خوشنویسی به مثابه عبادت

سرآغاز فرمانروايي صفويان با دور شکوفايي و بالندگي خوشنويسي در ايران مقارن بود. سنتهاي از پيش معين خوشنويسي هم شکل صوري اقلام گوناگون را براي خوشنويسي تعيين مي کرد و هم نوع کاربرد هر قلم را. با اين حال، خوشنويسان براي تکميل و بهبود ميراث گذشتگان در تکاپو بودند.
خوشنويسي علاوه بر کتابت، در پيشه هايي چون مُهرسازي و حکاکي بر سکه و عاج و فلز هم به کار مي آمد و آموختن خوشنويسي عموميت داشت. بيشتر اعضاي خاندان صفوي نيز به خوشنويسي و فراگيري آن رغبت داشتند و حامي خطاطان بودند و آثار ايشان را در مرقعات گرد مي آوردند. در دوره سلطنت شاه اسماعيل و شاه طهماسب، سنتهاي به جامانده از هرات عهد تيموريان با اندک تغييراتي ادامه يافت و قانونمند شد. در آغاز حکومت شاه طهماسب، ابتدا کتابت متون حمايت شد و سپس قطعه نويسي رواج يافت. در اين زمان، رساله نويسي در باب خوشنويسي نيز در ميان خوشنويسان رايج شد. خوشنويسان اين عصر قلمهاي ششگانه را که در خوشنويسي ايران سابقه اي ديرين داشت، در آثار خود به کار مي گرفتند. شکل و تناسبات حروف اين اقلام را سنتهاي به جامانده از شيوه خوشنويسي ياقوت مستعصمي معين مي کرد. ماندگاري اين اقلام بر رقابت خوشنويسان در تقليد از آثار پيشينيان استوار بود. به جز قلمهاي ششگانه، دو قلم تعليق و نستعليق نيز در قلمرو صفويان کاربرد بسيار داشت. مکاتبات اداري را بيشتر به قلم تعليق مي نگاشتند که به گواهي اسنادي قديمي، ابداع آن در ايران عهد ايلخانان رخ داده است. به رغم رواج تعليق، بيشتر خوشنويسان به نستعليق گرايش داشتند. اين قلم را در آغاز بيشتر براي نوشتن اشعار به کار مي گرفتند؛ اما به زودي در موارد بسيار جاي خطوط ديگر را گرفت. اين گسترش کاربردْ قانونمند شدن حروف و ترکيبات نستعليق را در پي داشت و رسالات مختلفي براي آموزش قواعد اين قلم نگاشته شد. صفويان شيوه خوشنويسي سلطان علي مشهدي را بسيار مي ستودند. او توانايي شگفتي در نستعليق خفي داشت. شاگرد او، سلطان محمد نور، نيز در هم نشين کردن نستعليق خفي و جلي مهارت داشت.
علاقه شاه طهماسب به خوشنويسي خوشنويسان را به بالاترين مقامهاي درباري مي رساند. در آغاز سلطنت شاه طهماسب، خوشنويسان بسياري در تبريز شيوه خوشنويسي رايج در هرات و شرق ايران را به کار مي بردند. شاه محمود نيشابوري يکي از آنان بود که علاوه بر خمس نظامي، قرآني به خط نستعليق براي شاه طهماسب کتابت کرد.
بيشتر خوشنويسان اين عهد در قطعه نويسي نيز توانمند بودند. بيشتر اين قطعه ها را پس از تذهيب در مرقع جاي مي دادند. در منابع عصر صفوي، مير علي هروي را هنرمندي اثرگذار خوانده اند و برخي او را در خوشنويسي هماورد سلطان علي مشهدي دانسته اند. شيوه اين خوشنويس در هندوستان نيز علاقه مندان بسيار داشت.
سيداحمد مشهدي از شاگردان و پيروان ميرعلي بود که در دستگاه شاه طهماسب فعاليت مي کرد. از آنجا که اين هنرمند استاد ميرعماد قزويني بود، در دوره هاي بعد، از او به نيکي ياد کرده اند. برجسته ترين خوشنويس اواخر عهد شاه طهماسب مالک ديلمي بود. او در نستعليق پيرو شيوه سلطان علي بود و بر قلمهاي ششگانه نيز چنان تسلط داشت که برخي او را ياقوت زمانه خوانده اند.
در عهد صفوي، خوشنويسي در مرکز حيات فرهنگي و هنري جاي داشت. خوشنويسان علاوه بر کتابت مراسلات درباري و استنساخ نسخه هاي نفيس، به نوشتن اشعار ديگران و سروده هاي خودشان نيز اشتغال داشتند. با دست به دست شدن اين قطعات، آثار خوشنويسان عهد صفوي در ايران و هند و ترکيه سرمشق خوشنويسان قرار گرفت.
برخی از تحلیل گران دوره صفوی مدعی هستند كه صفویان هنر دوره تیموری را تقویت و شكوفا كردند. تیموریانی كه در هرات و حوالی خراسان صاحب قدرت بودند و پس از شكست سخت ازبكان از شاه اسماعیل اول میراث فرهنگی و هنری هرات یكجا به صفوی تعلق گرفت. بهزاد نقاش معروف تیموری پس از فتح هرات به تبریز برده شد و جالب این كه در تبریز سرپرستی گروهی از نقاشان صاحب ذوق هراتی را بر عهده گرفت و توانست سبك و مكتب تبریز را در هنر نقاشی پایه گذاری كند. شاه اسماعیل به تدریج به بهزاد علاقه مند شد و به شدت از هنر او حمایت كرد و بعدها وی را به ریاست كتابخانه سلطنتی منصوب كرد.
در نقاشی های ایرانی كه به سبك و سیاق مینیاتور ترسیم می شد غالباً قوانین خاصی رعایت می شده است. در این قبیل نقاشی ها كه گاه مورد تمسخر نقاشان فرنگی قرار می گرفت جهان سه بعدی به دو بُعد تبدیل شده و لاجرم انسان ها و اشیا و غیره چهره بسیار حقیقی و طبیعی پیدا نمی كردند. با این حال هنرمندان ایرانی می توانستند رنگ های موزون و یكدستی را به كار گیرند.
در عین حال كه تصاویر نقاشی مملو بود از پرندگان، حیوانات، درختان بلند و... نقاشان صفویه برای نشان دادن آسمان از رنگ طلایی استفاده می كردند، آب را نه آبی نیلی بلكه نقره گونه رنگ آمیز می كردند، سروهای بلند قامت را سبز بسیار تیره می كشیدند و اما لباس مردان صفوی غالباً قرمز بسیار تند و گاه آبی نیلی است، شاه اسماعیل صفوی كه به هنر تولید كتاب علاقه داشت بر آن شد تا هنرمندان را جهت تالیف كتابی به كار وادارد.
نتیجه كار كتابی بود به نام شاهنامه شاه طهماسبی چرا كه كتاب در زمان شاه اسماعیل به پایان نرسید و در دوران سلطنت شاه طهماسب قوام یافت. در این اثر آثار ارزشمند ۲۵۰ نقاش مینیاتور وجود دارد. برخی از هنرمندان بر این باورند كه این كتاب خود نگارخانه ای سیار است.
در این اثر به غیر از نقاشی سرآمدترین آثار خوشنویسان نیز به چشم می خورد. خوشنویسان مشهور آن دوران حدود ۶۰ هزار بیت شاهنامه فردوسی را به رشته تحریر درآوردند. بی شك در هیچ دوره ای از تاریخ ایران تا این حد به هنر خوشنویسی بها داده نشده است.
تولید آثار خوشنویسی از كتاب فراتر رفت و خطاطان به كار تزیین مساجد و بناهای عمومی مشغول گشتند آنچنان كه رضا عباسی در دوران شاه عباس خطاطی سر در مسجد شیخ لطف الله را شخصاً انجام داد.
در این بین دیدگاه و بینش شیعیان و به طور كلی جهان اسلام در كار خطاطان به خوبی جای گرفت. همچنین نقاشان مینیاتور صفوی به تدریج به كار نقش كوبی و برجسته كاری روی چرم مشغول گشتند.
شاه طهماسب به شدت به هنر نقاشی علاقه داشت و در كار گسترش آن تلاش كرد، اما نوه او شاه عباس آنچنان به این هنر روی خوش نشان نداد، بلكه به هنر معماری و شهرسازی بیشتر گرایش داشت و به همین دلیل طراحان و معماران معروفی چون شیخ بهایی كه فقیهی عالیقدر نیز بود در دوران شاه عباس فعالیت چشمگیری از خود نشان داد. با تمامی این تفاسیر در همان دوران خاص دو سبك متفاوت نقاشی ظهور كرد؛ یكی سبك كار رضا عباسی و دیگری سبك نقاش صادق بیگ افشار. در پایان اشاره به این مساله ضروری است كه غالب نقاشی ها در دوران شاه عباس به بعد به صورت تكه ورقه ای بوده و برای تصویرگری كتب خاص نقاشی ها خلق نشده اند.