علی رجبی :نگارگران مسلمان راویان ساکت معراج پیامبر (ص) و مروجان فرهنگ شیعی بوده اند

هنر ایرانی- اسلامی نمایانگر عالم مثال و معنا است .هرچه هنرمند بیشتر از جهان ماده فاصله میگیرد و به تجرید روی می آورد شناخت و درک این هنر به وسیله حواس ظاهری سخت تر می گردد. در این میان اما به آثاری بر می خوریم که گذشته از نگاه خاص هنرمند به جهان، دارای موضوعی دینی است که عموما به روایتی منقول از تاریخ اسلام و شیعه می پردازد. نگاره های معراج پیامبر (ص) از این دسته آثار هستند که بخش مهمی از نگارگری دینی ما را در بر می گیرند.
علی رجبی، نگارگر، رییس مرکز تحقیقات هنر اسلامی و استاد دانشگاه است. وی از محققین برجسته کشور در حوزه هنرهای سنتی و اسلامی است. با این هنرمند نگارگر گفتگویی اختصاصی در رابطه با روایت معراج پیامبر در نگارگری ایران انجام داده یم که در زیر شرح آن را خواهیم خواند:
برای شروع، نشانه های اولیه این گونه نگاره ها را در تاریخ هنری کشور شرح دهید؟
تاریخ نگاره های معراج نامه به آغاز مکاتب هنری پیش از اسلام بر می گردد و از همان زمان ابتدا با نمونه های بسیار موفقی از این هنر روبرو هستیم. جالب اینجاست که وقتی سلطان سلیم به ایران وارد شد، بسیاری از هنرمندان، پیشه وران و صنعتگران ایران را به اسارت برد و كه در آنجا اسراي هنرمند شیعه و یا شاگردان آنها تصاویر بسیار زیادی از معراج نامه پديد آوردند.
 
آیا تسلط فرهنگ شیعی در آفرینش نگاره هایی از این دست تاثیر گذاشته است؟
در زمان تیموریان به علت گرایش سلاطین این حکومت به تفکر شیعه و عرفان اسلامی و همچنین مسائل سیاسی پیش رو، شیعیان فرصت یافتند تا معارف فکری و مذهبی خود را بیش از پیش مطرح سازند.در اين دوره نگاره ای در دربار شاهرخ به تصویر كشيده شده که مقام فاطمه (س) و امام علی (ع) را نشان می دهد و اين موضوع جای بسی تامل دارد. در معراج نامه میرحیدری، تصویری از بهشت وجود دارد که جایگاه عمر است اما نکات ظریفی همچون شاخه ختایی وارونه در بالای سر او، می تواند کنایه از عدم ارتباط قلبی نگارگر با این صحنه باشد، اما در جایی که مقام حضرت فاطمه (س)، علی (ع) و حوض کوثر به تصویر درآمده در کمال زیبایی و بسیار هنرمندانه پرداخت شده است. داستان معراج پيامبر (ص) در هنر ایران گاه به صورت یک مجموعه و گاهی به صورت مستقل به تصویر درآمده است، در برخی از این نگاره ها مضامین تفکر و روایت شیعی حتی پیش از رسمیت يافتن حکومت شیعه در ايران پرداخت شده است، به عنوان مثال در تصاویر معراج نامه میر حیدر نفوذ روایات شیعه را با به تصویر کشیدن مقام حضرت علی و فاطمه (س) مشاهده می کنیم.
مضامین مطرح شده در این نگاره ها عموما چیست؟
این آثار مبتنی بر داستان زندگی پيامبر بر اساس روایات اسلامی شيعه است و از روايات آن حضرت الگوبرداری شده است. چرا كه شیعیان _ برخلاف برخی از اهل سنت که معراج پيامبر سفري در خواب عنوان مي كنند _ معتقدند که این اتفاق به وقوع پیوسته و پیامبر در این شب به گذشته و آینده سفر می کند.دراين نگاره ها، پيامبر سوار بر مرکبی به نام براق می شود که اين مركب می توانسته به سرعت بالا برود و از آسمانها عبور کند. اگر چه شکل ظاهری براق به احتمال زیاد سمبولیک بوده و طبق توصيفات پیامبر اسلام که در نگاره هاي ايراني نيز به تصویر درآمده، بدنی همچون شیر و سری مانند انسان و فرشتگان داشته است.

