در دائرة المعارف هنرهای صنایع دستی آمده است که" رودوزی(سوزندوزی) هنر آراستن سطح پارچه با استفاده از نخ های الوان با کمک سوزن و قلاب است . بشر بعد از به وجود آمدن پارچه که حفاظی در برابر سرما یا گرما و سایر نیازهای ابتدایی بود، مانند هر وسیله دیگری، آن را از حالت ساده در آورده و به تزئین و تجمل آن پرداخته است که به مقتضای فرهنگ، آداب و سنن هر قومی، دارای ویژگی های خاص خود می باشد"
سرمه دوزی، سرافی دوزی، زغره دوزی،ممقان دوزی،مرصع دوزی،لندره دوزی،قلاب دوزی، تشعیر دوزی، یراق دوزی، نقده دوزی، مضاعف دوزی، کتیبه دوزی و... از انواع این هنرها می باشد که در این نوشتار به معرفی یکی از مهمترین آنها به نام سرمه دوزی می پردازیم.
سرمه دوزی: نوعی دوخت تزئینی است با قدمتی بیش از دوهزار سال است. در این هنر، انواع سرمه(فلزی از الیاف طلا و نقره تابیده و از زمان صفویان از آلیاژ های براق) بر روی پارچه های گرانقیمت دوخته می شود.این هنر از زمان هخامنشیان و ساسانیان رایج و در دوره صفویان به اوج خود می رسد. نمونه های ارزشمند این هنر امروزه زینت بخش بسیاری از موزه های جهان است. در کشور های مختلف نیز به تناسب شرایط و موقعیت های اقلیمی شیوه های مختلفی از این هنر رواج یافته است.
در دوره صدر اسلام با عنايت به تعهدات هنرمندان ايراني براي توليد پرده خانه خدا سرمه دوزي به منتها درجه شكوفايي رسيد. در اين دوره سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد بشيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع طراحي و سرمه دوزي مي كردند اما روي نوشته ، قبلا نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند و بعد روي آنرا با سرمه دوزي بصورت ساقه دوزي مي پوشاندند تا جلاي خاصي به آن مي بخشيد. نمونه این هنر در پرده نفيس خانه خدا كه يادگار دوران تيموري است و اكنون در موزه ايران باستان نگهداري مي شود قابل مشاهده است.
دوختن کلمات قرآنی به خط کوفی بر روی کلاه ، جبه ، کمربند ، بازوبند و .... برای حفاظت از شر شیطان و حوادث بد ، یکی از تاثیرات آشکار در این هنر دیرینه است . در واقع وضعیت جدید ، نقطه آغازی برای آمیزش و نفوذ عمیق تری از فرهنگ و هنر اقوام شمال شرق ایران با فرهنگ اسلامی شد که حاصل آن ، بروز تجلیات هنری گوناگون گردید قدیمی ترین نمونه های گلدوزی شده ایرانی که دردست است متعلق به دوره سلجوقی است . با ورود فرهنگ و هنر چینی به وسیله مغول نقش های از گیاهان و گلها متاثر از هنر چینی تبلور می یابد . اگر چه اثر سوزن دوزی متعلق به این دوره باقی نمانده است .
در دوره صفویه همانگونه که عصر طلایی هنر ها محسوب می شود شاهد رشد بی نظیر سرمه دوزی هستیم. این روند به همین صورت ادامه تا حکومت قاجار که دوره ماشینیزه شدن صنایع کشور و افول هنرهای سنتی و دستی است. نمونه هایی ارزشمند سرمه دوزی در خزانه موزه حضرت رضا ( ع) موجود است که مربوط به پیش از دوره قاجار است.
انواع گلهاي گلداني ،صحرايي ، حاشيه اي ، جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل بادامي، انواع خطوط و كلمات بخصوص خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايي، نقوش حيواني و انساني، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترني و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و ... طرح های مهم هنر سرمه دوزی محسوب می شود.
کرمان،اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، يزد، استان هرمزگان و قسمتي از استان كردستان و قزوين شهر های مهمی هستند که نمونه های بی نظیری از این هنر توسط هنرمندان گمنام آن در گوشه و کنارشان، خلق شده اند.
