معماری صخره ای با گستردگی و تنوع خاص خود علاوه بر سکونت گاه های معمولی چون کندوان؛ شامل مفابر، معابر و دژهایی نیز می شود که علاوه بر سابقه بسیار طولانی خود و اشاراتی که در قرآن (سوره حجر و اعراف) به آن شده است، طبق کتاب تاریخ یمینی در قرن 6 هجری قمری دوباره مورد توجه ویژه ای قرار گرفته است. لذا آنچه تحت عنوان مساجد صخره ای ایران وجود دارد و در اینجا به معرفی کوتاه آنان پرداخته می شود عموما در دوران اسلامی و به منظور ساخت مسجد طراحی شده اند که مهمترین آنها شامل :
1-مسجد سنگی داراب
2- مسجد صخره ای شهر ایج
3- مسجد صخره ای قدم گاه
این مطلب نیز جهت معرفی این مساجد و آشنایی مختصری با آن ها می باشد لذا امید می رود که اختصار آن ها لزوم پژوهش های گسترده تر و اختصاصی را فراهم آورد.
مسجد سنگی داراب:
این بنا ازجمله منحصر به فردترین بناهای صخره ای ایران است که نسبتا تحقیقات گسترده ای در مورد آن صورت گرفته است. این مسجد که در 6 کیلومتری شهرستان داراب قرار دارد، پلان چلیپایی (صلیبی) دارد و در دل صخره تراشیده شده است.
بنای مسجد سنگی داراب کلا هیات اسلامی دارد و پلان آن که یادآور چهارطاقی ساسانی است ریشه در معماری ایران دارد. هرچند ظاهرا اصل بنا مربوط به اواخر دوره ساسانی است اما کتیبه هایی که بر روی محراب و سردر ورودی قرار دارد مربوط به قرن 7 هجری قمری است لذا گمان می رود این چهارطاقی بعدها به مسجد تغییر کاربری یافته است.
این مسجد با ابعاد تقریبی 18*20 متر در مرکز پلان خود حوضی با پلان مربع دارد که به موازات نورگیر سقف ساخته شده و هم اندازه آن است. ابعاد حوض 3*2 متر است.
در اغلب متون ایرانی که معمولا به دوران قاجاریه تعلق دارند این بنا به عنوان یک بنای ساسانی معرفی شده است و ظاهرن اصل بنا کوچکتر و متفاوت با پلان فعلی بوده است.
به نظر می رسد کار کنده کاری و تراشیدن این مسجد درون صخره از بالای نورگیر آغاز شده است و به صورت یک چاه با پلان مربع پایین رفته و سپس دیوارهای آن تراشیده شده است.
این بنا در ابتدا متشکل از 4 دیوار، 4 قوس، 4 گوشواره و 4 درگاه کاملا باز بوده است که بعدها با تغییر کاربری آن به مسجد درگاه های اضافه آن مسدود شده اند و راهروهای آن گسترش یافته اند.
سقف ها و جرزها اغلب( بجز در راهروهای گردشی) همگی قوس بیضی شکل دارند و شبیه طاق آهنگ هشتند به علاوه مسجد سنگی داراب دارای قوس های جناغی اسلامی است که با قوس های رایج در معماری ساسانی و طاق آهنگ داخل مسجد تفاوت آشکاری دارد.
شواهد نشان داده که راهروهای اطراف بنا همانند محراب مسجد از همان دورانی که تاریخ آن بر کتیبه ها آمده است، تراشیده شده اند و در مکان فعلی خود قرار گرفته اند.
این مسجد تزئیناتی غیر از تاقچه های باز ندارد و تنها عنصر تزئینی به صورت مهره هایی که روس هم قرار گرفته اند به نظر می رسد.
