد نظر است. «ارتباط جمعى» نوعى ارتباط است كه در آن افراد زيادى ناآشنا، غيرمشخص و نامتجانس، كه به آسانى قابل شمارش نيستند، مشاركت دارند. سخنرانى در مجامع عمومى و يا ارسال پيام از طريق برنامه هاى راديويى، تلويزيونى و نشريات از اين جمله است. (9)
رسانه هاى جمعى علاوه بر ويژگىهاى مشترك، هر يك داراى مزيّتها و محدوديتهاى خاص خود هستند. اما درباره ويژگى هاى مشترك وسايل ارتباط جمعى، سادنى ميد مىگويد: ويژگىهاى ذيل وسايل ارتباط جمعى را به ابزارى منحصر به فرد تبديل كردهاند:
1. تعداد گيرندگان وسايل ارتباط جمعى نسبتا زياد است.
2. تركيب گيرندگان بسيار متنوّع است.
3. با ارسال پيام از طريق وسايل ارتباط جمعى، نوعى تكثّر پيام به وجود مى آيد.
4. توزيع پيام سريع است.
5. هزينه براى مصرف كننده كم است. (10)
در ميان وسايل ارتباط جمعى، روزنامه، راديو و تلويزيون بيش از هر رسانه ديگرى وقت افراد جامعه را به خود اختصاص مى دهند و اين به خاطر ويژگىهايى است كه آنها دارا هستند. در اينجا، به برخى از ويژگى هاى آنها اشاره مىكنيم:
الف. روزنامه:
رسانه اى است كه هر روز چاپ شده، در اختيار مخاطبان قرار مىگيرد و داراى ويژگىهاى ذيل است:
1. به خاطر چاپ روزانه، تازگى خود را هميشه حفظ مىكند.
2. از لحاظ شمارگان، در تعداد زيادى منتشر مىشود، بر خلاف كتاب و مجلّه كه تعدادشان محدود است.
3. مخاطبان خود را روزانه از اخبار و وقايع داخلى و خارجى باخبر مىكند.
4. علاوه بر مطالب علمى و فكرى، به داستان و سرگرمى هم مىپردازد.
5. ارزانتر از ساير مطبوعات است. از اين نظر، تعداد بيشترى قدرت خريد آن را دارند. (11)
ب. راديو:
به عنوان رسانه اى صوتى، كه پيام را به صورت امواج به مخاطبان مى رساند، داراى ويژگى هاى ذيل است:
1. ارزانى و در دسترس بودن همگان؛
2. حجم كم، سبكى، قابليت حمل و نقل، نداشتن محدوديت مكانى؛
3. طرز كار ساده و كاربرد آسان؛
4. امكان استفاده انفرادى؛
5. امكان كار كردن با برق و باترى؛
6. قابل استفاده در موقعيتهاى گوناگون، در حال كار، رانندگى، آشپزى و مانند آن. (12)
ج. تلويزيون:
اگرچه تلويزيون بسيارى از ويژگى هاى يادشده روزنامه و راديو را ندارد، اما از جهات ديگر، داراى خصوصياتى منحصر به فرد است كه آن را از ساير رسانههاى جمعى، حتى روزنامه و راديو، متمايز مى سازد.
اول، بيشترين مخاطب اين رسانه، قشر كودك و نوجوان هستند و با توجه به وقت زيادى كه كودكان و نوجوانان 3ـ16 سال صرف ديدن برنامه هاى تلويزيونى مى كنند، برنامهسازان آن را قادر مىسازد با بهره گيرى از برنامه هاى ارزشى و يا هر باور و ايدهاى كه خود تشخيص مى دهند، رفتار فردى و اجتماعى آينده اين مخاطبان را سمت و سو دهند؛ چه اينكه قشر مذكور در آيندهاى نه چندان دور، در نقشهاى گوناگون اجتماعى ظهور كرده، همچون سرباز جبهه فرهنگى، هر چه را آموختند به منصه ظهور مى رسانند.
دوم، رسانه مزبور توان بالايى در جهت پر كردن اوقات فراغت جوانان و حتى غيرجوانان دارد؛ چه اينكه مىتواند با نشان دادن صحنه هاى تفريحى، ساعتها افراد را به خود مشغول كند.
سوم، تلويزيون در كشور ايران بيش از راديو و روزنامه مخاطب دارد؛ چون با پيروزى انقلاب اسلامى و برقرسانى به نقاط دورافتاده و شبانهروزى كردن برنامههاى تلويزيونى و با توجه به ويژگىهايى كه تصوير دارد، غالب افراد جامعه، حتى روستاييان رغبتشان براى تماشاى تلويزيون بيش از راديوست و اين امر قابل مشاهده و ملموس مى باشد. علاوه بر اين، به خاطر رايگان بودن تماشاى برنامههاى تلويزيون (بر خلاف جوامع صنعتى كه براى تماشاى تلويزيون، بايد حق اشتراك پرداخت كنند) و تنوّع شبكهها (كه فرد به دلخواه اجازه استفاده از هر كدام را دارد) اين رسانه از روزنامه و خواندن آن ارزانتر است و با وجود سيستم «تله تكس»، حتى خبرهاى نوشتارى را هم از طريق تلويزيون مى خوانند.
چهارم، قدرت فوقالعاده تصوير ـ به گونهاى كه هر تصويرى را برابر با هزار واژه دانسته اند ـ از ديگر ويژگى هايى است كه رسانههايى همچون روزنامه و راديو ندارند. تلويزيون مىتواند با بهرهگيرى از تصوير، بسيارى از ناگفتنى ها را به تصوير بكشد؛ بسيارى از ارزشهايى كه به قلم و بيان نمى آيند، در تصوير متجلّى مى گردند.
اين ويژگى ها تلويزيون را رسانه اى پرقدرت ساخته است. امام خمينى قدسسره در اين باره مى فرمايد: «دستگاه تلويزيون اگر آموزنده باشد، براى همه ملت آموزندگى دارد و اگر ـ خداى ناخواسته ـ انحراف داشته باشد، همه ملت را به انحراف مى كشد.» (13)
د. سينما:
سينما رسانه اى تصويرى است كه پيام خود را در قالب تصوير به همراه صدا در اختيار مخاطبان خود قرار مىدهد، هرچند از لحاظ قدرت تأثير شباهت زيادى با تلويزيون دارد، اما به سبب محدوديتهايى همچون مكان و نيز گرانى آن براى مخاطب، بسيار محدودتر از روزنامه، راديو و تلويزيون است. اما به لحاظ تأثير، بسيار اثرگذار است.
كاركردهاى رسانه هاى جمعى
رسانه هاى گروهى داراى كاركردهاى گوناگونى مىباشند كه از جمله مهمترين آن عبارتند از: