نیکخواه: هنر تشیع، جلو گاه آموزه ها و فرامین مذهب شیعه در گذر تاریخ

هانیه نیکخواه، پژوهشگر هنر، محقق و مدرس دانشگاه است.ایشان تحقیقات فراوانی را در خصوص هنر ایرانی – اسلامی انجام داده است.با این پژوهشگر در رابطه با هنر اسلامی به گفتگو نشسته ایم که در ادامه خواهید خواند.
تعریف شما از "هنر تشیع" چیست؟
 برای معرفی هنر تشیع بیش از هر چیز باید به معرفی هنر دینی پرداخت که عبارت از تجلی مذهب رایج یک کشور در هنر آن عصر می باشد این دو، رابطه تنگاتنگی با یکدیگر داشته و در طول تاریخ ایران نیز همیشه بین هنر و آداب معنوی برگرفته از مذهب، ارتباط بسیار نزدیکی وجود داشته است. در واقع، دین یکی از مهم ترین عوامل شکل‌دهنده هنر بوده است.در هنر ایران قبل از اسلام هم این ارتباط کاملاً مشهود است. ارتباط بین هنر و دین در طول دوره اسلامی بیش از هر زمان دیگر گسترش یافت . هنرمندان مسلمان تحت تعالیم دین اسلام توانستند بسیاری از مفاهیم معنوی را در قالب نقش های تزئینی ارائه نمایند. از دیرگاه تاریخ هنرمندان ایرانی بسیار مشتاق بوده اند تا مفاهیم معنوی را به صورت رمز و نماد ارائه نمایند. از آنجا که در قرون گذشته این اصول و آئین مقدس بر همه وجوه زندگی حاکم بود، بسیاری از طرح و نقش ها نیازی به تفسیر و توضیح نداشتند، ولی امروزه معنا و مفهوم نمادین آنها بر ما روشن نیست و احتیاج به واکاوی های مجدد دارند.

آنچه مسلم است هنرهای ایرانی عموما در هاله ای از معنویت فرو رفته اند. اما هنر اسلامی به صورت اخص چه جایگاهی را به خود اختصاص داده است؟
بدون تردید هنر اسلامی در مقام هنر دینی ،جلوه گاه حقیقت اسلام است اما در همین جا باید میان هنر دینی و هنر قدسی تفاوتی قائل شد، بدین معنی که اگر موضوع هنر دینی ، مضمونی دینی است ( شمایل نگاری) ، هنر قدسی الزاماً به موضوعات دینی نمی پردازد، بلکه با نقوش انتزاعی و تصویر طبیعت و عناصری چون آب ، آتش و ... ، حال و هوایی روحانی بر می انگیزد، چنانکه گویی اثر ، از عالم غیب و قداست ، نشان و پیامی دارد ؛ اما در هر دو حال ؛ زبان وبیان غالباً رمزی است، بدین معنی که ظواهر مرئی و مشهود، آیات و واقعیات معنوی، روحانی و قدسی، مستور در وراء ظواهرند. بنابر این ممکن است موضوع هنر قدسی ، نه مضمونی دینی ، بلکه منظره طبیعت یا چهره انسانی باشد.

و هنر شیعی به صورت اخص چه  جایگاهی را به خود اختصاص می دهد؟
در این میان، هنر شیعی دقیقاً به یک مذهب خاص می پردازد که یا به شیوه ای تلویحی (دوره سلجوقی) و یا به صورتی رسمی و واضح (دوره صفوی ) رخ می نماید. شعائر، آموزه ها، مضامین و فرامین مذهب شیعه در قالب نگاره ها و نوشته ها؛ در این نوع هنر متجلی می شود.

از لحاظ تاریخی چه گذشته ای را میتوان برای هنر شیعی قایل شد؟
 آل بویه ( قرن 4 ه. ق) شیعه مذهب و پیرو امام علی (ع) و انساب وی بودند. در این دوران گاه به صورت تلویحی و گاه مشخص می توان هنر شیعی را مشاهده کرد .به دستور عضد الدوله دیلمی در سال 364-363 ه.ق کتیبه ای به زبان فارسی برای مقبره امام علی (ع) ساخته می شود، که مبین این نکته است.
همان طور که شیعیان در طول تاریخ مصایب فراوانی را متحمل شده اند آیا هنر شیعی نیز دستخوش ناملایمات و سخت گیری ها شده است؟

