نقش و نگاری بر خوشنویسی

ساخت و پرداخت حاشيه قاب تصوير يا متن « تشعير» در ديوان و كتب خطي ايراني داراي سابقه اي ديرينه است . از نمونه هاي اوليه كامل و قابل ذكر در اين زمينه مي توان از تشعير هاي ديوان « سلطان احمد جلاير» نام برد . درآثار برجسته اوج هنر نگارگري ايران در دوران « شاه طهماسب صفوي» مي توان از خمسه نظامي و در نزد پادشاهان گوركاني هند مرقع گلشن را بايد نام برد كه از مهمترين آثار داراي تشعير هاي فوق العاده است كه توسط نقاشان ايراني در دربار پادشاهان گوركاني هند خلق شده است . هنرمندان بسياري در اين زمينه آثاري را خلق كرده اند كه از آن ميان « عبدالحي » ،« آقا ميرك » ، « سلطان محمد » و « صادقي بيك افشار » قابل ذكر هستند. پرداختن به حاشيه تصوير يا متن طراحان در نقاشي ايراني موضوعي است كه در اين مقاله به آن پرداخته مي شود. طراحي تشعيرها در دوره هاي مختلف نقاشي ايران به همراه آثار نقاشي ، تكوين و تكامل يافته و از ويژگي هاي خاص خود برخوردار است . در تشعير ، حاشيه اطراف قاب متن يا تصوير ، توسط طراحي هاي تزئيني از طبيعت ، انسان و حيوانات انجام مي شود و برخي از اين طراحي ها شامل حيوانات خاص ، واقعي و خيالي هستند كه در حال نزاع و حركت و چرخش در ميان فضاي دو بعدي ديده مي شوند . اين نوع از كار را « گرفت و گير»نيز مي نامند . بديهي است در نگارگري ايراني ، نزد اهل فن اين هنر ، هر يك از اين گرايش ها را با اسم ويژه اي مي نامند كه در جاي خود بايد به آن پرداخته شود.
تشعیر،اصطلاحی در تذهیب و نقاشی ایرانی است.تشعیر، نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصل های برخی کتاب هاو در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است.
تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق می شود.
در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات، معمولا با یک یا دو و حتی با سه رنگ طلا انجام می گیرد.
از آنجا که طراحی تشعیر که در اصل طراحی حیوانات و منظره و اقسام آن است، اغلب با طلا و به وسیله قلم موهای بسیار ظریف انجام می گرفته است، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند.
تشعیر به همراه تذهیب، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتاب های خطی، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی، از دوران تیموریان در ایران مرسوم شد.
طرح ها و نگاره های غالب در ساختن تشعیر، بیشتر صخره سنگ ها،حرکات ابر و باد، درختان متنوع،حیوانات خیالی و افسانه ای مانند سیمرغ واژدها، حیوانات وحشی در حال جست و خیز، پرندگان و حیوانات کوچک با قلم اندازی های استادان و استفاده بی دریغ از طلای ناب است.
نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روش ها و فنون و جایگاه ارائه آن است.
تشعیر دو قسمت دارد : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته ، و تشعیر وحوش.
در تشعیر گیاهی، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن، بر حواشی کتاب ها کشیده می شود.
در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می شود.
در تشعیر وحوش که بر دو نوع "نخجیری " و "گرفت و گیر" است، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیب های خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید.
همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.
فضا در هنر تشعیر
در تشعیر پرسپکتیو وجود ندارد، در این شیوه حجم و بعدنمایی پیکره ها به وسیله خطوط دور طرح، ایجاد می شود. حیوانات تخیلی و یا واقعی در تجسم دنیای ترکیب شده از طبیعت و تخیل اجرا شده اند. که گاهی حرکت از پایین قاب تصویر به طرف بالای صحفه دارند و گاهی از بالا به پایین در حال سرازیر شدن هستند و یا در خط افقی، حیوانات در اطراف قاب بندی به دنبال هم در حال گردش و حرکت هستند. تشعیر علاوه بر حاشیه قاب بندی در برخی نسخه ها نیز در یک تک صفحه بصورت یک تصویر مستقل اجرا شده و برای تزیین حاشیه بکار نرفته است.
اساسا اجرا و پرداخت فضای تخیلی از طبیعت با حرکت و ترکیبی از حیوانات و موجودات خاص در ترکیب بندی حاشیه قاب میانی، دنیای بسیار جالب توجه ای در هنر نقاشی ایرانی است که در هر دوره در عین داشتن قالب و شکل خاص، بنابر سلیقه هنرمندان این رشته، تغییراتی داشته است. تنوع در اجرای صحنه های گوناگون و  ترکیب بندی های مختلف در حاشیه نقاشی ها و صفحات کتاب را نشان می دهد.
ترکیب بندی و حرکت در تشعیر ها، غالبا به صورتی است که موجب تننوع در دید و دنبال کردن چشم و حرکت در اطراف تصویر و هدایت آن به درون تصویر می گردد. این نگاه مانع از خسته شدن چشم و یکنواختی شده و همچنین نشاط و حرکت در دید مخاطب را به دنبال داشته است. دانش و فهم هنر تجسمی در پرداخت تشعیرها بیان گر درک عمیق و ذوق بالای هنرمندان نقاش ایرانی بوده است.