مسجد صخره ای ایج:
در فاصله 74 کیل.متری شهر فسا و در نزدیکی اصطهبانات بنای باستانی گمنامی وجود دارد که در متون قدیمی ایج یا ایگ نامیده می شده است و در کتاب فارسنامه ابن بلخی (ق 5 هجری قمری) در وصف آن آمده است: در آنجا معبدی است به ارتفاع سه زرع که بعدها با افزودن محراب آن را مسجد کرده اند.
کتیبه این مسجد نیز تاریخ 633 هجری قمری را نشان می دهد و همزمان با مسجد سنگی داراب ساخته شده است. مسجد شهر ایج تا حدی شبیه طاق بستان است و سکوی جلوی آن که با 4 پلکان قابل دسترسی است مساحتی برابر 16 متر مربع دارد.
محراب این مسجد نیز همانند محراب مسجد داراب دقیقا در جهت قبله است.
هرچند قوس های این مسجد شبیه قوس های ساسانی است اما پیشرفته تر به نظر می آید و این مطلب را لیونل بیر پژوهشگر معماری ایران و محمد شبانکلاره‌ای نویسنده کتاب مجمع الانساب (733 هجری قمری) تائید می کنند و نشان می دهد که مسجد شنگی شهر ایج یک بنای مربوط به دوران اسلامی است.
وجود طاق چهاربخشی در مرکز جلوخان بنا نیز از جلوه های بارز معماری اسلامی ایرانی است و به طور کلی به نظر می رسد که مسجد سنگی شهر ایج از آغاز به منظور ساخت یک مسجد کنده شده است و در شکل ظاهری آن از پلان و نمای متداول در معماری ایرانی استفاده شده است اما ساخت قوس ها و طاق های آن نماینگر پیشرفت و تکامل بنا در طول تاریخ است.
مسجد قدم گاه:
در آذربایجان شرقی و اردبیل 3 نیایش گاه با پلان مدور و فضای گنبدی شکل وجود دارد که تمایزی آشکار با سایر آثار بررسی شده از این دست دارند. این مساجد شامل مسجد بادامیار (قدم گاه)، امام زاده معصوم(ورجودی) و معبد صخره ای اباذر می باشند که در آذرشهر، مراغه ونیر اردبیل قرار دارند و به احتمال قریب به یقین معابد میترایی و ایرانی بوده اند که تاریخ ساخت آنها به دوران اشکانی می رسد.
مسجد سنگی قدم گاه همان طور که گفته شد از جمله معابد میترایی اشکانی است که در قرن 7 هجری قمری دوباره مورد توجه قرار گرفت و در کتاب روضه الجنان آمده است که تبدیل آن به مسجد توسط فردی به نام خواجه یوسف در حوالی سال 670 هجری قمری صورت گرفته است.
در این زمان محرابی نیز که متعلق به دوران ایلخانی است به آن افزوده شده است و گنبد آن نیز ارتفاع حدودا 12 متر وقطر 15 متری دارد.
نیایش گاه صخره ای ورجودی(امام زاده معصوم)
این نیایش گاه بزرگ صخره ای که دارای فضای گنبدی شکل است در 6 کیلومتری مراغه قرار دارد و با پلان نسبتا پیچیده اش موسو به امام زاده معصوم نیز می باشد.
این مکان دارای یک ورودی بزرگ، تالار مرکزی، سه اتاق گنبدی شکل و یک اتاق مربعی به ابعاد 10*10 متر است و گنبد آن که دارای نقوش حجاری است در دوران اسلامی و طی قرون 7 و 8 هجری قمری ساخته شده است.
از دیگر مساجد صخره ای در ایران می توان به معبد اباذر در نیر اردبیل، مسجد صخره ای کندوان نام برد.
منابع:
1-ورجاوند، پرویز، نیایشگاه فدمگاه شاهکار معماری صخره‌ای ایران. فرهنگ معماری ایران. ش 2 و3. 1355
2-و، کلایس، گذارشهای باستانشناسی ایران. ترجمه سروش حبیبی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 1354
3-احمدی، سعید. معماری صخره‌ای در ایران. هنر معماری مساجد. ج1، نشر رسانش، چ1384