امروزه نیز برخی بسیار جدی به آموزش و یا انجام آثار سرمه دوزی شده می پردازند اما آنچه مهم است این دست دوخته های زیبا جایگاه مهم خود را در زندگی ما از دست داده است و برخی حتی نام آن را نشنیده و یا دیگر به یاد نمی آورند.
سرمه دوزی، سرافی دوزی، زغره دوزی،ممقان دوزی،مرصع دوزی،لندره دوزی،قلاب دوزی، تشعیر دوزی، یراق دوزی، نقده دوزی، مضاعف دوزی، کتیبه دوزی و... از انواع این هنرها می باشد که در این نوشتار به معرفی یکی از مهمترین آنها به نام سرمه دوزی می پردازیم.
سرمه دوزی: نوعی دوخت تزئینی است با قدمتی بیش از دوهزار سال است. در این هنر، انواع سرمه(فلزی از الیاف طلا و نقره تابیده و از زمان صفویان از آلیاژ های براق) بر روی پارچه های گرانقیمت دوخته می شود.این هنر از زمان هخامنشیان و ساسانیان رایج و در دوره صفویان به اوج خود می رسد. نمونه های ارزشمند این هنر امروزه زینت بخش بسیاری از موزه های جهان است. در کشور های مختلف نیز به تناسب شرایط و موقعیت های اقلیمی شیوه های مختلفی از این هنر رواج یافته است.
در دوره صدر اسلام با عنايت به تعهدات هنرمندان ايراني براي توليد پرده خانه خدا سرمه دوزي به منتها درجه شكوفايي رسيد. در اين دوره سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد بشيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع طراحي و سرمه دوزي مي كردند اما روي نوشته ، قبلا نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند و بعد روي آنرا با سرمه دوزي بصورت ساقه دوزي مي پوشاندند تا جلاي خاصي به آن مي بخشيد. نمونه این هنر در پرده نفيس خانه خدا كه يادگار دوران تيموري است و اكنون در موزه ايران باستان نگهداري مي شود قابل مشاهده است.
دوختن کلمات قرآنی به خط کوفی بر روی کلاه ، جبه ، کمربند ، بازوبند و .... برای حفاظت از شر شیطان و حوادث بد ، یکی از تاثیرات آشکار در این هنر دیرینه است . در واقع وضعیت جدید ، نقطه آغازی برای آمیزش و نفوذ عمیق تری از فرهنگ و هنر اقوام شمال شرق ایران با فرهنگ اسلامی شد که حاصل آن ، بروز تجلیات هنری گوناگون گردید قدیمی ترین نمونه های گلدوزی شده ایرانی که دردست است متعلق به دوره سلجوقی است . با ورود فرهنگ و هنر چینی به وسیله مغول نقش های از گیاهان و گلها متاثر از هنر چینی تبلور می یابد . اگر چه اثر سوزن دوزی متعلق به این دوره باقی نمانده است .
در دوره صفویه همانگونه که عصر طلایی هنر ها محسوب می شود شاهد رشد بی نظیر سرمه دوزی هستیم. این روند به همین صورت ادامه تا حکومت قاجار که دوره ماشینیزه شدن صنایع کشور و افول هنرهای سنتی و دستی است. نمونه هایی ارزشمند سرمه دوزی در خزانه موزه حضرت رضا ( ع) موجود است که مربوط به پیش از دوره قاجار است.
انواع گلهاي گلداني ،صحرايي ، حاشيه اي ، جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل بادامي، انواع خطوط و كلمات بخصوص خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايي، نقوش حيواني و انساني، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترني و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و ... طرح های مهم هنر سرمه دوزی محسوب می شود.
کرمان،اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، يزد، استان هرمزگان و قسمتي از استان كردستان و قزوين شهر های مهمی هستند که نمونه های بی نظیری از این هنر توسط هنرمندان گمنام آن در گوشه و کنارشان، خلق شده اند.
امروزه نیز برخی بسیار جدی به آموزش و یا انجام آثار سرمه دوزی شده می پردازند اما آنچه مهم است این دست دوخته های زیبا جایگاه مهم خود را در زندگی ما از دست داده است و برخی حتی نام آن را نشنیده و یا دیگر به یاد نمی آورند.