عشق در میان آیه‌ها

در شیراز و استان فارس سابقه هنر خوشنویسی همچون سایر هنرها نیز به گذشته‌های دور بر می‌گردد و اهمیّت آن تا بدان جا است که هنرمندان این خطّه بیشترین ابداع و تحول و اصلاح را در اغلب خطوط بوجود آورده و برخی از آنها از بهترین اساتید تاریخ خوشنویسی ایران به شمار می‌آیند و چنانچه در کتاب «احوال و آثار خوشنویسان ایران» و «نمونه‌های خطوط خوش کتابخانه کاخ گلستان» تألیف شادروان دکتر مهدی بیانی اشاره شده، بیش از چهل نفر از خوشنویسان نامی ایران که کتاب یا رساله یا مُرقعاتی از آنها در موزه‌ها و کتابخانه‌های بزرگ ایران و جهان موجود است همه شیرازی اند.

خوشنویسی از نظر و دیدگاه ایرانیان هنری مقدّس و عرفانی بوده و چون در ابتدا بیشتر کلام خُدا را به رشته تحریر در می‌آورده می‌بایستی بدون وضو و طهارت تحریر نشود و در سایر زمینه‌ها نیز همچون متون دینی، ادبی و علمی، چون تنها وسیله ثبت و انتقال علم و حکمت و مذهب و فلسفه بوده، امری پاک و مقدس به شمار می‌آمده و از نظر اهمیّت تا بدان پایه می‌رسیده که در بعضی مواقع هنرمند تمام وقت و عمر خود را تنها صرف کتابت قرآن و ادعیه یا مطالب علمی و ادبی و عرفانی می‌نموده و از همین راه امرار معاش می‌کرده است.
هنرمند خوشنویس می‌بایستی علیرغم برخورداری از پاکی و طهارت و وضو، دارای اخلاص، تقوی، سادگی، صفای باطن و مؤمن و معتقد باشد که اگر حوصله و عشق را نیز به آن اضافه کنیم، آنوقت دیگر نکته ‌ای باقی نمی ماند.
در بررسی تاریخ و سابقه خطوط ایرانی، از میخی و پهلوی و اوستائی که در پیش از اسلام یعنی زمان هخامنشیان، ساسانیان و اشکانیان رواج داشته اگر عبور کنیم، با ظهور اسلام، خط کوفی آهسته آهسته جانشین خطوط قبلی گردید تا جائیکه اولین قرآنها با این خط نگارش گردید امّا بتدریج و به جهت سهولت در امر نگارش و خواندن متون تغییراتی حاصل گردید تا اینکه ابن مقله بیضاوی با ایجاد تحول اساسی، شیوه‌های گوناگون کتابت خط را وضع نمود.
میرزا احمد یا میراحمد نیریزی از بزرگترین نسخنویسان و خوشنویسان معروف قرن دوازدهم هجری (اواخر دوران صفویه) است. میرزا احمد در شهر نیریز فارس چشم به جهان گشود. در صحیفه سجادیه، كه به سال 1087 قمری كتابت كرده و نخستین اثر شناخته شده او به شمار میآید، نام پدرش را سلطان محمد و لقب خود را شمسالدین مینویسد و با لقب فخرالدین میخواند.
آغاز اقامت میرزااحمد در اصفهان را حدود سال 1100 قمری نوشته‌اند. یك نسخه دعای كمیل، با رقم و تاریخ «احمد النیریزی السلطانی باصفهان 1107» احتمالاً نخستین نسخهای است كه او در اصفهان نوشته و بیانگر راهیابی وی به دربار شاه سلطان حسین صفوی حدود 1134-1105 قمری است. پادشاه صفوی میرزااحمد را به لقب «سلطانی» مفتخر كرد. این عنوان شبیه به لقب «عباسی» است كه به معدودی هنرمندان دوره صفویه اعطاء شده است. (رضا عباسی، علیرضا عباسی و...)
متأسفانه از زندگی نیریزی اطلاع چندانی در دست نیست برای نخستین بار میرزا سنگلاخ در كتاب تذكرةالخطاطین زندگی نامه‌ای از او آورده كه بیشتر ساخته و پرداخته اوست.
سنگلاخ لقب «قبلةالكتاب» را به نیریزی بخشیده و وی را شاگرد محمدصادق ارجستانی دانسته است كه این هر دو مطلب خطاست. چرا كه پس از سلطانعلی مشهدی (926 قمری) هیچ یك از خوشنویسان را به لقب نخواندهاند و در هیچ یك از منابع كه شرح حال محمدصادق ارجستانی (اردستانی، 1134 قمری) در آنها آمده، یادی از خوشنویسی وی نشده است.
میرزا سنگلاخ، احمد نیریزی را شاگرد محمد ابراهیم قمی می‌نامد و می‌نویسد «وی پس از مرگ استاد از قم به نیریز رفت و چندی در آنجا به سبك استاد به كتابت پرداخت و سپس شیوهای نو و برتر در نسخ ابداع كرد» این بخش از گزارش وی نیز نادرست است. زیرا محمدابراهیم قمی تا 1118 قمری زنده بوده و آثار بسیاری از احمد، به شیوه نوی كه او می‌گوید در دست است كه پیش از این تاریخ، در اصفهان نوشته شده است. ایضاً هیچ مدركی دال بر اقامت میرزااحمد در قم نمی‌توان یافت.