اجرای تشعیر در کنار نقاشی قاب وسط صحفه کتاب نوعی «کنتراست» از فضای پر و خالی از رنگ ایجاد کرده که این امر موجب بهتر و زیباتر دیده شدن هر یک از قسمتهای مختلف اثر می گردد.
در این روش، تمام سطح کار، در قاب تصویر میانی توسط رنگ با نقاشی پوشیده شده می شد، و در حاشیه،برای تشعیر،زمینه کاغذ بدون رنگ باقی می ماند که با استفاده از رنگ طلایی یا نقره ای یا سایه پردازی طراحی تشعیر برروی آن اجرا می شده است. از این جهت کاغذها به نوعی انتخاب می شدند که خود دارای رنگ زیبایی بودند و به این علت، استفاده از رنگ متن کاغذ دارای اهمیت ویژه ای بوده است. نوع برخورد در اجرای مثبت یا منفی کردن زمینه کار و اجرای تیره و روشن از شیوه های اجرای تشعیر محسوب می گردد که در برخی نمونه ها ذکر شده است.
به نظر می رسد که طراحی در تشعیرها به گونه ای است که زیر طرح وجود نداشته و طراح یکباره بصورت ذهنی با توجه به مهارت و قدرت و توانایی طراحی بالای خود مستقیم روی صحفه کار اجرا می کرده و در واقع نوعی قلم گیری دقیق از دورگیری نمادها و پیکره ها صورت می یافته است. از آنجا که غالب آثار با رنگ طلا یا نقره اجرا می شده و حرکت قلم مو در طلا، کار دشواری است، بر چیره دستی این هنرمندان تأکید بیشتری دارد. در واقع تشعیر، نوعی طراحی (دیزاین) برای نقاشی ایزانی و حواشی صفحات محسوب می گردد که جهت تزیین صفحات در دیوان ها و مرقعات بکار گرفته می شده است.
روضة الانوار

از نمونه های زیبای تشعیر می توان از «روضة الانوار» خواجوی کرمانی نام برد که مشخصات [که] متن این دیوان شامل قصائد و غزلیات است. این نسخه در اندازه 17×27 سانتیمتر، شامل 178 صفحه، با خط نستعلیق و رقم علی الکاتب السلطانی است که به سال 927 ه.ق. کتابت شده است.
« کاغذ متن، خانبالیغ نخودی زرافشان و حاشه آن، دولت ابادی و دارای تشحیر [تشعیر] است. صفحات مصور آن دارا پنج نگاره بدون امضا است. جلد آن مقوای روغنی، بوم مشکی، بنفش و مذهب به دسته گل الوان با پیچک های زرین، حاشیه آلبالویی رنگ بنفش و مذهب به سه دسته گل الوان، با گلهای مینایی، الوان است.»
در تصویر (آیینه اش برد و برابر نهاد) حاشیه نقاشی دارای تشعیر و طراحی های حیوانات با طلا برروی زمینه به رنگ آبی تیره اجرا شده است. در بالای قاب تصویر حواصیلی در حال پرواز دیده می شود. در حاشیه سمت راست نیز خرگوشی در حال دویدن و پایین تر از آهویی ترسیم شده که نهری در میان ها نقش بسته و در کنار لبه کاغذ نیز غزالی شاخدار با سر رو به بالا در حال حرکت است. دو شغال هم در پایین تصویر و در برابر هم دیده می شوند. در این تشعیر همه حیوانات با جهت حرکت خود چشم را در اطراف نقاشی به حرکت در می آورند و زیبایی مضاعفی به نقاشی وسط قاب می بخشند. فضای میان تمامی این حیوانات هم با طراحی از بوته ها و شاخه های تزیینی پر شده است. نحوه طراحی حیوانات با چیره دستی تمام و به طور حیرت انگیز اجرا شده است. گرچه طراحی ها تصویر طبیعت است ولی کاملا ذهنی و از توان و شعور هنرمندانه طراح شکل گرفته است. این نوع اجرا نوعی تشعیر با فضای مثبت است. در دو صفحه دیگر از همین نسخه تشعیر به طور منفی اجرا شده به صورتی که زمینه با طلا روشن شده و پیکره ها بر زمینه تیره کاغذ باقی مانده است.
روی لت سمت راست تشعیر در شکل افقی و به صورت قرینه اجرا شده که در حالت عمودی در صفحه قرار می گیرد. حرکت های حیوانات به طور یک در میان به طرف داخل و درون و بیرون قاب اصلی طراحی شده اند که نوعی حرکت و تعادل را ایجاد می کند و این بیانگر عمق درک از عناصر تجسمی در اجرای تشعیر است.
در تصویر تشعیر سمت چپ چوپانی در حالت نی زدن در انتهای نقطه سمت چپ است و حرکت سر پیکره در حال نواختن نی به طرف درون صفحه می باشد و بز و گوسفندان حرکت به طرف درون فضای تصویر دارند که همه اینها با ایجاد وزن تصویری لازم، نگاه بیننده را به سمت درون و بالای تصویر هدایت می کنند. در بالای سر گوسفندان، طبیعت از درختان سرو و شاخه درختان پر شکوفه که پرندگان بر شاخه آن نشسته اند، چشم را تابالای صفحه می کشاند، جهت نگاه پرندگان به طرف بیرون صفحه است، در مقابل دو گراز در دنبال هم به طرف درون صفحه در حال حرکت هستند و بدین صورت حرکت چرخشی کاملی از اجزاء تصویر شکل گرفته که شاخصه های تشعیر را در آذین صفحات خطی را شکل می دهد.