سلسله های حاکم بر ایران تا پیش از سقوط خلیفه عباسی به هر حال تابع قدرت معنوی او بودند و علیه شیعیان سخت می گرفتند. در قرون پنجم وششم هجری قمری با آمدن ترکان سنی مذهب ، شاهد شکل گیری و آغاز تعصبات مذهبی و اعتقادی هستیم . سلجوقیان نیز نسبت به شیعه بسیار بدرفتارو سخت گیر بودند- اظهار اطاعت و انقیاد نسبت به دستگاه خلافت عباسی ( که خود را جانشیانان پیامبر ( ص) معرفی می کردند )جهت کسب منشور حکومت از خلیفه بود ، در واقع خلیفه با این اقدامِ خود ، قدرت این سلاله ها را در نزد عامه مسلمین قابل تأییدو ناشی از قدرت رسمی خود نشان می داد . تا دوره ایلخانیان ، حکومت های ایرانی هر کدام به نوعی خود را منتخب و یا هوادار عباسیان نشان می دادند ولی با تضعیف خلفای عباسی ، نفوذ و چیرگی تسنن نیز کم کم از بین رفت .نفوذ شیعه در زمان سلطنت غازان خان و انتخاب مذهب تشیع به صورت رسمی توسط سلطان محمد خدابنده ( اولجایتو ) باعث شد که تجلی و تبلور شیعه گرایی در هنر ایران بیشتر و آزادانه تر صورت گیرد.

آیا نمونه هایی از این هنر در دوره های پیش از صفویه یافت می شود؟
 پژوهشگران معتقدند که نگاره شیر و خورشید بر روی یک کاشی از قرن هفتم هجری در امامزاده جعفر دامغان از جمله کوشش هایی است که در این راستا صورت گرفته است و این نقش با وجود آنکه از گذشته های دور هنر ایران استفاده می شده و مرتبط با آیین مهر و میترایسم بوده، در این کاشی به نمادهایی از مذهب تشیع تبدیل شده اند در واقع خورشید نماد پیامبر (ص) و شیر نمادی ازحضرت علی (ع) است .در دوران مغول آنچه به عنوان تزیینات مقابر امامزادگان و قبور اهل تشیع می بینیم ،جلوه ای از هنر شیعی است که کمتر بدان پرداخته شده است . کتیبه هایی که گاه مزین به سوره توبه آیه 18 و یا شهادتین شیعه می شدند وگاه اشعار خاص شیعیان و مضامین شیعی ، بر آنها نگاشته می شد ؛ را می توان بر روی بناها ،ظروف و کاشی های سده های هشتم و نهم هجری قمری مشاهده کرد. نُسخ خطی نیز از این زمان باقی مانده که مشخصاً به هنر شیعی تعلق دارند ،که از آن جمله می توان به خاوران نامه و آثار الباقیه اشاره کرد .

بارز ترین مظاهر هنر شیعی چیست؟
بارزترین مظاهر هنر تشیع که تا به امروز نیز به عنوان یکی از مهمترین شاخه های این هنر در میان عوام و خواص مطرح است؛ بر روی علم و کتل هایی که از دوران صفویه در هنر ایران رواج یافته و در یکی از مهمترین مراسم شیعه نیز استفاده می شدند، نقوش و پیکره های فلزی طاووس، اژدها، درخت سرو ، شیر و ... به نمادهایی از هنر تشیع تبدیل شده اند. این نقوش پیش از اسلام نیز رواج داشته و مرتبط با اعتقادات و آیین های مذهبی ایرانیان بوده است.به عنوان مثال نقش طاووس همراه با درخت زندگی جایگاه مهمی را در هنر ایران به خود اختصاص داده است. این نقش اغلب با مفاهیم مذهبی همراه می باشد. نقش طاووس نه تنها بعنوان نقشی نمادین در آثار هنری دوره اسلامی بکار گرفته شده است بلکه این پرنده در دوران باستان در آیین زرتشت نیز به عنوان مرغی مقدس مورد توجه بوده است. طبری در مورد آتشکده ها ومعابد زرتشتی‌ که تا قرن سوم هجری باقی بوده، اشاره می کند در نزدیکی‌ آتشکده بخارا محل خاصی برای نگهداری طاووس‌ها اختصاص داده شده بود و در آنجا از طاووس ها نگهداری می‌کردند.

با وجود غلبه فرهنگ شیعی در هنر امروز ایران اسلامی ، پیشینه فرهنگی کشور را در اعتلای هنر چگونه میدانید؟
فرهنگ و تمدن ایرانی و تداوم آن پس از اسلام، چشمه همیشه جوشان و منبعی پرباری فراهم می سازندکه پژوهشگران و هنرمندان ایرانی می توانند با بهره گیری از آن ، تکرار و گرته برداری های بی اصالت و بی هدف که گاه به آن گرفتار می شوند را از کارهای خود دور نمایند .