آیا موضوع اصلی روایت معراج دخل و تصرفی صورت پذیرفته است؟
البته .هنرمندان سعی کرده اند که به فراخور ذوق و سلیقه خود و تا آن حد که به روایت اصلی ضربه وارد نشود، چیزهایی بر آن بیفزایند، به عنوان مثال در برخی از آثار دوران صفوی، پیامبر در مرحله ای از معراج صدای پایی می شنود و زمانی که می پرسد صدای کیست جبرییل می گوید که صدای پای علی (ع) است كه از پیش می رود.

حضور علی (ع) به عنوان مظهر شیعه تا چه حد گسترش می یابد؟
 در این آثار حضور امام علي نماد ولایت در مذهب ماست و پيامبر در عین ولایت، سمبول نبوت است و از آنجا که ولایت دوستی و محبت خدا به بندگان است پیش از نبوت مطرح شده است به همین خاطر در این نگاره ها علی (ع) پیش از پیامبر قدم برمی دارد. يا در آثاري امام علي به صورت اسدالله تصوير شده كه پیامبر (ص) انگشتری ولایت را به ایشان هديه می دهد.

یکی از مهمترین ارکان این نگاره ها نمایش هاله نور مقدس در اطراف سر شخصیت های دینی است که به طور کل در نگاره های دینی این هاله در رابطه با سایر انبیاء و اولیاء الهی نیز به اجرا در امده است. این نماد از کجا به هنر نگارگری راه یافت؟
 در هنر اساساً هاله نورانی از هنر مسیحیت به هنر مانوی که تلفیقی از هنر زرتشت، بودا و مسیحیت بود وارد شد و از آن جا به هنر اسلامی راه یافت. تفاوت هاله نور در هنر اسلامی و مسیحیت در این بود که چون در هنر مسیحیت انسان متقی کسی است که خودش را نجات دهد و پاک زندگی کند، هاله اطراف سر وی به صورت دایره و محدود به وجود او نیست، اما از آنجا که در اسلام فرد متقی کسی است که به رتبه ولایت رسیده و هادی و راهنمای خلق شود، نور اطراف سر او با تشعشع همراه است. به همین خاطر شکل خود را از آتش شمس گرفته است و از آنجا که طلايي رنگ نبوده بیشترین تلالو را دارد و امواج آن گرم است، به عنوان مناسبت ترین گزینه برای نمایش این هاله همواره مورد استفاده قرار گرفته است. انتخاب سر برای نمایش هاله به آن جهت است که سر هویت انسان را تشکیل می دهد اگرچه در نگاره سلطان محمد که مشهورترین تصویر از معراج پیامبر است می بینیم که تمام اعضاي پیامبر را نور در بر گرفته است که با این کار قصد داشته تمام وجود و پیامبر مظهر هویت معرفی کند.

 تا زمان صفوی در نگاره های مذهبی به علت عدم مخالفت ها چهره هاي انبيا و اوليا به تصویر کشیده می شد، اما از این دوران به بعد به علت مخالفت علمای دینی چهره ها پوشانده شده اند، به عنوان مثال نگاره ای از شاهنامه شاه طهماسب به نام کشتی نجات چهره پیامبر و ائمه با روبند به تصویر درآمده اند اما در انتها باید گفت این هنرها راویان ارزشمندی هستند که می توانند فرهنگ اسلامی ناب و همچنین فرهنگ خاص شیعی را در طول تاریخ برای مردمان بازنمایی کنند.