نقوش ختایی و اسلیمی در هنر اسلامی نماد خلد برین و عوالم بهشتي است

  انسان همواره از نقوش و تصاویر برای بیان مقصود و یا برداشت خود از عالم استقاده کرده است. در این میان هر فرهنگ و تمدن به علل گوناگون نقوشی خاص و منحصر به فرد را برای بیان مقاصد خود  به کار برده اند. این تصاویر عاملی مهم در شناخت روحیات، دین، فرهنگ، عادات و دلبستگی اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است. هنرمند ایرانی نیز درطول قرون و اعصار برای بیان درونیات و دریافت خود از عالم اشکال متفاوتی را ابداع کرده است که یکی از مهمترین آن ها نقوش اسلیمی – ختایی است که ردپای آن را در غالب هنرهای ایرانی مشاهده می کنیم. از بناهای تاریخی گرفته تا نگاره ها, جلد سازی، تذهیب گری و...همگی در دل خود این نقوش زیبا و تجریدی را حفظ کرده و به همگان نمایانده اند.
پرویز اسکندرپور خرمی ، نگارگر و تذهیب کار،مدرس دانشگاه و رئیس پیشین موزه فرش ایران است. وی پدیدآورنده کتب و آثاری همچون "اسلیمی ها و نشان ها، قالی، کاشی، تذهیب"، "طوبای گل و مرغ"، "آیین هنر و آموزش نقاشی ایرانی، گل های خیالی، قالی، کاشی، تذهیب"، "آیین هنر و آموزش نقاشی ایرانی، نگارگری، صور جمودی، صور نباتی، صور حیوانی، صور خیالی، مصنوعات بشری" است و آثار وی جزء کتاب های مرجع در هنر نگارگری و تذهیب به حساب می آید.در  گفتگویی اختصاصی آراء ایشان را در رابطه معانی و تاویل نقوش اسلیمی و ختایی  در هنر ایرانی اسلامی جویا شدیم که شرح آن را از زبان ایشان خواهیم خواند:

اسکندر پور در آغاز چنین گفت:نقوش ختایی با عناصر متکثره اعم از برگ، غنچه، گل و ساقه های گردان و چرخشی که همه محیط و اطراف یک ترکیب را با چشم نوازی خود در برمی گیرد، همچون ستارگان منتشر شده در آسمان صفحه، انسان را به عالم مشاهده عوالم دور دعوت می کند.

وی افزود: بنابراین هنرمند آمال خیالی، خلد برین و فضای بهشتیان و عالم خیال خود را از همین موتیف ها و نقوش در عرصه صفحه به نگارش در می آورد و در خیال محمود خویش عالمی را از تصورات روحانی و نورانی خود به عرصه ظهور و بروز در می آورد که عکسی از عوالم خویش و باورهای اعتقادی اوست.

این نگارگر گفت: هنرمند اسلامي براي به تصوير كشيدن محبوب ازلی و ابدی خویش، با استفاده از نقوش ختایی و اسلیمی، هنري خلق مي كند که لیاقت و شایستگی آن را پیدا کرده است که در كنار آیات وحیانی استقرار پیدا کند.

وی در ادامه به بررسی نقوش مدور در هنر اسلامی پرداخت و گفت: در عالم اشکال ما همواره با سه شکل مربع، دایره و مثلث مواجهیم. مربع برگرفته از دو مثلث است و اگر قطر یک مربع را رسم کنیم سه مثلث ایجاد می شود. پس مثلث شکلی جزئی است و ما تنها با دو شکل مربع و دایره به عنوان اشکال اصلی و به قول مرحوم پیرنیا با تربیع دایره مواجهیم. مربع و مثلث نماد خانه به عنوان اولین نیاز بشری است و به همین جهت نماد سرپناه است. در حقیقت می توان گفت مربع و مثلث ساخته انسان و اشکالی ناسوتی است.

اسکندرپور افزود: دایره یک شکل لاهوتی است و آفريده پروردگار است. عالم کهکشان ها، حرکت وضعی کرات بر حول محور دایره گواهی بر این مدعاست. مثلث و مربع دارای زاویه است و زاویه خلوت گاه شیطان خوانده شده است. از دیدگاه عرفا، هر چه زاویه داشته باشد، محکوم به فساد و فناست چون از عالم ناسوت گزارش می دهد.

وی تأکید کرد: دایره نماد تحرک، پویایی و زندگی است. از این رو چرخ دنده همه کارخانه، ماشین آلات و همه اشیاء متحرک پیرامون ما دارای فرم دایره است.

رئیس سابق موزه فرش ایران با اشاره به بهره گیری هنرمندان مسلمان از نقوش دایره که شکلی کامل و عاری از هرگونه زاویه است، گفت: در معماری اماکن مقدس همچون مساجد و زیارت گاه ها و مشاهد مشرفه به خصوص در بنای گلدسته ها و گنبد از دایره بهره فراوان برده اند. دایره مظهر مقاومت، ماندگاری و پویایی است و به همین دلیل در معماری ستون ها و ورودی های محرابی کمال استفاده را از آن داشته اند.

وی افزود: ایرانیان از دایره و دور در موسیقی بهره فراوان داشته و همین اتفاق در حوزه هنرهای بعدی همچون نقش فرش، کاشی، تذهیب و آرایه های قرآنی نیز تکرار شده است. انسان در بهره گیری از فرم دایره برای ساخت ظروف، وسایل مورد استفاده روزانه، ادوات جنگی و ... کمال استفاده را برده است.

این هنرمند تصریح کرد: نقوش مدور در حقیقت انسان را به خدا نزدیک تر می کند. در سایر اشکال چندین خط مورد بهره است تا شکلی پدید آید اما در دایره تنها یک خط است که حیثیت وجودی آن را می سازد و به نوعی دچار وحدت و توحید است، با نقطه ای واحد در مرکز که خطی حائل به دور خود دارد. نقطه شروع و پایان در دایره پنهان است و رمز آلودگی این پدیده آن را از سایر اشکال ممتاز می سازد.

اسکندرپور با اشاره به مکتب "آرت نوو" که از مکاتب پرسابقه هنر غرب است، متذكر شد: این مکتب با بهره گیری از موتیف های ایرانی و اسلامی توانسته است، محیط و زندگی خود را بسیار زیبنده و چشم نواز كند.

وي در پايان تاكيد كرد: هنرمندانی مانند "بردسلی"، "ادوارد مونش" و "گوستاولودر" توانسته اند با بهره گیری از هنر شرق به ویژه هنر ایرانی-اسلامی و تحت تأثیر موتیف های نقش کاشی، فرش و تذهیب، محیط زندگی خود اعم از نمادهای بیرونی ابنیه، ساختمان ها و نمادهای داخلی بناها زندگی را مزین، قویم، زیبنده و دل نشین سازند. این مکتب با عمری بالغ بر 12 سال همچنان بر تارک هنر غرب جانبداران خود را حفظ نموده است و این عمر بلند به جهت تمسک و توسل به هنر نورانی و روحانی ایران اسلامی است.