در برخی از منابع معاصر آمده كه احمد نیریزی از «روی خطوط علاءالدین تبریزی مشق بسیار كرده» است. این اندیشه از آنجا سرچشمه گرفته است كه میرزااحمد در چند اثر خود از علاءالدین تبریزی با عنوان «استاد» یا «استادی» یاد میكند. باید گفت كه به كاربردن لقب «استاد» یا «استادی» به همراه نام خوشنویسان متقدم برای احترام به پیشگامی آنهاست نه به معنی استادی مستقیم. زیرا احمد نیریزی نمیتوانسته از نظر زمانی شاگرد علاءالدین تبریزی (زنده در 1001 قمری) باشد و نیز كلمه نقلت به معنی آن است كه احمد نسخهای به قلم وی داشته و نسخهای تازه از روی آن به شیوه خود كتابت كرده است.
از میان 38 نسخه دارای رقم احمد نیریزی با تاریخ 107 قمری به بعد، در 38 نسخه محل كتابت اصفهان ذكر شده است و وجود عبارت «عبدالداعی لا بود الدولة القاهرة الباهرة...» ] همراه با نام یا بدون نام اصفهان [ در پایان 16 نسخه نشان از كتابت آنها در شهر اصفهان دارد. این وضع توالی اقامت احمد را در اصفهان نشان می‌دهد و اگر گسیختگیهایی در روند پدیدآمدن آثار هنری وی مشاهده میشود بیشتر به سبب رویدادهای سیاسی و اجتماعی روزار اوست.
خلع شاه سلطان حسین صفوی به دنبال سقوط اصفهان توسط افغانها و پراكنده شدن درباریان، كه پشتیبان هنری و مشوقان وی در كار خوشنویسی بودند ضربهای شدید برای نیریزی بوده چنان كه از آن پس نوشتههای او كاهش یافته است و عبارت «... ابودالدولة القاهرة...» و عنوان دارالسلطنه را تنها 1146 قمری در آثار وی میبینیم. در واپسین سال پادشاهی صفویان (1147 قمری) اثری از او در دست نیست و از سال 1148 قمری (آغاز پادشاهی نادرشاه) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است كه آنها نیز آخرین قطعات خط او است. از 1149 قمری دو كتاب دعا از احمد باقی است و از 1150 قمری هیچ اثری از او برجا نمانده است. كتابت 4 نسخه را به واپسین سال زندگی هنری او یعنی 1151 قمری نسبت دادهاند: 1- عدةالداعی كه شرح آن خواهد آمد 2- نسخهای از دعای صباح 3- نسخهای شامل سور و ادعیه 4- یك نسخه دعا كه به شماره 1308 در كتابخانه آستان قدس رضوی است ولی فاقد ویژگیهای خط احمد است و نمیتواند دستخط او باشد.
از این پس هیچ اثری كه بتوان آن را به احمد نسبت داد وجود ندارد. در كتاب تذكرةالخطاطین آمده است كه احمد نیریزی سفرهای متعددی به مدینه و مكه، عتبات و مشهد جهت زیارت چهارده معصوم (ع) كرده و به هنگام زیارت مدینه منوره اشعاری در مدح پیامبر اكرم(ص) به آب طلا به كاغذ خانبالغ با این مطلع نوشته بوده است:
«كفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا نیست دارالمك جز رخسار و زلف مصطفی»؛ و نیز در یكی از قطعات به خط او نوشته شده كه «در مدت عمر شصت هزار تومان حقالتحریر و حقالكتابه دریافته داشته‌ام.»
مرگش را در 103 سالگی در زمان و مكانی نامعلوم می‌دانند و به خاك سپردن او در كربلا نیز جای بحث و تردید است.
از پایان زندگی احمد نیریزی اطلاع موثقی در دست نیست. تاریخ مرگش را 1155 قمری نوشتهاند و به آن دلیل كه در آثار محدود واپسین سال‌های عمرش نامی از شهری یا نوشته‌ای كه نشان دهنده هجرت او از اصفهان باشد، نمی‌یابیم؛ ظاهراً در اصفهان در گذشته است. انجمن آثار ملی در زادگاهش نیریز بنای یادبودی در بزرگداشت او برپا داشته است.
نیریزی با همه احترام و تواضعی كه در برخی آثار و قطعات نسبت به اساتید خویش ابراز میدارد، توجه خاصی به شیوه یاقوت مستعصمی داشته و آن را سرمشق خویش قرار داده است كه در نهایت با ممارست فراوان موفق به ابداع شیوهای در كتابت نسخ، به نام نسخ ایرانی میشود كه به آنچه نسخ یاقوتی و نسخ ریحانی خوانده می‌شود و یاقوت در آن سرآمد بوده، در كتابت مصاحف ایرانی خاتمه داد و كاتبان ایرانی پس از دوره صفویه آن شیوه را سرمشق خود قرار داده و به نسخ ایرانی معروف شد كه تا ظهور محمد شفیع ارسنجانی، كاتب بنام قرآن كریم در دوره قاجاریه كه شیوه نسخ ایرانی را به كمال رسانه، استوار ماند.
نیریزی یكی از معروفترین و پركارترین خوشنویسان ایرانی است. از میان تذكرهنویسان و تاریخ خطنویسان پیشین و معاصر تنها «بیانی» او را در رده خوشنویسان نستعلیق و شكسته نیز به شمار آورده و نوشته: «نستعلیق و مخصوصاً شكسته را خوش مینوشت.» برخی از آثار برگزیده احمد نیریزی عبارتست از:
1- قرآن وزیری بزرگ (5/21*5/32 سانتیمتر)، با افتتاح مذهب، به قلم نسخ، رقم و تاریخ «.. احمد نیریزی فی 1122 من الهجرة» جلد چرمی ضربی با كتیبه به خط احمد، شماره 1970 كتابخانه شماره 1 مجلس شورای اسلامی.
2- قرآن، وزیری بزرگ (20*8/32 سانتیمتر)، به خط نسخ، مذهب، با رقم و تاریخ «احمد نیریزی صفر 1125 ق»، جلد چرمی ضربی، شماره 1561 كتابخانه چستربیتی دوبلین.
3- قرآن رحلی (22*35 سانتیمتر)، مذهب، تاریخ و رقم به قلم رقاع ممتاز 11 رمضان 1131 قمری، كتابت شده به «فرمان دستور اعظم... محمدقلی خان بیگدلی شاملو... بیدالعبدالاقل... احمد النیریزی»، جلد چرمی ضربی مذهب، شماره 8381 موزه ملی ایران.
4- قرآن وزیری (5/14*5/23 سانتیمتر)، مذهب،جلد روغنی الحاقی كار عبدالوهاب مذهبباشی 1292 قمری. این نسخه نفیس كه به شماره 3943 به ثبت رسیده،و به كتابخانه مجلس شورای ملی تعلق داشته، در 1332 به ملكسعود پادشاه عربستان سعودی هدیه شده است.
5- قرآنی به خط میرزااحمد نیریزی كه تمامی صفحات آن مذهب است، (كتابخانه مصر)
6- یك فقره دعای جوشنكبیر معروف به خط نیریزی كه در سال 1113 قمری نوشته و به شماره 2160 در كتابخانه مدرسه شهید مطهری (سپهسالار سابق) موجود میباشد.
7- قرآنی كه در سال 1114 ق در اصفهان نوشته، كتابخانه نورالدین بیگ مصطفی تركی از مصر
8- قرآن، مذهب و مترجم با جلد نفیس رقمدار با رقم احمد نیریزی به تاریخ 1108 قمری به شماره 143.
9- قرآن كریم، مذهب، ابعاد (5/11*5/18 سانتیمتر) با جلد روغنی، به تاریخ 1119 قمری، به شماره 150، مشهد كتابخانه آستان قدس رضوی.
10- قرآن كریم، مذهب، به تاریخ 1126 قمری، اندازه (33*5/21 سانتیمتر)، جلد روغنی به شماره 152، مشهد، كتابخانه آستان قدس رضوی.
11- قرآن كریم، قطع رحلی (22*35 سانتیمتر)، مذهب، دارای رقم «احمد نیریزی فی حادی عشر شهر رمضان المبارك سنه 1131» جلد چرمی ضربی.
12- فاتحةالكتاب، ابعاد یك ورق (20*8/32 سانتیمتر)، مذهب به خط نسخ به سفارش سلطان حسین صفوی، رقم احمد نیریزی،صفر 1125 قمری David James .
13- قرآن، رحلی، مذهب، با رقم «... احمد النیریزی...» و «وقدوقع الفراغ منه فی عاشر شهر حمیدی الثانیه سنة سبع و عشرین و مائة بعدالالف، 1127 قمری» كتابخانه سلطنتی.
14- قرآن، رحلی، مذهب، به خط نسخ، كتابت عالی و نستعلیق كتابت خوش با رقم «قد تشرفت بكتابة... فی یوم الاربعاء من شهر ربیعالاول فی سنة احدی عشر و مائة بعدالالف... احمد النیریزی 1111 قمری...، كتابخانه سلطنتی.
15- قرآن كریم، رحلی، مذهب، نسخ كتابت جلی بارقم: «حسبالامر... شاه سلطان حسین الصفوی مسكنا...»، «باتمام رسید فی 1124 قمری بمحروسة اصفهان...» كتابخانه سلطنتی.
16- دوازده امام (ع) از خواجه نصیرطوسی و دعای اربع عشر (دو نسخه دریك مجلد)، رحلی (5/22*5/34 سانتیمتر)، 408 صفحه، هر صفحه 9 سطر دعا و 9 سطر ترجمه كتابخانه سلطنتی.
17- دو نسخه قرآن كریم مذهب در مجموعه ناصرخلیلی، هنر قلم (دكتر ناصر خلیلی)، نشر كارنگ 1379..